वयली लिप्यन्तरण

वयली लिप्यन्तरण (Wylie transliteration) तिब्बती लिपिको रोमनीकरण गर्ने एउटा विधि हो जसमा ति रोमन वर्णहरूका उपयोग गरिन्थे जुन अंग्रेजी भाषाको कुनै साधारण टाइपराइटरमा पनि उपलब्ध हुन्छन्। यसको नाम, टरेल वी० वयली (Turrell V. Wylie) को नाममा जोडिएको छ जसले सन् १९५९ मा यस योजनाको प्रस्तुत गरेको थियो।^[1] समयको साथै यो लिप्यन्तरण योजना एउटा मानक हुन गए (विशेष गरी संयुक्त राज्य अमेरिकामा।)

तिब्बतीमा लेख्ने र बोल्ने भाषामा एकदमै फरक हुन्छन्। त्यसै कारण रोमानिकरण गर्दा तिब्बती भाषाको उच्चारण र लिपि वर्तनी दुवैलाई संस्कृत, नेपाली र हिन्दी भाषा जस्तै संरक्षित राख्न सक्दैनन्। वयली लिप्यन्तरण भन्दा पहिले प्रचलित लिप्यन्तरण योजनाहरू भएपनि त्यस द्वारा न त उच्चारणको पूर्णतः संरक्षित गर्न पाउथे न त वर्तनीको। वयली लिप्यन्तरण विधिद्वारा तिब्बतीभाषाको उच्चारणलाई अनुगमन गर्नसक्दैन तर लिपि वर्तनीको रोमन लिपिमा प्रस्तुत गर्ने योजनामा भने लगभग सफलता रहेको छ।

वयली लिप्यन्तरणको योजनामा तिब्बती लिपिको रूप

T	W	IPA	T	W	IPA	T	W	IPA	T	W	IPA
ཀ	ka	[ká]	ཁ	kha	[kʰá]	ག	ga	[ɡà/ʰkà]	ང	nga	[ŋà]
ཅ	ca	[tɕá]	ཆ	cha	[tɕʰá]	ཇ	ja	[dʑà/ʰtɕà]	ཉ	nya	[ɲà]
ཏ	ta	[tá]	ཐ	tha	[tʰá]	ད	da	[dà/ʰtà]	ན	na	[nà]
པ	pa	[pá]	ཕ	pha	[pʰá]	བ	ba	[bà/ʰpà]	མ	ma	[mà]
ཙ	tsa	[tsá]	ཚ	tsha	[tsʰá]	ཛ	dza	[dzà/ʰtsà]	ཝ	wa	[wà]
ཞ	zha	[ʑà/ɕà]	ཟ	za	[zà/sà]	འ	'a	[ɦà/ʔà]	ཡ	ya	[jà]
ར	ra	[rà]	ལ	la	[là]	ཤ	sha	[ɕá]	ས	sa	[sá]
ཧ	ha	[há]	ཨ	a	[ʔá]

वयली र देवनागरी लिप्यन्तरणमा तिब्बती लिपिको रूप

तिब्बती	वयली	देवनागरी	तिब्बती	वयली	देवनागरी	तिब्बती	वयली	देवनागरी	तिब्बती	वयली	देवनागरी
ཀ	ka	क	ཁ	kha	ख	ག	ga	ग	ང	nga	ङ
ཅ	ca	च	ཆ	cha	छ	ཇ	ja	ज	ཉ	nya	ञ
ཏ	ta	त	ཐ	tha	थ	ད	da	द	ན	na	न
པ	pa	प	ཕ	pha	फ	བ	ba	ब	མ	ma	म
ཙ	tsa	च़	ཚ	tsha	छ़	ཛ	dza	ज़	ཝ	va/wa	व
ཞ	zha	श़	ཟ	za	स़	འ	'a	अ़	ཡ	ya	य
ར	ra	र	ལ	la	ल	ཤ	sha	श	ས	sa	स
ཧ	ha	ह	ཨ	a	अ	༄༅།།	@		༈

वयलीमा अंग्रेजी विराम चिन्हको प्रयोग

तिब्बती लिपिमा व्यंजन अक्षरलाई शब्दको रूपमा लेख्दा उपसर्ग, परसर्ग, सुपरस्क्रिप्ट र सबस्क्रिप्टहरू मूलअक्षरमा जोडिएर लेखिएका हुन्छन। वयली प्रणालीले सामान्यतया व्यवहारमा तिब्बती हिज्जेको नियम अनुसार भेद गर्दैन। तर अपवादको क्रममा གཡང་ जस्त शब्दलाई वयली प्रणालीमा लेख्दा बीचमा विराम चिन्ह लगाएर छुट्याउनुपर्ने हुन्छ। जस्तै གཡང་ लाई वयलीमा लेख्दा g.yang भनेर उपसर्गको पछि विराम चिन्ह लगाउनु पर्छा। कतै विराम चिन्हले भेद नगरी gyang लेखेमा གྱང་ हुन जान्छ।

स्वर वर्ण

तिब्बती अथवा सम्भोट लिपिमा इकार, उकार, एकार र ओकार गरी चारवटा स्वर चिन्हहरू हुन्छन् र ति स्वर चिन्ह हरूलाई मूल स्वर वर्ण अ=aसँग जोडिएर इ=i, उ=u, ए=e, ओ=o भनि वयलीमा निम्नलिखित उदाहरण अनुसार अंग्रेजी स्वर वर्णको प्रयोग गरी लेख्ने गर्दछ।

ཨི i

ཨུ u

ཨེ e

ཨོ o

ठुलो अक्षरको प्रयोग

तिब्बती लिप्यन्तरणका धेरै अघिल्लो प्रणालीहरूमा आन्तरिक क्यापिटलाइजेशन योजनाहरू समावेश थिए - अनिवार्य रूपमा, शब्दको पहिलो अक्षरको सट्टा मूल अक्षरलाई क्यापिटल गर्नुपर्छ। तिब्बती शब्दकोशहरू मूल अक्षरद्वारा व्यवस्थित हुन्छन्, र उपसर्गहरू प्रायः मौन हुन्छन्, त्यसैले मूल अक्षर जान्नले उच्चारणको राम्रो विचार दिन्छ। यद्यपि, यी योजनाहरू प्रायः असंगत रूपमा लागू गरिन्थ्यो, र सामान्यतया तब मात्र जब शब्द सामान्यतया ल्याटिन पाठको मानदण्डहरू (अर्थात वाक्यको सुरुमा) अनुसार क्यापिटलाइज हुन्छ। आन्तरिक क्यापिटलाइजेसन अत्यधिक बोझिलो थियो, उच्चारण निर्धारणमा सीमित उपयोगिताको आधारमा, र तिब्बती शब्दकोश प्रयोग गर्न सक्षम पाठकको लागि सम्भवतः अनावश्यक थियो। वाइलीले निर्दिष्ट गरे कि यदि कुनै शब्दलाई क्यापिटल गर्ने हो भने, पश्चिमी क्यापिटलाइजेशनको अभ्यास अनुरूप पहिलो अक्षर क्यापिटल हुनुपर्छ। जस्तैः བཀའ་བརྒྱུད་ को क्यापिटलाइजेशन Bka' brgyud हुनुपर्छ bka' brgyud होइन।

विस्तारित वयली लिप्यन्तरण योजना

वयलीको मूल योजना सबै तिब्बती-लिपि पाठ लिप्यन्तर गर्न सक्षम छैनन्। विशेष गरी, यसमा धेरै तिब्बती विराम चिह्नहरूका लागि कुनै पत्राचार छैनन् र तिब्बती लिपिमा लेखिएका गैर-तिब्बती शब्दहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्ने क्षमताको अभाव छन् (संस्कृत र ध्वन्यात्मक चिनियाँ शब्दहरू सबैभन्दा सामान्य मामलाहरू हुन्)। तदनुसार, विभिन्न विद्वानहरूले आवश्यकता अनुसार तदर्थ र अपूर्ण अधिवेशनहरू अपनाएका छन्। भर्जिनिया विश्वविद्यालयको तिब्बती र हिमालयन पुस्तकालयले एक मानक, विस्तारित वाइली लिप्यन्तरण योजना (Extended Wylie Transliteration Scheme EWTS) विकसित गर्यो जसले यी कमीहरूलाई व्यवस्थित रूपमा सम्बोधन गर्दछ। यसले हराइरहेको वर्णहरू प्रतिनिधित्व गर्न ठूला अक्षरहरू र ल्याटिन विराम चिह्नहरू प्रयोग गर्दछ। तिसे लगायत धेरै सफ्टवेयर प्रणालीहरूले अब ल्याटिन किबोर्डमा अप्रतिबन्धित तिब्बती लिपि (पूर्ण युनिकोड तिब्बती क्यारेक्टर सेट सहित) टाइप गर्न अनुमति दिन यो मानक प्रयोग गर्छन्। वाइली प्रणाली तिब्बती भाषासँग अपरिचित भाषाविद्हरू द्वारा प्रयोगको लागि सहज नभएकोले, अन्तर्राष्ट्रिय फोनेटिक वर्णमालामा आधारित एक नयाँ लिप्यन्तरण प्रणाली तिब्बती ऐतिहासिक ध्वनीशास्त्रका लेखहरूमा वाइलीलाई प्रतिस्थापन गर्न प्रस्ताव गरिएको छ।^[2]

विस्तारित वयली लिप्यन्तरण योजना अनुसारको लिप्यन्तरित उदाहरण

༄༅། །དཀར་མཛེས་ཨ་ཡིག་ལས་འཁྲུངས་ཤེས་བློའི་གཏེར།།
@#/ /dkar mdzes a yig las 'khrungs shes blo'i gter//
ཕས་རྒོལ་ཝ་སྐྱེས་ཟིལ་གནོན་གདོང་ལྔ་བཞིན།།
phas rgol wa skyes zil gnon gdong lnga bzhin//
ཆགས་ཐོགས་ཀུན་བྲལ་མཚུངས་མེད་འཇམ་དབྱངས་མཐུས།།
chags thogs kun bral mtshungs med 'jam dbyangs mthus//
མ་ཧཱ་མཁས་པའི་གཙོ་བོ་ཉིད་གྱུར་ཅིག།
ma hA mkhas pa'i gtso bo nyid gyur cig/
ཨོཾ་ཨ་ར་པ་ཙ་ན་དྷཱིཿ
oM a ra pa tsa na d+hIH

यो पनि हेर्नुहोस्

• तिब्बती लिपि
• सम्भोट लिपि
• मानक तिब्बती
• अन्तर्राष्ट्रिय संस्कृत लिप्यन्तरण वर्णमाला
• देवनागरी लिप्यन्तरण

बाह्य कडीहरू

(केही निम्न लिङ्कहरूको राम्ररी प्रदर्शन गर्नलाई तिब्बती फन्ट स्थापनाको आवश्यक छ।)

• Wylie, Turrell (1959). A Standard System of Tibetan Transcription. Harvard Journal of Asiatic Studies, p. 261-267
• The Wylie Translation Table, at Nitartha International वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००५-०२-२३ मिति
• Staatsbibliothek Berlin – A standard system of Tibetan transcription
• THDL Extended Wylie Transliteration Scheme (A project of the Tibetan and Himalayan Digital Library to adapt and expand the Wylie system for computer use.)
• Tibetan transliteration: convert between Wylie or EWTS and Unicode वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-०४-२२ मिति
• Test Tibetan display (enter wylie)
• Utility for converting Extended Wylie plain text to Unicode Tibetan^{[स्थायी मृत कडी]}

सन्दर्भ सामग्रीहरू

1. Wylie, Turrell V. (डिसेम्बर १९५९), "A Standard System of Tibetan Transcription", Harvard Journal of Asiatic Studies (Harvard-Yenching Institute) 22: 261–267, जेएसटिओआर 2718544, डिओआई:10.2307/2718544।
2. Jacques, Guillaume (२०१२), "A new transcription system for Old and Classical Tibetan", Linguistics of the Tibeto-Burman Area 35 (2): 89–96।