Erich Maria Remarque

Erich Maria Remarque, eigenlijk Erich Paul Remark (Osnabrück, 22 juni 1898 – Locarno, 25 september 1970) was een Duitse romanschrijver. Nadat zijn Duitse nationaliteit door het nazi-regime in 1938 was ingetrokken, verkreeg hij in 1947 die van de Verenigde Staten. In zijn geboorteland werd hem in 1967 het Grootkruis van de Orde van Verdienste van de Bondsrepubliek Duitsland toegekend.

Erich Maria Remarque
New York, 1939 (ingekleurde zwartwit-foto)
Algemene informatie
Volledige naam	Erich Maria Remarque
Geboortenaam	Erich Paul Remark
Geboren	22 juni 1898 Osnabrück, Koninkrijk Pruisen (Duitse keizerrijk)
Overleden	25 september 1970 Locarno, Zwitserland
Nationaliteit(en)	Duitsland (1898-1938) staatloosheid (1938-1947) Verenigde Staten (1947-1970)
Beroep(en)	schrijver
Bekend van	Im Westen nichts Neues Zeit zu leben und Zeit zu sterben
Handtekening

Remarque (midden) als soldaat in de Eerste Wereldoorlog

Tenminste 20 verschillende drukken van Im Westen nichts Neues

Erich Maria Remarque in Davos, ca. 1929

Naam

Remarques ouders, de boekbinder Peter Franz Remark (1867–1954) en Anna Maria Remark geboren Stallknecht (1871–1917), waren van bescheiden afkomst. Hij had een jonggestorven broertje Theodor Arthur Remark (1896–1901) en twee zussen Erna Remark (1900-1978) en Elfriede Maria Scholz geb. Remark (1903-1943) → over haar zie hier. Via een ongebruikelijke vorm van adoptie verwierf hij in 1926 een adellijke titel, Freiherr von Buchwald. Hij herstelde de originele Franse spelling van zijn familienaam "Remarque" (die in de 19e eeuw was veranderd in "Remark") om zich te distantiëren van zijn mislukte eerste roman Die Traumbude. In 1929 veranderde hij zijn tweede voornaam "Paul" in "Maria" om zowel zijn moeder als de bewonderde Rainer Maria Rilke te eren. Hij gebruikte de niet-officiële naam Erich Maria Remarque als schrijversnaam en ook privé.

Leven en werk

Eerste Wereldoorlog

Tijdens zijn studie aan de Universiteit van Münster werd hij in 1916 opgeroepen om zijn legerdienst in de Eerste Wereldoorlog te vervullen. Hij werd ingedeeld bij de 2. Kompagnie des Feld-Rekruten-Depots der 2. Garde-Reserve-Division.^[1] Remarque vocht aan het Westelijk Front en raakte verscheidene keren gewond. Nadat hij op 31 juli 1917 bij Torhout in West-Vlaanderen door scherven van een shrapnelgranaat was geraakt in linkerbeen, rechterarm en nek, verbleef hij tot kort voor het eind van de oorlog in een Duits militair hospitaal in Duisburg. Als verdienstelijk en dapper soldaat werd hij in 1918 beloond met het IJzeren Kruis 1e klasse. Door zijn ervaringen in het Deutsches Heer kreeg hij een levenslange afkeer van het militarisme. Zijn pacifistische overtuiging droeg hij uit in zijn gehele literaire oeuvre.

Jaren twintig

Na de Eerste Wereldoorlog volgde hij een onderwijzersopleiding, door de overheid aan oorlogsveteranen voorbehouden. Hij gaf in 1919-1920 les aan een 'Volksschule'. Daarna was hij actief in allerlei uiteenlopende baantjes: steenhouwer, verkoper van grafstenen, bibliothecaris, zakenman, journalist, redacteur, organist van de kloosterkerk van de psychiatrische kliniek van Gertrudenberg bij Osnabrück en testrijder voor het Berlijnse bandenbedrijf Continental Caoutchouc-Compagnie. Zijn schrijverscarrière startte hij als toneelcriticus voor de Osnabrücker Tageszeitung en als sportjournalist bij Sportbild.

Remarque huwde in 1925 met Ilse Jutta Zambona (1901-1975),^[2] bekend als de Duitse danseres Jeanne Zamboul. Ze scheidden in 1930 na een stormachtig huwelijk (van 1938 tot 1957 waren ze opnieuw getrouwd).

Successchrijver

Op 31 januari 1929 verscheen zijn eerste echte roman Im Westen nichts Neues, zijn meest succesvolle boek. Daarin gaf hij de ervaringen weer van Duitse frontsoldaten in de Eerste Wereldoorlog. Het pacifistisch en antimilitaristisch getoonzette boek riep in het Duitsland van de Weimarrepubliek veel weerstand op door de na de oorlog heersende nationalistische stemming. De eerste uitgever aan wie hij het aanbood, S. Fischer Verlag, weigerde het te publiceren. Daarna durfde het eveneens linksliberale Ullstein Verlag de uitgave wel aan en bracht de roman uit onder de imprint Propyläen. Ondanks (of dankzij) de enorme politieke controverse werden in het eerste jaar al 1,2 miljoen exemplaren verkocht.

Ook internationaal was de roman een onmiddellijk succes. De Nederlandse vertaling door Annie Salomons onder de titel Van het westelijk front geen nieuws verscheen vrijwel direct bij uitgeverij Erven J. Bijleveld en behaalde in 1929 al 54.000 verkochte exemplaren in negen drukken. J.C. Bloem schreef:

"Wat is het voortreffelijke van Remarque's boek? [...] Het ligt hierin, dat men voortdurend merkt, met een prozaschrijver te doen te hebben, die zijn vak volkomen beheerscht, zoozeer, dat - hoogste lof - de gewone lezer er niets van zal merken. [...] Maar achter deze schijnbare ongedwongenheid zit berekening, niet in den nuchteren zin des woords, maar in de beteekenis van artistieke overwogenheid. De tafereelen zijn alle voortreffelijk gekozen en zoo, dat zij, al schijnen zij op zich zelf vaak niet meer dan detailschildering, in hun geheel toch een beeld geven".^[3]

Het boek is vele malen herdrukt. Omstreeks 2000 liet Bijleveld een nieuwe vertaling maken door Ronald Jonkers.

Im Westen nichts Neues geldt als een klassieker in de twintigste-eeuwse wereldliteratuur. Het vervolg Der Weg zurück verscheen in 1931. Er volgde een rij bestsellers met hetzelfde hoofdthema in toegankelijk proza, waarin Remarque de oorlogstijd en het leven erna in Duitsland beschrijft. Hoewel sommige critici hem wegzetten als een auteur met een beperkte focus en een teveel op het grote publiek gerichte schrijfstijl, kregen zijn romans wel degelijk erkenning als literair waardevol met een meerdimensionale thematiek. De manier waarop zijn werk de zinloosheid en gruwelen van het oorlogsvoeren laat zien, heeft blijvende waarde voor het lezerspubliek. De Duitse literatuurcriticus Marcel Reich-Ranicki schreef in 2004 dat Remarques proza niet opviel als origineel in artistiek opzicht, maar wel getuigde van vakmanschap en "haarfijn de zenuw van de tijd getroffen had".^[4]

Nazi-periode en Tweede Wereldoorlog

Casa Monte Tabor, Remarques Zwitserse villa aan het Lago Maggiore

Na de machtsovername door de nationaalsocialisten werden op 10 mei 1933 in Berlijn en 33 andere Duitse steden zijn boeken openbaar verbrand op instigatie van de 'Deutsche Studentenschaft'. De nazi's zagen zijn werk als een grove belediging van de in hun ogen glorieuze strijd van het Deutsches Heer in de Eerste Wereldoorlog. Zij verspreidden het valse propagandaverhaal dat hij van Joodse afkomst was, eigenlijk Kramer heette (gespiegeld anagram van de naam Remark) en nooit in de Eerste Wereldoorlog gediend had. Remarques werk werd in Duitsland verboden, maar kon verschijnen bij buitenlandse uitgeverijen die openstonden voor Duitstalige 'Exilliteratur' (emigrantenliteratuur), zoals Gyldendal in Kopenhagen, Bermann-Fischer in Stockholm en Querido in Amsterdam.

In 1938 werd hem zijn Duitse staatsburgerschap ontnomen, maar hij verbleef al sinds 1932 in Zwitserland. In Ronco sopra Ascona bewoonde hij de Casa Monte Tabor, een villa met uitzicht op het Lago Maggiore.^[5] Vanuit hier werd hulp geboden aan Joodse vluchtelingen uit Duitsland. De in ballingschap in Amsterdam wonende kunsthandelaar Walter Feilchenfeldt en zijn vrouw, de fotografe Marianne Breslauer, adviseerden hem bij het opbouwen van zijn kunstcollectie.

Door het succes van Im Westen nichts Neues en de verfilming All Quiet on the Western Front (1930) kwam Remarque te verkeren tussen internationale beroemdheden. Hij leidde een mondain leven en was gastheer van vele geestverwanten die regelmatig in zijn Zwitserse villa kwamen logeren. Tot hen behoorden Else Lasker-Schüler, Carl Zuckmayer, Robert Neumann, Herbert Edward Read, Arthur Koestler, Emil Ludwig, Thomas Mann, Theodor Plievier, Ludwig Renn, Ernst Toller, Joseph Roth, Franz Werfel, Annemarie Schwarzenbach en Georg Wilhelm Pabst. In 1939 emigreerde hij naar de Verenigde Staten, waar hij de gehele periode van de Tweede Wereldoorlog doorbracht. Het bevriende echtpaar Feilchenfeldt-Breslauer, uitgeweken van Nederland naar Zwitserland, paste intussen op de Casa Monte Tabor.

Remarque bouwde ook een reputatie op als vrouwenversierder. In de jaren dertig en veertig had hij verhoudingen met de actrices Hedy Lamarr, Dolores del Río, Greta Garbo, Marlene Dietrich, Maureen O'Sullivan, Claire Luce, Lupe Vélez en Natalia Palej. Biografieën maken melding van 'nauwe betrekkingen' met nog meer geliefden,^[6] onder wie Ruth Albu (schoondochter van Arthur Schnitzler), Margot von Opel-Löwenstein (echtgenote van Fritz von Opel), accordeoniste Gypsy Markoff en socialite Blanche Dunn. Niet alle verbintenissen duurden lang, maar spraakmakend waren ze wel. Vooral over de als "grenzeloos hartstochtelijk" gekenschetste affaire met Marlene Dietrich, van 1937 tot 1940, is uitvoerig geschreven.^[7][8] Ook hun correspondentie is uitgegeven.^[9]

Jaren vijftig en zestig

Met Paulette Goddard in Amsterdam, 1952

Hij verkreeg de Amerikaanse nationaliteit in 1947 en daarna woonde hij afwisselend in Zwitserland en New York. De anti-oorlogsromans van zijn hand behielden de karakteristieke thematiek, al verschoof de focus van de zinloze verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog naar die van de Tweede. Dat werd hem in de Bondsrepubliek Duitsland niet in dank afgenomen. Van een roman als Zeit zu leben und Zeit zu sterben (1954) werden de scherpe kanten afgehaald door de uitgever Kiepenheuer & Witsch, met "walgende instemming" van de auteur. In andere landen verschenen direct ongecensureerde vertalingen, waarmee de Duitse versie kon worden vergeleken. Dagblad Die Welt constateerde: "Geschrapt werd datgene wat de onverbeterlijken en hardleersen zou kunnen ergeren".^[10]

In 1957 werd voor de tweede keer de scheiding uitgesproken tussen Remarque en Ilse Jutta Zambona, die in 1938 in Sankt Moritz waren hertrouwd om te voorkomen dat zij door de Zwitsers zou worden teruggestuurd naar nazi-Duitsland. In 1958 trouwde hij in Branford (Connecticut) met de Amerikaanse actrice Paulette Goddard (1910-1990), die eerder getrouwd was met Charlie Chaplin^[11] en Burgess Meredith. Ze bleven tot zijn dood bij elkaar.

In 1967 werd aan Remarque het Großes Bundesverdienstkreuz toegekend.

Na zijn dood

Grafmonument voor Erich Maria Remarque, Paulette Goddard en haar moeder Alta Goddard in Ronco sopra Ascona

Remarque stierf op 25 september 1970 op 72-jarige leeftijd in Locarno aan een aneurysma van de aorta. Paulette Goddard erfde de Casa Monte Tabor en bleef er wonen. Zijn kunstcollectie (onder meer een Degas, een Van Gogh en een Renoir) verkocht ze stukje bij beetje. Zijn manuscripten, archieven en correspondentie schonk ze in 1977 aan de Fales Library and Special Collections van de New York University. Die erfde na haar dood in 1990 ook 20 miljoen dollar voor de oprichting van The Remarque Institute voor Europese studies, waaraan de Britse historicus Tony R. Judt als eerste de Erich Maria Remarque-leerstoel bekleedde.

Remarque en Goddard liggen samen op de begraafplaats van Ronco sopra Ascona, ook de laatste rustplaats van Goddards moeder.

De Casa Monte Tabor is sinds 2021 eigendom van een Duits echtpaar dat de villa na een ingrijpende opknapbeurt in 2023 heeft bestemd tot een ontmoetingsplek waar de vrede moet worden bevorderd in de geest van Remarque.^[5] Diezelfde doelstelling heeft het in 1996 geopende Erich Maria Remarque-Friedenszentrum in zijn geboortestad Osnabrück.^[12] Die stad reikt sinds 1991 elke twee jaar de Erich-Maria-Remarque-Friedenspreis uit aan schrijvers, journalisten en anderen die een pacifistische boodschap uitdragen, in lijn met de idealen van Erich Maria Remarque.^[13]

Elfriede

Struikelsteen voor Elfriede Maria Scholz in Dresden

Nadat Remarque voor de nazi's ongrijpbaar was geworden, vond in 1943 buiten zijn medeweten in nazi-Duitsland een schokkende gebeurtenis in zijn familie plaats. Zijn jongste zuster Elfriede Maria Scholz (geboren Remark), 40-jarige moeder van twee kinderen en even pacifistisch en antifascistisch als hij, werd gearresteerd door de Gestapo en aangeklaagd door het Volksgerichtshof op beschuldiging van "ondermijning van het moreel". Een klant van haar kleermakerij in Dresden had verraden dat ze gezegd zou hebben dat de oorlog een verloren zaak was. Ook had ze Adolf Hitler een idioot genoemd. De president van het hof Roland Freisler, die berucht was om zijn geschreeuw tegen de verdachten en de meedogenloze vonnissen die hij velde, voegde haar toe: "Uw broer is ons helaas ontsnapt, maar ú ontkomt ons níet!". Daaruit viel te concluderen dat wraak op Remarque het eigenlijke doel was. Ze werd veroordeeld en op 16 december 1943 onthoofd.^[14] De kosten van de terechtstelling (395 Reichsmark) werden in rekening gebracht bij haar zuster Erna Remark.^[15]

De in de VS verblijvende Remarque kwam pas na de oorlog op de hoogte van het lot van zijn zuster. Hij voelde zich voor de rest van zijn leven schuldig aan haar dood. In 1952 droeg hij zijn roman Der Funke Leben op aan haar nagedachtenis, maar de opdracht werd weggelaten uit de Duitse versie omdat sommige Duitsers haar nog steeds als een verraadster zagen.^[16] Met als advocaat Robert Kempner (voormalig aanklager bij de processen van Neurenberg) probeerde hij de nazi-aanklagers en -rechters die Elfriede veroordeeld hadden te laten vervolgen en bestraffen in de Duitse Bondsrepubliek. De zaak werd uiteindelijk afgewezen door het West-Berlijnse 'Kammergericht' (Oberlandesgericht), precies op de dag van zijn dood in 1970.^[17] Pas 59 jaar na haar terechtstelling werd de veroordeling van Elfriede Scholz in 2002 ongedaan gemaakt en werd zij postuum gerehabiliteerd.^[15]

Werken

Im Westen nichts Neues, eerste druk 1929

Van het westelijk front geen nieuws, vertaling Annie Salomons, 1929

• 1920: Die Traumbude. Ein Künstlerroman (Nederlandse vertaling: Het droomkasteel)
• 1929: Im Westen nichts Neues (Ned. vert.: Van het westelijk front geen nieuws)
• 1931: Der Weg zurück (Ned. vert.: De weg terug)
• 1931: Der Feind, korte verhalen
• 1937: Three Comrades (in Londen gepubliceerd) (Ned. vert.: Drie kameraden)
• 1939: Liebe deinen Nächsten (in het Engels: Flotsam; Ned. vert.: Hebt uw naasten lief)
• 1946: Arc de Triomphe (oorspronkelijk in het Engels in de VS gepubliceerd: Arch of Triumph)
• 1952: Der Funke Leben (Ned. vert.: De boog der sterken)
• 1954: Zeit zu leben und Zeit zu sterben (Ned. vert.: Een tijd van leven)
• 1955: Der letzte Akt, toneelstuk
• 1956: Der schwarze Obelisk
• 1956: Die letzte Station, toneelstuk
• 1959: Geborgtes Leben, tot roman omgewerkt filmscript voor Das letzte Leben der Lillian Dunquerke
• 1961: Der Himmel kennt keine Günstlinge (Ned. vert.: De hemel kent geen gunstelingen)
• 1962: Die Nacht von Lissabon (Ned. vert.: Die nacht in Lissabon)

Postuum gepubliceerd

• 1971: Schatten im Paradies (Ned. vert.: Schimmen in het paradijs)
• 1988: Die Heimkehr des Enoch J. Jones, toneelstuk
• 1994: Ein militanter Pazifist, teksten en interviews 1929-1966, bezorgd door Thomas F. Schneider
• 1998: Das unbekannte Werk. Vroeg proza, onuitgegeven werk, brieven en dagboeken. Vijf delen bezorgd door Thomas F. Schneider en Tilman Westphalen.
• 2001: Herbstfahrt eines Phantasten, vertellingen en essays, bezorgd door Thomas F. Schneider

Verfilmingen

Filmaankondiging uit 1929 voor All Quiet on the Western Front (1930)

Er zijn minstens achttien verfilmingen van boeken van Erich Maria Remarque gemaakt. Een selectie:

• All Quiet on the Western Front (1930), verfilming onder regie van Lewis Milestone van Im Westen nichts neues.
• Three Comrades (1938), verfilming door Frank Borzage met een scenario van F. Scott Fitzgerald.
• Arch of Triumph (1948), verfilming door Lewis Milestone.
• A Time to Love and a Time to Die (1958), verfilming door Douglas Sirk van Zeit zu leben und Zeit zu sterben, met een bijrol van Remarque zelf.
• Bobby Deerfield (1977), verfilming door Sydney Pollack van Der Himmel kennt keine Günstlinge.
• All Quiet on the Western Front (1979), tweede filmversie, geregisseerd door Delbert Mann.
• Im Westen nichts Neues (2022), derde filmadaptatie op Netflix, geregisseerd door Edward Berger.

Secundaire literatuur

Biografisch

• (en) Christine R. Barker, R.W. Last: Erich Maria Remarque. Berg, Oxford, 1979.
• (de) Tilman Westphalen (red.): Erich Maria Remarque 1898–1970. Rasch, Osnabrück, 1988.
• (de) Thomas F. Schneider: Erich Maria Remarque. Ein Chronist des 20. Jahrhunderts. Eine Biographie in Bildern und Dokumenten. Rasch, Osnabrück, 1991.
• (en) Julie Gilbert: Opposite Attraction: The Lives of Erich Maria Remarque and Paulette Goddard. Pantheon Books, New York, 1995.
• (de) Wilhelm von Sternburg: "Als wäre alles das letzte Mal". Erich Maria Remarque. Eine Biographie. Kiepenheuer & Witsch, Köln, 1998.
• (de) Hans Boeters: Krieg und Liebe: Erich Maria Remarque und die Frauen (roman). Benevento, Elsbethen, 2018
• (de) Gabriele Katz: Liebe mich! Erich Maria Remarque und die Frauen. Ebersbach & Simon, Berlin, 2018.
• (de) Heinrich Thies: Die verlorene Schwester. Elfriede und Erich Maria Remarque. Eine Doppelbiografie. Aufbau Verlag, Berlin, 2020.
• (de) Thomas Hüetlin: "Man lebt sein Leben nur einmal". Marlene Dietrich und Erich Maria Remarque – die Geschichte einer grenzenlosen Leidenschaft. Kiepenheuer & Witsch, Köln, 2024.

Over het werk

• (de) Mariana Parvanova: "Das Symbol der Ewigkeit ist der Kreis". Eine Untersuchung der Motive in den Romanen von Erich Maria Remarque. Tenea, Berlin, 2003.
• (de) Heinrich Placke: Die Chiffren des Utopischen. Zum literarischen Gehalt der politischen 50er-Jahre-Romane Remarques. V&R unipress, Göttingen, 2004.
• (de) Denis Herold: Formen und Funktionen der Neuen Sachlichkeit in Erich Maria Remarques Romanen. Tectum, Marburg, 2012.