Boog van Constantijn

De Boog van Constantijn is een antieke triomfboog in Rome. Hij is de grootste en best bewaarde van de triomfbogen uit de Romeinse oudheid; volgens velen is hij ook de mooiste.

Boog van Constantijn
Noordzijde van de Boog van Constantijn
Locatie	naast het Colosseum
Voltooid	315
In opdracht van	volk en Senaat van Rome
Type bouwwerk	Triomfboog
Lijst van antieke bouwwerken in Rome
Portaal    Romeinse Rijk

Aanleiding tot de oprichting

De boog werd opgericht ter herinnering aan de overwinning van Constantijn de Grote op Maxentius in de Slag bij de Milvische brug op 28 oktober 312 na Christus. Na die overwinning werd Constantijn erkend als keizer van het West-Romeinse rijk. Tot aan de genoemde veldslag werd die titel opgeëïst door Maxentius; die laatste werd echter niet door iedereen erkend en wordt daarom als usurpator beschouwd.

Het monument werd voltooid in 315, bijna 10 jaar nadat Constantijn caesar (onderkeizer) van het West-Romeinse rijk was geworden (306). Het is gebouwd over de route die de Romeinse keizers volgden tijdens hun triomftocht naar de Capitolijn. De boog was echter zeker niet bedoeld als poort of doorgang tijdens de triomftocht, aangezien hij pas drie jaar nadien werd gebouwd.

Het wijdingsopschrift

Centraal aangebrachte inscriptie

De centrale inscriptie, aangebracht aan beide zijden boven de hoofddoorgang, is de belangrijkste tekst:

Beide lange zijden dragen in het midden van de attiek het wijdingsopschrift:

IMPERATORI CAESARI FLAVIO CONSTANTINO MAXIMO

PIO FELICI AVGVSTO SENATVS POPVLVSQVE ROMANVS

QVOD INSTINCTV DIVINITATIS MENTIS

MAGNITVDINE CVM EXERCITV SVO

TAM DE TYRANNO QVAM DE OMNI EIVS

FACTIONE VNO TEMPORE IVSTIS

REMPVBLICAM VLTVS EST ARMIS

ARCVM TRIVMPHIS INSIGNEM DICAVIT

De vertaling luidt:

Aan keizer Caesar Flavius Constantijn, de grootste

vrome en gelukkige Augustus hebben Senaat en Volk van Rome,

omdat hij door goddelijke inspiratie en zijn grote

geest met zijn leger in een rechtvaardige strijd

de staat zowel van een tiran

als van al zijn aanhangers

in één keer heeft bevrijd,

deze boog versierd met triomfen gewijd.

De zin aangezet door de Godheid trok steeds bijzondere aandacht. Christenen zagen hierin algauw een verwijzing naar de legendarische visioen van Constantijn waarin hij daags voor de strijd bij de Milvische Brug een verschijning van Christus' kruis zou hebben gezien, waarna hij als verdediger van het christendom de strijd tegen Maxentius zou hebben aangebonden.

De overwonnen usurpator Maxentius wordt er ook neergezet als een tiran, een bedenkelijke titel die vanaf dan alle gewelddadig ten val gebrachte keizers aangemeten kregen.

Datering

Spolia uit verschillende perioden op de Boog van Constantijn

Over de exacte datering van de bouw bestaat onzekerheid: volgens sommigen werd hij reeds gebouwd onder keizer Hadrianus. In elk geval kreeg hij zijn huidige utzicht pas in 315, onder de regering van keizer Constantijn. Dit wordt afgeleid uit het opschrift "votis X" op de noordzijde van het monument, wat betekent: "met wensen voor de tiende verjaardag", gerekend vanaf de aanstelling van Constantijn tot caesar van het West-Romeinse rijk in 306.

In het monument zijn talrijke decoratieve elementen uit oudere monumenten in Rome verwerkt (spoliatie), met name uit bouwwerken van Trajanus, Hadrianus en Marcus Aurelius. Andere elementen dateren uit de tijd van Constantijn.

• Van Trajanus dateren elementen die verwijzen naar de overwinning van die keizer op de Daciërs (101-106 n.C.). Met name gaat het om:
  • vier 3 meter hoge strijdreliëfs die in de Boog van Constantijn zijn ingewerkt in de beide korte zijden en aan weerszijden van de middelste doorgang. Oorspronkelijk vormden deze vier fragmenten een geheel van 20 meter lang en 3 meter hoog, dat misschien was aangebracht op Trajanus' Basilica Ulpia;
  • tweemaal vier beelden van overwonnen Daciërs, opgesteld in het verlengde van de zuilen aan beide lange zijden. Ze zijn afkomstig van het Forum van Trajanus, waar een groot aantal gelijkaardige beelden stond opgesteld boven de zuilengang die dit Forum omringde.
• Van een niet-geïdentificeerd monument ter ere van Hadrianus zijn de acht tondo's afkomstig aan beide lange zijden. Ze hebben een diameter van meer dan 2 meter en zijn paarsgewijsopgesteld boven de kleine doorgangen, met telkens een jachtscène links en een offerscène rechts. De koppen van Hadrianus zijn vervangen door die van Constantijn en van Licinius.
• Van de (niet bewaarde) boog ter ere van Marcus Aurelius zijn de acht 3 meter hoge panelen in hoogreliëf afkomstig die zich bevinden op de attiek van beide lange zijden, tussen de beelden van de Daciërs.

Origineel van de tijd van Constantijn zijn:

• de zes smalle reliëfs, ongeveer 1 meter hoog en 5,5 tot 6,5 meter lang, aangebracht aan de vier zijden van het monument;
• de tondo's aan beide korte zijden;
• de reliëfs aan weerszijden in de zwikken naast de drie bogen;
• en de reliëfs op de voetstukken van de vier zuilen aan weerszijden.

Waarom oudere decoratieve elementen werden verwerkt in de Boog van Constantijn, daarover bestaan er verschillende speculaties: gebeurde dat om de kosten te drukken, dus om financiële redenen? of omdat Constantijn wilde duidelijk maken dat hij na de woelige derde eeuw opnieuw zou aanknopen met de voorspoedige tweede eeuw?

Beschrijving

De boog is 21 meter hoog, 25,9 meter lang en 7,4 meter breed; de bakstenen kern is aan de buitenzijde bekleed met wit marmer, akomstig van Lunae en van Marmara. De boog is gebouwd naar het voorbeeld van de honderd jaar oudere Boog van Septimius Severus op het Forum Romanum en biedt eveneens drie doorgangen, waarvan de middelste de hoogste is.

De smalle reliëfs uit de tijd van Constantijn geven het verhaal van zijn strijd tegen Maxentius en zijn opgang naar het keizerschap weer. Dit verhaal vangt aan bij de smalle westzijde en verloopt dan verder in tegenwijzerzin. De beschrijving hieronder houdt die volgorde aan en vermeldt nog kort uit de periode van welke keizer de reliëfs dateren.

Westzijde

Op de smalle westzijde (kant Palatino) staat bovenaan een strijdscène tegen de Daciërs (Trajanus). Daaronder een tondo (Constantijn) waarop de maangodin Luna is afgebeeld die met haar hemelwagen de Oceanus induikt. Daaronder een reliëf (Constantijn) dat de start van de vijandelijkheden voorstelt: Constantijn vertrekt met zijn legioenen vanuit Milaan naar de stad Verona waarbinnen Maxentius zich heeft verschanst met zijn legioenen.

Zuidzuide

De boog heeft twee kleinere doorgangen met daartussen een grote. Elke doorgang is geflankeerd door een losstaande gecanneleerde zuil. Boven de zuilen loopt de hoge attiek, waarvoor vier beelden staan van onderworpen Daciërs (Trajanus), telkens in het verlengde van de zuilen.

In het midden van de attiek is het opschrift ingebeiteld dat vermeldt waarom de Senaat en het volk van Rome deze boog hebben opgericht voor Constantijn. Boven de kleinere doorgangen draagt de attiek tussen de beelden van de Daciërs reliëfs (Marcus Aurelius) die de strijd tegen de Germaanse stammen Quaden en Marcomannen uitbeelden.

In de zwikken van de grote doorgang zweven Victoriae, Overwinningsgodinnen, naar elkaar toe; in de zwikken van de kleine doorgangen liggen stroomgoden (Constantijn).

Boven de linkse doorgang toont een reliëf (Constantijn) de aanval op de ommuurde stad Verona, waarbinnen Maxentius zich heeft verschanst met zijn leger. Het verlies van de tegenstanders wordt gesuggereerd door de Romeinse soldaat die van de stadsmuren neerstort.

Het reliëf (Constantijn) boven de rechtse doorgang beeldt de chaotische slag bij de Milvische Brug uit. Maxentius' leger had zich vanuit Verona teruggetrokken in de richting van Rome. Om zijn troepen te dwingen onverzettelijk te strijden, had Maxentius hen opgesteld bij de Tiber, echter niet op de oever aan de zijde van de stad maar op de overzijde, zodat ze de Tiber in de rug hadden. Zijn troepen waren echter niet opgewassen tegen de legioenen van Constantijn, en kwamen uiteindelijk in de rivier terecht waar ze, verzwaard door hun wapenrusting, verdronken. Ook Maxentius zelf verdronk in de Tiber, zodat de strijd eindigde met Constantijn als overwinnaar.

Oostzijde

Evenals aan de westzijde zijn er aan de oostzijde drie decoratieve elementen:

• bovenaan een reliëf van strijd tegen de Daciërs (Trajanus)
• daaronder een tondo (Constantijn) waarop Sol Invictus, de Almachtige Zonnegod is afgebeeld die met zijn zonnewagen opstijgt uit de Oceanus en zijn tocht over het hemelgewelf aanvat. Symbolisch kan dit wellicht ook worden gezien als een nieuwe era die aanvangt met de overwinning en het keizerschap van Constantijn.
• onderaan het reliëf (Constantijn) dat de triomfantelijke intocht van Constantijn in Rome voorstelt na zijn overwinning bij de Milvische Brug. Hijzelf zit achteraan in de zegewagen.

Noordzijde

Evenals de zuidzijde vertoont de noordzijde:

• op de attiek: vier beelden van overwonnen Daciërs (Trajanus); met centraal hetzelfde wijdingsopschrift boven de grote doorgang, en boven beide kleine doorgangen twee panelen van de strijd tegen de Quaden en Marcomannen (Marcus Aurelius);
• vier vrijstaande zuilen;
• twee tondo's van jacht- en offerscènes (Hadrianus); de twee tondo's boven de rechtse doorgang zijn gevat in porfier;
• boven de kleine doorgangen reliëfs die de opgang van Constantijn uitbeelden:
  • links: staande op de rostra, het redenaarspodium op het Forum Romanum, spreekt Constantijn het volk toe. De senatoren staan achter hem geschaard, ten bewijze dat zij zijn leiderschap erkennen. Alle koppen van Senaat en volk zijn gericht naar Constantijn die centraal staat; zijn kop is echter verdwenen. De voorstelling van de bouwwerken op het Forum Romanum is zeer interessant vanuit archeologisch standpunt.
  • rechts: de graanuitdeling die Constantijn op 1 januari 313 aanbood aan het volk. Burgers richten zich naar de verschillende portieken in de stad waar zij hun rantsoen overhandigd krijgen.

Stijlverschillen

De reliëfs die Constantijn in het begin van de vierde eeuw liet vervaardigen, zijn stilistisch duidelijk van lagere kwaliteit dan de sculpturen uit de tweede eeuw die hij in de boog heeft verwerkt. Een mogelijke verklaring is dat het kunstenaarschap veel van zijn deskundigheid had verloren in de loop van de derde eeuw die politiek erg onrustig was zodat er weinig gelegenheid was geweest om belangrijke artistieke overheidsopdrachten te realiseren.

Wetenswaardigheden

• Oorspronkelijk was de boog bekroond met een nu verloren gegaan bronzen vierspan met Constantijn op een zegewagen, als evenbeeld van Sol Invictus, de Onoverwinnelijke Zonnegod.
• Terwijl deze triomfboog pas werd opgericht na de triomfantelijke intocht van de keizer ter ere van wie hij werd opgericht, vormde hij - samen met vele andere antieke bouwwerken - het grandioze decor voor de triomfantelijke intocht van Keizer Karel V in Rome op 5 april 1536, en nogmaals op 4 december 1571 voor de triomftocht van Marcantonio Colonna na de overwinning van de christelijke vloot op de Turken in de zeeslag bij Lepanto op 7 oktober voordien.
• In het midden van de 12de eeuw werd deze boog evenal die van Titus geïntegreerd in een versterking van de familie Frangipane. Hij werd gerestaureerd in de 18de eeuw en in 1803 startte de campagne om de boog weer vrij te maken van postantieke toevoegingen.

Galerij

• 
  Westzijde gezien vanaf de Palatijn.
• 
  Reliëf van Trajanus bovenaan op de westzijde.
• 
  Tondo van Dea Luna, en relief: Constantijn trekt ten strijde vanuit Milaan (westzijde).
• 
  Geheel van de zuidzijde.
• 
  Panelen van Marcus Aurelius en beelden van Daciërs (Trajanus), links op de zuidzijde.
• 
  Linkerhelft van de zuidzijde. Reliëf: Constantijn belegert Maxentius in Verona.
• 
  De Victoriae in de zwikken van de grote doorgang.
• 
  Reliëf van Trajanus in de centrale doorgang.
• 
  Panelen van Marcus Aurelius en beelden van Daciërs (Trajanus), rechts op de zuidzijde.
• 
  Tondo's van Hadrianus rechts op de zuidzijde
• 
  Jachtscènes van Hadrianus, en strijdreliëf van Constantijn: chaos onder de tegenstanders bij de strijd bij de Milvische Brug.
• 
  Oostzijde.
• 
  Reliëf van Trajanus bovenaan op de oostzijde.
• 
  Detail van de oostzijde: de Zonnegod stijgt op uit de Oceaan. Daaronder de triomfantelijke intocht van Constantijn in Rome.
• 
  De noordzijde.
• 
  Reliëf op de noordzijde: toespraak van Constantijn tot het Romeinse volk op het Forum Romanum.
• 
  Reliëf op de noordzijde: Constantijn laat op 1 januari 313 graan uitdelen aan het volk van Rome.

Geraadpleegde bronnen

• (it) Touring club italiano. (1993). Roma. Il Touring club, Milano. ISBN 88-365-0508-2. p. 263-265.
• (it) F. COARELLI, Guida Archeologica di Roma, Verona, 1984, p. 162-166.
• https://www.info.roma.it/monumenti_dettaglio.asp?ID_schede=539

Antieke triomfboog in Rome

Boog van Constantijn · Boog van Titus · Boog van Septimius Severus · Boog van Janus · Boog van de geldwisselaars · Boog van Drusus · Boog van Gallienus · Boog van Portugal