हरियाणा

हरियाणा भारतया छगु राज्य खः। हरियाणा उत्तर भारतया छगू राज्य ख गुकिया राजधानी चण्डीगढ ख । थुकिया सीमा उत्तरय् पञ्जाब व हिमाचल प्रदेश व दक्षिण व पश्चिमय् राजस्थान नाप स्वानाच्वंगु दु। यमुना खुसिं उत्तर प्रदेश राज्यनाप थ्व राज्यया पूर्वी सीमा दयेकी। भारतया राष्ट्रिय राजधानी दिल्लीयात स्वखेँ हरियाणां घेरे यानातःगु दु व थुकिया लिच्वः कथं हरियाणाया दक्षिणी क्षेत्रयात योजनाबद्ध विकासया निंतिं राष्ट्रिय राजधानी क्षेत्रय् दुथ्याकातःगु दु।

हरियाणा हरियाणा ਹਰਿਆਣਾ
—  State of India  —
[[File:Official seal of the Government of Haryana|100px|alt=Official seal of the Government of Haryana|Official seal of हरियाणा]] Seal
Location of Haryana in India Location of Haryana in India
Map of Haryana Map of Haryana
Coordinates (Chandigarh): 30°44′N 76°47′E
देय्	भारत
क्षेत्र	उत्तर भारत
पलिस्था	नोभेम्बर १, सन् १९६६
राजधानी	चण्डीगढ†
तःधंगु नगर	फरिदाबाद
जिल्ला	२१
Government
- Governor	Kaptan Singh Solanki
- Chief Minister	Manohar Lal Khattar (BJP)
- Legislature	Unicameral (90 seats)
- Parliamentary constituency	Rajya Sabha 5 Lok Sabha 10
- High Court	Punjab and Haryana High Court
Area
- Total	४४,२१२ km2 (१७,०७०.३ sq mi)
Area rank	20
- Area under forest	१,६८४ km2 (६५०.२ sq mi)
- Net sown area	३,५५० km2 (१,३७०.७ sq mi)
Population (2011)
- Total	२५,३५१,४६२
- Rank	17
- Density	५७३/km2 (१,४८४.१/sq mi)
- Density rank	11
- Urban	८,८४२,१०३ [३४.८८%]
- Rural	१६,५१०,९७८ [६५.१२%]
Languages
- Official language(s)	Hindi,Haryanvi
State symbols
- Bird	Black Francolin
- Animal	Nilgai
- Flower	Lotus
- Tree	Peepal
Time zone	IST (UTC+05:30)
ISO 3166 code	IN-HR
Vehicle registration	HR-xx
HDI	0.644 (medium)
HDI rank	17th (2011)
Literacy	71.42% [Rural] 83.14% [Urban]
Sex ratio	879
Life expectancy	66.2
GDP	Template:INR3,093.26 billion (2011–12)
GDP per capita	Template:INR109,227 (2011–12)
Growth rate	19 %
Website	www.haryana.gov.in
^† Joint Capital with Punjab, India

थ्व राज्य वैदिक सभ्यता व सिन्धु स्वनिगः लहनाया इतिहास दूगु राज्य ख। यक्व इतिहास दूगु थ्व क्षेत्रय् थी-थी निर्णायक युद्ध नं जूगु दु। थुकी महाभारतया महाकाव्य युद्ध नं दुथ्याः। हिन्दू मान्यता कथं महाभारत युद्ध कुरुक्षेत्रय् जूगु ख (गुकिलि भगवान श्रीकृष्णं भागवत गीता पाठ यानादिल)। थ्व नापं थन पानीपतया स्वंगु युद्ध जुल। ब्रिटिश सरकार बिले हरियाणा ब्रिटिश भारतया पञ्जाब राज्यया छगू भाग जुल, गुकियात सन् १९६६य् भारतया १७गु राज्यया रुपय् मान्यता प्राप्त जुल। वर्तमानय् खाद्य अन्न व दुरु उत्पादनय् हरियाणा भारतया अग्रणी राज्य खः। थ्व राज्यया निवासीतेगु मू लजगाः बुँज्या ख। थन समतल कृषि बुंइ क्वबाइगु कुँ (पम्प) व नहरं सिँचाइ याइ। सन् १९६०या दशकय् जूगु हरित क्रान्तिइ हरियाणाया तःधंगु योगदान दुगु खः, गुकिं यानाः थ्व राज्ययात खाद्य पदार्थया तःमि राज्य दयेकल।

हरियाणा भारतया दकलय् तःमि राज्यय् छगू ख व प्रतिव्यक्ति आयया ल्याखं देय्या निगुगु तःमि राज्य ख।

संस्कृति

थनया मू प्याखँय् जुमर, फाग, दाफ, ढमाल, लूर, गुग्गा, खोरिया, गगोर, स्वांग आदि ला।

मू नगर

थ्व राज्यया मू नगर क्षेत्र थ्व कथं दु-

• घरौंदा
• गोहाना
• गुरगांव
• गुरगांव रुरल
• हैलीमण्डी
• हान्सी
• हस्सनपुर
• हाथिन
• हिसार
• होडाल
• इन्द्री
• जगध्री
• जखल मण्डी
• झाज्जर
• जिन्द
• जुलाना
• कैथल
• कलान वाली
• कलानौर
• कलायत
• कल्का
• कनिना
• कान्सेपुर
• कर्धान
• कर्नाल
• खर्खोदा
• लद्रवन
• लद्वा
• लोहारु
• महम
• महेन्द्रगढ
• मण्डी दब्वाली
• मुस्तफाबाद
• नगई चौधरी
• नर्नौल
• नर्नौंद
• नर्वाना
• निलोखेरी
• नुह

प्रशासनिक विभाजन

हरियाणाया विभाग व जिल्ला

विभाग	जिल्ला
अम्बाला	अम्बाला, कुरुक्षेत्र, पंचकुला, यमुनानगर
फरीदाबाद	फरीदाबाद, पलवल, मेवात
गुरुग्राम	गुरुग्राम, महेंद्रगढ, रेवाडी
हिसार	फतेहाबाद, जींद, हिसार, सिरसा
रोहतक	झज्जर, दादरी, रोहतक, सोनीपत, भिवानी
करनाल	करनाल, पानीपत, कैथल

थ्व राज्ययात १९गु जिल्लाय् बायातःगु दु-

चिं	जिल्ला	प्रशासकीय केन्द्र	जनसंख्या (सन् २००१या गणना)	क्षेत्रफल (किमि&sup२;)	जनघनत्त्व (प्रती किमि&sup२;)
AM	अंबाला	अंबाला	१०,१३,६६०	१,५६९	६४६
BH	भिवनी	भिवनी	१४,२४,५५४	५,१४०	२७७
FR	फरीदाबाद	फरीदाबाद	२१,९३,२७६	२,१०५	१,०४२
FT	फतेहाबाद	फतेहाबाद	८,०६,१५८	२,४९१	३२४
GU	गुरगांव	गुरगांव	१६,५७,६६९	२,७६०	६०१
HI	हिस्सार	हिस्सार	१५,३६,४१७	३,७८८	४०६
JH	झज्जर	झज्जर	८,८७,३९२	१,८६८	४७५
JI	जिंद	जिंद	११,८९,७२५	२,७३६	४३५
KR	कर्नाल	कर्नाल	१२,७४,८४३	२,४७१	५१६
KT	कैथल	कैथल	९,४५,६३१	२,७९९	३३८
KU	कुरुक्षेत्र	कुरुक्षेत्र	८,२८,१२०	१,२१७	६८०
MW	मेवात	नुह	८,१२,०२२	१८६०	७२९
MA	महेन्द्रगढ	नर्नौल	८,१२,०२२	१,६८३	४८२
PL	पलवल	पलवल	१०,४०,४९३	१३५९	७६१
PK	पंचकुला	पंचकुला	४,६९,२१०	८१६	५७५
PP	पानिपत	पानिपत	९,६७,३३८	१,२५०	७७४
RE	रेवारी	रेवारी	७,६४,७२७	१,५५९	४९१
RO	रोहतक	रोहतक	९,४०,०३६	१,६६८	५६४
SI	सिर्सा	सिर्सा	११,११,०१२	४,२७६	२६०
SO	सोनेपत	सोनेपत	१२,७८,८३०	२,२६०	५६६
YN	यमुना नगर	यमुना नगर	९,८२,३६९	१,७५६	५५९

स्वयादिसँ

• हरियाणाया विधानसभा क्षेत्रतेगु धलः