Gregoriaansch Klenner
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
De Gregoriaansche Klenner is de Klenner, de vundaag in de mehrsten Delen vun de Welt gellt. Nöömt is de na den Paapst Gregor XIII., de den ann Enn vun’t 16. Johrhunnert utklamüstert laten hett. In de verleden Johrhunnerten hett de Gregoriaansche Klenner vele annere Klennerformen aflöst. De letzte Ümstellen weer 1949 in China.
Utlöst weer de Ümstellen op den Gregoriaanschen Klenner dör de tomehmen Problemen mit de christlichen Oosterreken in’n Juliaanschen Klenner, de dormols begäng weer.
Na de Evangelien[1] weer dat letzt Avendmahl to de jöödsch Passafier, dat jümmer an’n 14. Dag vun’n jöödschen Fröhjohrsmaand Nisan hollen weer. Jesus sien Opstahn vun’n Dood füll op den Sünndag dorna. Nu wedderhollen sik de jöödschen Maandmaanden un de Wekendaag nich elk Johr op de lieken Oort un Wies, so dat sik de Fraag stellen de, wona sik de Oosterfier (ok: Paasch) as Fier vun Paschoon un Opstahn richten schüll.
Na den so nöömten „ööstlich“ Bruuk (vör allen in Lüttasien) weer dat letzte Avendmahl (Grööndunnersdag) an’n 14. Dag vun’n jöödschen Nisan fiert un Oostern dree Daag later – unafhangig vun’n Wekendag. De „westliche“ Bruuk (in de annern Gemenen, as in Alexandria, Palästina oder Rom) legg aver fast, dat dat Opstahn vun’n Dood an een Sünndag un de Paschoon an den Freedag dorvör fiert warrn mutt – unafhangig vun’t Datum in den jöödschen Nisan-Maand.[2]
In’n jöödschen Maandklenner weern de nödigen Schaltmaanden nich na Schaltregeln vörnahmen, man na Naturbeobachten. Dormit künnen vun Johr to Johr blots de jöödschen Böversten rutfinnen, wat Maand de nächste Nisan wesen mutt.[2] Mit disse Afhangigkeit vun de Jööden künnen de Anhangers vun den „westlichen“ Bruuk nich üm, man dordör weern se dwungen, sülvst Regeln fasttoleggen, woans de Tiet för’t Oosterfest bestimmt warrt. Dat Oosterfest weer na de Evangelien vun de Tiet her dicht bi’t Passafest un dormit dicht bi’n Förhjohrsvullmaand to fiern. Butendem müss för elk Johr en Sünndag in’t Fröhjohr wählt warrn, an den dat Opstahn vun Jesus to fiern weer.[2]
Üm en akraat Datum för Oostern över de Johren to wählen, müssen de Fröhjohrsanfang as ok de Vullmaandtieten bestimmt warrn. In’n Gegensatz to den astronommschen Fröhjohrsanfang, harrn de Römers den kalendaarschen traditschonell op den 25. März un de Alexandriners op den 21. März leggt.[2] För de Vullmaanden weern normalerwies eenfache Perioodbetöög bruukt, ahn de fiegelienschen astronoomschen Maandtheorien to achten.
De Versöken, eenheitliche Richtlienen to’n Bestimmen vun’t Oosterfest un en eenheitlich Verfohren to’n Bereken fasttoleggen, harrn toeerst keen Spood. De ünnerscheedlichen Gemenen hebbt also wieterhen an ünnerscheedliche Daag Oostern fiert. Op dat Eerste Konzil vun Nicäa in’t Johr 325 is man sik denn eenig worrn. Dor is de „westliche“ Bruuk fastmaakt worrn un de Oosterterminen schulln tokamen för all Gemenen in Alexandria berekent warrn. De Methood to’n Bereken (mit den 21. März as Fröhjohrsanfang un den Metonschen Zyklus to’n Bestimmen vun’n Vullmaand) hett sik dorophen allgemeen dörsett[2] Vör allen hett de 21. März ok den 25. März as Frohjohrsanfang, de in Rom noch’n Tiet lang in Bruuk weer. Na en modern Bereken weer de astronoomsch Fröhjohrsanfang in’t Konzilsjohr 325 de 20. März. [3]
En Reeg vun jümmer betere Oostertafeln hett nu dat eenheitliche Fastsetten vun’t Oosterfest möglich maakt. Man, de Tafeln weern nich nipp un nau. Wieldat en Juliaansch Klennerjohr mit sien dörsnittlich 365,25 Daag ruchweg ölven Minuten länger is as dat astronomsche tropische Johr, hett sik de astronomsche Fröhjohsanfang üm un bi all 130 Johren üm een Dag in’n Klenner na vörn schaven. In’t Johr 1582 leeg he op’n 11. März.[4] Un wieldat 19 Juliaansche Johren üm ruchweg 0,06 Daag länger sünd as de 235 synodschen Maanden vun’n Metonschen Zyklus, is ungefähr all sössteihn Zyklen (ruchweg all 300 Johren) de Fehler twüschen den berekenten un den astronoomschen Vullmaand üm een wieteren Dag anwassen.[2] Al Beda stell in’t Johr 725 fast, dat de Vullmaand fröher weer, as de berekent Tiet.[5]
Siet dat 14. Johrhunnert geev dat jümmer wedder Vörsläg, woans de Klenner reformeert warrn künn, ünner annern dör Nikolaus vun Kues in’n Opdrag vun’t Konzil vun Basel, Regiomontanus oder Nikolaus Kopernikus. Man, all Vörsläg weern aflohnt. Liekers hebbt de Warken De Revolutionibus Orbium Coelestium („Vun’t Ümdreihn vun de Himmelskörpers“) vun Kopernikus as ok de Prutenschen Tafeln vun Erasmus Reinhold de Grundlaag för de Reform billt, de an’n Enn vun Paapst Gregor XIII. dekreteert worrn is.
An sik weer’t Ansinnen vun de Gregoriaanschen Reform, Oostern an’n „richtigen“ Dag to fiern. Dat geev dorför sogor den Vörslag, blots de Oostertafeln to reformeeren un sik nich wieter üm dat Fröhjohrsäquinoktium to scheren. De Komisschoon för de Reform hett sik opletzt aver dorför utsnackt, den helen Klenner so torecht to klamüstern, dat dat Äquinoktium wedder an’n 21. März to liggen keem (woni dat ok Vörsläg för annere Daten maakt weern). De Läng vun’t Johr schüll beter anpasst warrn, üm dat Äquinoktium op den Dag fasttomaken un opletzt schüll (as Hööftdeel vun de Reform) en ne’e Oostertafel inföhrt warrn, de an de ne’e Schaltregel anpasst weer.
Mit dat mathemaatsch Utklamüstern vun’n ne’en Klenner weer de düütsche Jesuit Christopherus Clavius beopdraagt, de in Rom Mathematik lehren de. Den Opdrag kreeg he al 1579 dör den Paapst. Clavius hett dorbi wietgahen na de Vörsläg vun den Astronom un Mediziner Aloisius Lilius arbeit.
De Reform vun’n Klenner is dör de paapstlich Bull Inter gravissimas vun’n 24. Februar 1582 dörföhrt worrn.[6] Üm de Fröhjohrs-Dagunnachtgliek wedder op den vun dat Konzil fastleggten 21. März to leggen un Oostern wedder an’n richtigen Dag fiern to künnen, hett Paapst Gregor XIII. bestimmt, dat in’t Johr 1582 teihn Daag eenfach översprungen warrn schülln. In enige röömsch-kathoolsch Länner folg dorüm op Dunnersdag, den 4. Oktober foorts Freedag, de 15. Oktober – de Reeg vun de Wekendaag weer dorbi nich verännert. In Folgjohr 1583 weer dormit dat Primar-Äquinoktium wedder an’n 21. März un de Utgangslaag vun’t Konzil vun Nicäa weer wedder ungefähr herstellt. Man, de tietreken binnen all Länner vun’t Christendom weer nu nich mehr eenheitlich.
De Reform weer op’n Oktober leggt, wieldat de Maand vergliekswies wenig Hilligendaag bargen de. De utlaten Daag hebbt op de Wies möglichst wenig Stören in’n Hilligenklenner maakt.[6]
Dormit dat nu in de tokamen Tieten nich wedder to’n Schuven vun’t Äquinoktium vun’n 21. März keem, legg de ne’e Gregoriaansche Klenner de Duer vun een middler’t Sünnenjohr op 365,2425 Daag fast an Steed vun de vörherigen 365,25 Daag. Dat Verkörten schüll dordör tostannen kamen, dat – afwieken vun de Schaltregel vun’n Juliaanschen Klenner – de Säkularjohren (dat sünd de Johren, vun de de Tall dör Hunnert deelt warrn kann) keen Schaltdag mehr hebben schulln mit Utnahm vun de Johren, de dör 400 deelbor sünd. Na düsse Regel geev dat in de Johren 1700, 1800 un 1900 keen 29. Februar, un jüst so warrt ok de tokamen Johren 2100, 2200 un 2300 keen Schaltjohren wesen.
Wieldat aver bit to’n eersten Anwennen vun disse Utnahm in’t Johr 1700 noch 117 Johren verstreken sünd, hett sik de Klenner gegenöver dat astronoomsch Begeevnis vun’t Primar-Äquinoktium in’n Snitt aver doch wedder üm een Dag schaven. Siet de Tiet pennelt dat twüschen den 19. un den 21. März.
Nich to de glieken Tiet, aver doch parallel to de Klennerreform is de Johresanfang offiziell op den 1. Januar schaven worrn. Dat hett sik vun wegen den Naam (ianua is latiensch för „Döör“), de Wintersünnwend un Christi Geboort anboden. Butendem harr sik dorin de röömsch Traditschoon wohrt. In’t Middelöller harr dat Johr an ünnerscheedlich Dagen sien Anfang nahmen, dorünner an Wiehnachten, Oostern un to Mariä Verkünnen. Liekers harr de Klennerreform dorop Influss, wieldat in de paapstlichen Bull en List bilegen hett mit de ne’en Naamsdaag vun de Hilligen, de de restlichen Fierdaag vun 1582 bit to’n 31. Dezember un de vun’t hele nafolgende, nee opdeelte Johr (un tokamen) opföhren de. Dordör geev dat en Översnieden vun ölven Daag (Gregoriaansch/Juliaansch Klenner) un gliektietig vun een Johr (twüschen Neejohr un Oostern): „an’n 10./21. Februar 1750/1751“.
Övernahmen hebbt den ne’en Klenner blots de Länner Spanien, Portugal, Polen un to’n Deel Italien ok tatsächlich an’n 5./15. Oktober 1582. De meisten röömsch-kathoolschen Länner in Europa folgen de kamen Johren op, wiel de protestantschen Länner den vun Paapst dekreteerten Klenner toeerst aflohnen deen. Bispeelswies hebbt de meisten kathoolschen Kantonen in de Swiez den Klenner 1584 inföhrt, de Kanton Wallis aver eerst 1655. Dor folg to de Tiet de 11. März op den 28. Februar.
De evangeelschen Rebeden vun’t Hillig Röömsch Riek hebbt den Gregoriaanschen Klenner eerst 1700 övernahmen. Op den 18. Februar folg dor direkt de 1. März 1700. Bevör dat möglich weer, müssen Verdräg twüschen kathoolsche un protestantsche Försten mit beid Daten versehn warrn. Wiel de Johreswend harrn de Rebeden mit den ollen un de mit den ne’en Klenner ünnerscheedlich Jahrestallen. Ut disse Tiet stammt de Utdruck „twüschen de Johren“ för de Daag na Wiehnachten.
Dat Königriek Däänmark, wo dormols ok Norwegen un Iesland mittohöört hebbt hebbt den Gregoriaanschen Klenner ok vun’n 18. Februar op den 1. März 1700 in. De reformeerten Öörd in de Swiez kemen knapp een Johr later. De sprüngen vun’n 31. Dezember 1700 op den 12. Januar 1701, man mit dree Utnahmen: dem protestantische Halfkanton Appenzell Ausserrhoden un de protestantischen Delen vun Glarus hebbt den Klenner eerst 1724 annahmen, un in’n Kanton Graubünden keem de Klenner offiziell to verscheden Terminen vun 1760 bit 1812. In’t Volk bleev de olle Klenner aver noch länger begäng. De Appenzeller Silversterkläuse warrt jümmer noch an’n 31. Dezember na den Juliaanschen Klenner (13. Januar na den Gregoriaanschen Klenner) fiert. In England – un ok in de lateern Vereenigten Staten – is de Gregoriaansche Klenner in de Nacht vun’n 2. September op den 14. September 1752 inföhrt worrn, in Sweden eerst 1753.
In Japan hett vörmols de chinees’sche Klenner mit en por Afwieken gellt. Dor weer de Gregoriaansche Klenner an’n 1. Januar 1873 in’n Rahmen vun de Meiji-Restauratschoon inföhrt. Blots bi’t Tellen vun de Johren bruukt Japan ok vundaag noch en egen System, dat de Johren vun’n Anfang vun de Regerenstiet vun’n amteerenden Kaiser tellt. Bi de Tall kummt en vun Kaiser to Kaiser wesseln tweesülvig Motto mit dorto. Kiek Japaansch Klenner.
De orthodoxen Länner vun OOsteuropa hebbt den Juliaanschen Klenner noch bit anfang vun’t 20. Johrhunnert bibehollen. Wieldat de Johren 1700, 1800 un 1900 in Russland Schlatjohren wesen sünd, hett sik de Afwieken vun’n Gregoriaanschen Klenner in de Twüschentiet op dörteihn Daag belopen. Dordör leeg de russ’sche Oktoberrevulutschoon 1917 na den Gregoriaanchen Klenner t. B. op den 7. Noevember. Bit to’n Enn vun de Sowjetunion weer de Revolutschoon ok an dissen Dag fiert, nadem Russland an’n 14. Februar 1918 den ne’en Klenner inföhrt harr. En poor orthodoxe Karken as in Russland, Serbien oder Georgien hollt jemehr fastliggen Festen jümmer noch na den Juliaanschen Klenner. Dat Wiehnachtsfest (25. Dezember) fallt dorüm to Tiet op den 7. Januar na’n gregoriaanschen Klenner. Annere orthodoxe Karken as in Grekenland oder Bulagrien nehmt dorför den so nöömten nee-Juliaanschen Klenner, de bit to’n Johr 2799 mit’n Gregoriaanschen Klenner tohopenpasst. All orthodox Karken berekent Oostern un de annern beweglich Festen na den Juliaanschen Fröhjohrsanfang un den metonschen Vullmaand. Dat Fest fallt dorüm blots af un to mit dat Oostern vun de westlichen Karken tohopen. Tomeist is dat aver een, veer oder fief Weken later as in’n Westen.
An’n 1. Januar 1912, as dat Kaiserriek to Fall brocht weer, hett ok China den Gregoriaanschen Klenner övernahmen.
In’t Johr 1926 is de Gregoriaansche Klenner in de Törkie inföhrt worrn. Dor hett vörher de Islaamsche Klenner gellt. Vundaag is de Gregoriaansche Klenner in meist all islaamsch Staaten inföhrt un is dor ok wichtiger worrn as de islaamsche Klenner, de blangen de islaamschen Fiern in’n Alldag keen Rull speelt. Natschonalfierdaag un anndere Gedenkdaten, Neejohr, de Dag vun de Arbeit, Moderdag un wietere internatschonale Fier- un Gedenkdaag warrt na den Gregoriaanschen Klenner fiert. In’t börgerlich Leven, also för Arbeitskuntakten, Mietbetöög usw., is ok tomeist de Gregoriaansche un nich de islaamsche Klenner vörrangig.
Dat de Klenner nich överall to glieken Tiet inföhrt worrn is, hett in enige Länner för Kuddelmuddel sorgt un deelwies ok to Paradoxien. To’n Bispeel sünd William Shakespeare un Miguel de Cervantes beid an’n 23. April 1616 storven, ofschoonst Shakespeare teihn Daag länger leeft hett. Ok de Geboortsdagsfiern vun George Washington sünd mitünner an’n 11. oder an’n 22. Ferbuar utricht worrn, bit dat en eenhetilich bundsgesettlich Fierdagsregeln geev. In de (protestantschen) Swiez warrt ok vundaag noch de Fastentiet in de Tiet schaven fiert, as Teken dorför, dat man sik nich na dat Diktat vun’n Paapst richten wull.
Bi dat Klennerprogramm iCal vun’n Reeknerhersteller Apple is de Sprung vun’n Juliaanschen na’n Gregoriaanschen Klenner (4. op den 15. Oktober 1582) acht worrn. Dat Unix-Standard-Tool cal acht den Sprung ok, man för den September 1752.
De Regeln vun’n Gregoriaanschen Klenner föhrt to en dörsnittlich Johresläng vun oder Daag.
Dat so nöömte tropische Johr, dat is de Tietruum twüschen twee opfolgende Primar-Äquinoktien, is to Tiet in’t Middel 365,242190417 middlere Sünnendaag lang. In’n Vergliek to de astronoomsch bestimmte Wriklichkeit, is also ok de Gregoriaansche Klenner ’n beten to lang, neemlich jüst 0,000310 Daag, dat sünd ruchweg 27 Sekunnen op’t Johr. Dat heet, dat na üm un bi 3230 Johren dat Primar-Äquinoktium wedder en helen Dag to fröh kemen deit, wenn de christlich Johrestellen so bibehollen warrt. Dat weer sik dorüm anbeden, in all dör 3200 deelboren Johren den Schaltdag wedder utfallen to laten, wenn dat Äquinoktium op’n 21. März liggen blieven schall.
De Gregoriaansche Klenner hett 14 verscheden Johresklenners – he kann an elk vun de söven Wekendaag anfangen un en Schaltdag hebben – un en Periood vun 400 Johren: Na disse Tiet geiht de Affolg vun de Schaltdaag, un somit de Dag- un Maandtellen, wedder vun vörn los as ok de vun de Wekendaag. 400 Johren bargt 146.097 Daag oder nipp un nau 20.871 Weken. Na 400 Johren geiht dat also mit den sülven Wekendag wieter un in elk Periood gifft dat 71 Johren mit en 53. Week.
Vun wegen dissen periodischen Afloop kann en sünner’t Datum (Dag un Maand oder blots Dag) nich gliek faken op all Wekendaag fallen. Jüst de 13. vun jichtenseen Maand fallt fakener (neemlich 688 mol in 400 Johren) op en Freedag as op annere Wekendaag (Dunnersdag un Sünnavend: 684 mol, Maandag un Dingstag: 685 mol, Sünndag un Middeweken: 687 mol).
En Maand hett in’n Dorsnitt 30,436875 Daag oder 4,348125 Weken – dat heet veer Weken, twee Daag, teihn Stünnen, 29 Minuten un söss Sekunnen oder 2.629.746 Sekunnen (ahn Acht op Schaltsekunnen
Wenn in’n englischsprakigen Ruum de Tosatz Old Style oder afkört O.S. steith, denn düüt dat an, dat en Datum in’n Juliaanschen Klenner meent is. New Style oder N.S. steiht för den Gregoriaanschen Klenner.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
