Huis Brederode

Het Huis Brederode was een (hoog)adellijke familie uit Holland, die in de Late Middeleeuwen en kort daarna een grote rol in de Nederlandse geschiedenis heeft gespeeld. Zij is sinds 1679 in wettelijke lijn uitgestorven.

Familiewapen van de Brederodes

Oorsprong

Het geslacht Van Brederode verschijnt niet uit het niets op het toneel van de Nederlandse geschiedenis. Haar opkomst is onlosmakelijk verbonden met de vroegste vorming van het graafschap Holland zelf. Om haar unieke positie te begrijpen, moet men terug naar de late 12e eeuw, een tijd van machtsconsolidatie onder het Hollands Huis.^[1]

De cruciale figuur is Willem van Teylingen (Vader van de Stamvader van de Van Brederodes), meest voor de hand liggende vader van Willem is Graaf Dirk VI (ca. 1180-1236). Zijn bestaan was een bekend feit binnen de hoogste kringen. Hij was hoogstwaarschijnlijk het product van een morganatisch (linkerhand) huwelijk, een verbintenis tussen personen van ongelijke stand die de kinderen wettig maakte maar uitsloot van de hoofdopvolging. Hoewel er geen enkel oorkonde bewaard is gebleven waarin graaf Dirk VII als vader van Willem van Teylingen wordt genoemd, vormt het geheel van de indirecte bewijzen – hun erfelijke, onbetwiste gebruik van het Hollandse wapen met het barenstaal en hun eeuwenlange monopolie op het hoogste hofambt – een overweldigend bewijs dat de toenmalige sociale en politieke realiteit er een was van erkende verwantschap. Dit bewijs is zo sterk dat de oorsprong van de familie als een zijtak van het Huis Holland als een historisch feit moet worden beschouwd, zelfs als de precieze ouderlijke band technisch gezien niet bewezen is volgens een strikte genealogische maatstaf. Dit maakte hem tot een frater uterinus – een broer van dezelfde vader – van de toekomstige graaf Willem I. Hij droeg het vorstelijke bloed in zijn aderen, maar kon de troon niet erven.^[2]

Deze jonge Dirk kreeg rond 1200 een passend bezit: een frontierburcht in de woeste duinstreek ten zuidwesten van Haarlem. Het Kasteel Brederode, waarnaar hij zich vernoemde, was een strategische vestiging op de grens van Holland en het Sticht Utrecht. Het was een statement in steen: de geboorte van een nieuwe, machtige vazallendynastie, rechtstreeks uit het grafelijk huis ontsproten.

Geschiedenis

De wortels van het geslacht Van Brederode liggen in het illustere huis Van Teylingen. Via Dirk van Teylingen (1205-1231) stamt de familie direct af van deze hoogadellijke voorouders. In de tweede helft van de 13e eeuw namen zij de naam Brederode aan, ontleend aan het nieuwe Kasteel Brederode bij Santpoort (Velsen). Deze strategische burcht werd tussen 1282 en circa 1292 gebouwd in opdracht van Willem I van Brederode, waarmee de familie haar onafhankelijke machtsbasis vestigde.

Gedurende de Hoekse en Kabeljauwse twisten bekleedden de Brederodes een cruciale rol als militaire aanvoerders aan de Hoekse kant. Deze betrokkenheid had directe consequenties voor hun stamslot. In 1351 werd het kasteel belegerd, veroverd en grotendeels verwoest door de Kabeljauwse veldheer Gijsbrecht II van Nijenrode. Na een wederopbouw in de loop van de 14e eeuw onderging het fort waarschijnlijk in 1426 opnieuw een verwoesting, gevolgd door een gedeeltelijk herstel in 1461. Het definitieve einde als bewoonbare residentie kwam in 1573, toen Spaanse troepen het kasteel plunderden en in brand staken. Sindsdien is het een monumentale ruïne.

Een strategische machtsuitbreiding vond plaats in 1414, toen Walraven I van Brederode door zijn huwelijk met Johanna van Vianen heer van de soevereine Vrije Heerlijkheid Vianen werd. Het hier gelegen Kasteel Batestein werd, vooral na de verwoesting van Slot Brederode, de nieuwe hoofdresidentie van de familie. Vanuit deze onafhankelijke machtsbasis speelde de familie een hoofdrol in de beginfase van de Nederlandse Opstand, met name via Hendrik van Brederode (1531-1568), de beroemde ‘Grote Geus’ en heer van Vianen.

Het einde van de hoofdtak kwam in 1679 met het overlijden van Wolfert van Brederode, de laatste heer. Zijn kasteelruïne te Santpoort verviel aan de Staten van Holland. De heerlijkheid Vianen ging door vererving over op een bastaardtak van Reinoud III van Brederode (1492-1556), bekend als de heren van Bolswaert. Keizer Jozef II verleende deze tak later de titel van rijksgraaf van Brederode. Met het overlijden van het laatste familielid in 1832 doofde ook deze zijlinie uit, waarmee een definitief einde kwam aan een van de een invloedrijk adellijke geslacht uit de Nederlandse geschiedenis.

Leiders van de Hoeken

Als jongere tak van het Hollandse Huis waren de Brederodes de natuurlijke en geduchte leiders van de Hoekse factie tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten (ca. 1350-1490). Zij verdedigden het oude feodale recht en de privileges van de landadel tegen de centraliserende ambities van de graaf (later de Bourgondische hertogen) en de opkomende stedelijke patriciërs (de Kabeljauwen).

Hun bloedband met het vorstenhuis, hun economische belangen (landbezit) en hun onafhankelijke machtsbasis (Vianen) maakten hen tot het levende symbool van de Hoekse zaak. Het dieptepunt was het lot van Reinoud II van Brederode (1415-1473). Na een mislukte opstand tegen de Bourgondiër Filips de Goede werd hij 14 jaar lang gevangengezet (o.a. in Vilvoorde). Zijn lange martelaarschap markeerde het einde van het effectieve Hoekse verzet en het begin van de Bourgondische overheersing.

Het Hoekse narratief van verzet tegen "vorstelijke tirannie" om "oude vrijheden" te verdedigen, leefde echter voort en werd een cruciale voorloper van de Nederlandse Opstand.

De Grote Geus

Hendrik II van Brederode (1531-1568), heer van Vianen en burggraaf van Utrecht, belichaamde de culminatie en het einde van de Brederode-traditie. Als een van de belangrijkste edelen was hij in 1566 mede-aanbieder van het Smeekschrift der Edelen aan landvoogdes Margaretha van Parma. Toen een raadsman de edelen smalend "ces gueux" (die bedelaars) noemde, adopteerde Hendrik de spotnaam als eretitel. Hij werd "de Grote Geus", de leider van het verbond.

Zijn poging tot gewapend verzet in 1567 mislukte echter. Hij vluchtte naar het buitenland, zijn goederen werden verbeurd verklaard door de hertog van Alva, en zijn eigen stad Vianen weigerde hem toegang. Hij stierf in 1568, uitgeput en verbitterd, in ballingschap in Emden.

Zijn tragedie symboliseerde het einde van een tijdperk. De Opstand die hij mede lanceerde, zou verder gaan onder leiding van Willem van Oranje en steunen op een brede coalitie van calvinisten, steden en een professionele bureaucratie. De wereld van het persoonlijke leiderschap van een feodale magnaat als Hendrik was voorbij.

Familiewapen

Vanaf het begin voerden de Brederodes het wapen van hun vader, de graaf van Holland: een rood kruis op zilver, later een rode leeuw op goud. In de heraldiek, de visuele rechtstaal van de middeleeuwen, was dit een krachtige proclamatie: "Ons bloed is identiek aan dat van de graaf." Het ontbreken van een breuk was het stilzwijgende bewijs dat hun tijdgenoten deze bijzondere status accepteerden.

Hun positie was die van een wettige jongere tak (linea junior), niet van een bastaardtak. Het heraldische teken voor een jongere tak is de barensteel, een eerbaar teken van verwantschap. De Brederodes gedroegen zich echter als een parallelle dynastie, wat tot conflicten leidde toen de Habsburgse staat centraliseerde.

In 1532-1534 sleepte keizer Karel V Reinoud II van Brederode voor de rechter wegens het onrechtmatig voeren van het wapen. Het vonnis van landvoogdes Maria van Hongarije (9 mei 1534) was een meesterwerk van politieke dubbelzinnigheid:

1. Het erkende uitdrukkelijk zijn recht "het wapen zijner voorouders te voeren".

2. Het definieerde dat wapen onmiddellijk als "een leeuw met barensteel".

Het vonnis bekrachtigde hun afkomst maar markeerde tegelijk hun ondergeschikte positie. Het was de perfecte metafoor voor hun lot: een koninklijke erkenning en een vorstelijke reprimande in één.

Erfenis

Het geslacht Van Brederode was een historische paradox: een vorstelijke dynastie die nooit de troon besteeg. Hun hele bestaan werd bepaald door de spanning tussen hun vorstelijke bloed en hun politieke uitsluiting. Zij hielden vijf eeuwen stand op drie pijlers:

1. Symbolisch kapitaal: Het bloed en wapen van Holland.

2. Territoriaal kapitaal: De soevereine staat Vianen.

3. Politiek kapitaal: Leiderschap van de oppositie (Hoeken, Geuzen).

Hun ondergang was onvermijdelijk door de opkomst van de moderne gecentraliseerde staat (Bourgondië, Habsburg, de Republiek), die geen plaats meer had voor soevereine feodale magnaten.

Toch verdwenen zij niet. Hun erfenis leeft voort:

· In de geschiedenis als centrale figuren in de Hoekse twisten en het begin van de Tachtigjarige Oorlog.

· In het landschap via de ruïne van Brederode en de Lekpoort van Vianen.

· In de collectieve psyche als archetype van de trotse, opstandige edelman.

· In de dynastieke echo van vorstenhuizen die hun historische titels dragen.

Hun kroniek is meer dan een familiegeschiedenis; het is een hoofdstuk in de biografie van Nederland zelf, dat de geboortepijnen van de natie blootlegt.

Titels

Na de val van Hendrik zochten de latere Brederodes, nu gemarginaliseerd in de Republiek, erkenning via diplomatieke weg. Rond 1650 vroeg Johan Wolfert van Brederode (1599-1655) aan Keizer Ferdinand III om erkenning als Rijksgraaf en van Vianen als een keizerlijk graafschap.

Het was een gedeeltelijk succes. In 1659 werd hij tot Rijksgraaf van het Heilige Roomse Rijk verheven. De volledige titulatuur van de familie werd nu een imposante, maar grotendeels ceremoniële lijst:

· Rijksgraaf / Graaf van het Heilige Roomse Rijk

· Heer/Graaf van Vianen en Ameide (soeverein)

· Heer van Brederode

· Burggraaf van Utrecht

· Heer van Klundert, Noordeloos, Bolnes, enz.

Heren van Brederode

• Dirk I, 1e heer van Brederode (1180-1236)
• Willem I, 2e heer van Brederode (1226-1285)
• Dirk II, 3e heer van Brederode (1252-1318), baljuw en bekend van de pacificatie van de Friezen
• Hendrik I, 4e heer van Brederode (?-1345)
• Dirk III, 5e heer van Brederode (1308-1377)
• Reinoud I, 6e heer van Brederode (1336-1390)
• Jan I, 7e heer van Brederode (1370/72-1415), kloosterling
• Walraven I, 8e heer van Brederode (1370/73-1417), stadhouder van Holland
• Reinoud II, 9e heer van Brederode (1415-1473)
• Walraven II, 10e heer van Brederode (1455-1531), heer van Vianen en Ameide
• Reinoud III, 11e heer van Brederode (1494-1556)
• Hendrik II, 12e heer van Brederode (1531-1568) zie ook: (Eedverbond der Edelen)
• Reinoud IV, 13e heer van Brederode (1520-1584)
• Walraven III, 14e heer van Brederode (1547-1614)
• Walraven IV, 15e heer van Brederode (1596-1620)
• Joan Wolfert, 16e heer van Brederode (1599-1655)
• Hendrik III, 17e heer van Brederode (1638-1657)
• Wolfert, 18e heer van Brederode (1649-1679)

Andere leden

• Hendrik van Brederode (kapitein), kapitein van Hoeks Rotterdam
• Frans van Brederode (1465-1490), bekend uit de naar hem genoemde Jonker Fransenoorlog
• Gijsbrecht van Brederode (1416-1475), bisschop van Utrecht
• Margaretha van Brederode (1514-1577) abdis van Thorn
• Hendrik van Brederode (1531-1568), heer van Vianen, een leider tijdens de Tachtigjarige Oorlog
• Hendrik van Brederode (1545-1573), heer van Asten
• Lancelot van Brederode (?-1573), militair en watergeus
• Joris van Brederode (?-1489), burgemeester van Rotterdam
• Nicolaas van Brederode, luitenant-kolonel van de Staatsen en stadscommandant van Venlo in de Tachtigjarige Oorlog

Laatste Heer van Brederode

De laatste heer was Wolfert van Brederode (1649-1679). Hij erfde de titels maar niet de statuur of het fortuin van zijn voorvaders. Hij stierf in 1679, ongehuwd en zonder wettige kinderen, in Vianen. Met hem stierf het geslacht Van Brederode in de rechtstreekse mannelijke lijn uit.

· De titel Heer van Brederode verviel. De ruïne van het kasteel verviel aan de Staten van Holland.

· De heerlijkheid Vianen ging via vrouwelijke erfopvolging over op het huis Van Lippe en werd in 1725 verkocht aan Holland.

· De keizerlijke titels en aanspraken kwamen via verwanten uiteindelijk terecht bij het huis Oranje-Nassau.

De ruïne van Kasteel Brederode werd het passende grafmonument voor een geslacht wiens wereld was verdwenen.