Boomwull

De Boomwullplant (Gossypium) oder Boomwull, up Platt ok Kattuun (engl. cotton, franz. coton), is en Geslecht ut de Familie vun de Malvenplanten (Malvaceae). Dat gifft etwa (20 bit) 51 Aarten in de Tropen un Subtropen.

Boomwullfeld

Boomwull is en bannig old Kulturplant. Wenig begäng is, dat mindst veer Völker mögelkerwies unafhängig vunnanner düt Plantengeslecht domestizeren deen. Tweemal passeer dat in Amerika mit de Aarten Gossypium hirsutum un Gossypium barbadense un je eenmal in Asien (Gossypium arboreum) un Afrika (Gossypium herbaceum).^[1] Ut de Samenhooren wurrd de Boomwullfaser, en Natuurfaser, wunnen.^[2]

Etymologie

De Holtsnitt ut dat 14. Johrhunnert vun Jehan de Mandeville wiest dat Missverständnis vun den Schaap dragen Boom.

De Naam „Boomwull“ leit sück vun de Büscheln vun lang Fasern in de Früchte vun de Boomwullplant af, de de Utbreeden vun de Plantensamen över gröttere Distanzen mögelk maaken. Allerdings is de Boomwullplant trotz hör Naam kien [[Boom], sonnern en bit to söss Meter hooch Struuk. Völ Plantensamen dragen sückse Samenhoor (ok Samenwull), aber blots de vun de Boomwullplant wurrn to de Textilherstellung bruukt. As de Wullhooren vun Deerten ok deenen disse Plantenfasern as Grundlaag för de Herstellung vun Goornen, Geweeven un Wirkwaren.

Da Bestimmungswoort „Boom“ wurr eventuell in' Ansluss an Herodot sien Historien Book 3, 106 wählt, wonah in Indien Wull, de de Schaapwull an Schönheit un Gööt överdraapt un ut de de Inder hör Kleedasch maken deen, up Bööm wasst. In dat Middelhoochdüütsche is för dat 12. Johrhunnert all dat Woort boumwolle beleggt.^[3]

Dat nich blots in dat Plattdüütsche (Kattuun) un Engelsche, sonner internatschonal begäng Woort cotton (middelengelsch coton, frz. coton, span. algodón, ital. cotone) leit sück över dat middelfranzöösch coton ut dat spaansch-araabsch Dialektwoort quṭún (hoocharaabsch قطن, DMG quṭn) af, dat „Boomwull“ bedüüd. In Düütsch is disse Wuddel in Kattun präsent.^[4][5]

Kulturgeschichte

Mumienbündelmaske. Flach weevt Boomwull, bemalt in' Paracas-Stil. Cerror Uhle, Ica-Tal (Peru). Textil-Exponat vun dat American Museum of Natural History, New York.

Aztekische Prachtgewänder. Um 1500

De Bedüüden vun Boomwull för de mesoamerikaansch Kulturen wiest sück ok dorin, dat dat as hier bi de Olmeken en Boomwullgott geev

Wandbehang (Kalamkari), 1610/1640. Deckfarv, beizt un faarvt Boomwull. Een vun tallriek Bispelen vun de indisch Kunst ok ut fröhere Epochen, in de Boomwull en wichtig Rull as dragen Geweev speel

Oorsprünge un fröhe Entwicklung

För de Domestizeeren vun Boomwull wurrn intüschen mehrere Zentren annommen un man nimmt an, dat dat dor jewiels to etwa glieker Tiet stattfunnen hett. Över de wild Stammform vun de in de Tropen un Subtropen verbreedt Gattung vun de Boomwullplant Gossypium herrscht allerdings bit hüüd kien Klarheit. As Oorsprungszentren gellen eenmal dat südliche Afrika, wo aber kien fröhe Domestizieren nahtowiesen is, oder Indien un Indonesien, to'n annern dat nördliche Andenrebeet un villicht ock de Südwesten vun Nordamerika oder Zentraalamerika.^[6]

Boomwull wurrd denn ok siet Johrdusenden in ganz verscheeden Kulturzonen to de Herstellung vun licht Kleedasch bruukt, is aber wegen dat vör allen in de Samen un deren Ööl enthollen giftig Phenol Gossypol to't Tehren nich to gebruuken, mit Utnahm bi Wedderkäuern un weer dorum in' Gegensatz to mennig anner Faserplanten as Nehrungsmiddel kulturhistorisch ahn Bedüüden.^[7]

• De öldsten Belege för Boomwull stammen ut Indien. In Mehrgarh, de öldste neolithisch Siedlung vun dat Indus-Daal funnen sück Bewiesen för Boomwullsaaten un -fasern, de up ca. 6000 v. Chr. dateert wurrn könnt. Dorbi hannelt sück dat um de Aart G. arboreum. Se wurrd nahwieslich hier eerstmals wiels de Indus-Kultur verarbeit, denn in Mohenjo-Daro sünd Reste vun Boomwulltextilien funnen wurrn, de up dat 3. vörchristlich Johrdusend dateert wurrn kunnen.^[8] Boomwull wurrd ok later in' Rigveda um 1500 v. Chr. erwähnt. De greeksch Historiker Herodot schrifft över indisch Boomwull: „Dat gifft wildwassen Bööm, ut deren Frucht man en Wull winnen kann, de de Schönheit un Qualität vun Schaapwull wiet överdrifft. De Inder maaken ut disse Boomwull hör Kleedasch“.
• Afrika: G. herbaceum is in Afrika traditschonell in apen Wäldern un Grassavannen wussen. Endüüdig Nahwiesen vun domestizeert Formen un Produkte dorut wurrn bither archäologisch aber nich beleggt. De Utbreeden vun de an' engsten verwandten Wildformen leggt aber en nördliche Utbreeden nah Nordafrika un in den Nahen Osten nahe. Man nimmt dorüm an, dat de eerste Domestizeeren vun G. herbaceum in Arabien un Syrien passeert is.
• In dat tweet vörchristlich Johrdusen reck Boomwull vun Indien her dat Babyloonsch Riek in Mesopotamien, Ägypten un later Europa.

In dat Oolt Ägypten is Boomwull siet dat Nee Riek dör Grafffunde beleggt, as ok later in den hellenistischen Osten.^[9]

• De oltamerikaansch Völker hemm Boomwull all kennt, lang bevör in dat Middelöller de Anbau un hör Verarbeitung dör de Araber över Spanien un Italien in Europa inführt wurr. Vertreden sünd hier de Neeweltaarten G. hirsutum in Mesoamerika un G. barbadense in Südamerika.
  • In Südamerika finnen sück eersten Boomwulltextilien ut domestizeert Boomwull, hier G. barbadense, ebenfalls af dat 3. vörchristlich Johrdusend in' so nömmt Boomwull-Präkeramikum vun de Anden, as man woll noch kien Pottworen kennen, aber all Boomwull anbauen dee. Archäologisch wurn Bispelen vun dissen Typ an verscheeden Öörd in Peru un Ekuador funnen, insbesünnere in Ancón, aber to'n Bispeel ok in Huaca Prieta, un woll 1000 bit 1500 Johr vör de Inführen vun Keramik un de Domestizeeren vun Mais. Boomwull wurr dormals vör allen för Fischeree- un Jagdnetten, Kleedasch un Spiekerbüdels bruukt.

Boomwulltextilien sünd siet disse Tiet in Nordchile, Peru und Ekuador beleggt, etwa bi den Nazca, wo se sück in dröög Hoochlandgegenden archäologisch nahwiesbar hollen hemm. Gegen Enn' vun disse Periood hett man denn wegen de beter Farvborkeit ok Wull vun Neeweltkamelen bruukt.^[10]

Allerdings is de eerste eendüüdig Nahwies vun de Domestizeeren vun Boomwull, hier G. barbadense, noch wesentlich öller He stammt ut Ancón, en Fundoort an de zentraal Küst vun Peru, wo Archäologen Reste vun Boomwollkapseln funnen hemm, de up 4200 v. Chr. datiert wurrn kunnen. Um 1000 v. Chr. weern de Boomwullkapseln ut Peru denn nich mehr vun den hüüdig kultiveert Formen vun G. barbadense to ünnerscheeden. Dat sücht as dörut mögelk ut, dat Boomwull in de Nee Welt ebenso fröh bruukt wurr as in dat olt Indien.

• Ok för de präkolumbiaansch Kulturen vun Nordamerika is de Gebruuk vun Boomwull betüügt, etwa för de Hohokam-Kultur (300 – 100 v. Chr.) in Arizona. Insgesamt fung de Boomwullanbau in' Südwesten vun Nordamerika all vör 3000 Johren an. De Navajos harrn Boomwullkleer, ebenso as de Anasazi ut de Pueblo-Tiet (Phase I, 700 – 900 n. Chr.).^[11]
• Middelamerika: De öldste Nahwies vun G. hirsutum stammt ut dat Daal vun Tehuacán un wurr up 3400 und 2300 v. Chr. dateert. In verscheeden Höhlen vun dat Rebeet hemm Archäologen Reste vun de vull domestizeert Form vun disse Boomwull funnen. Nee Utgraaven in de Guila-Naquitz-Höhle in Oaxaca hemm en Vergliek mit rezenten Exemplaren vun wild un domestizeert G. hirsutum punctatum erloovt. Dorbi hett sück ergeven, dat se vun de sülvige Aart afstammen könnt, de oorsprünglich up de Yucatan-Halfinsel domestizeert wurrn weer.

In verscheeden Rebeeden un Kulturen vun Mesoamerika weer Boomwull en bannig begehrt Goot, dat düer hannelt wurr. Kooplüüd vun de Mayas un Azteken hemm Boomwull gegen anner Luxusgöder tuuscht, un Adelige hemm sück mit kostbar farvig Mantels ut dit Material smückt. Aztekenkönige hemm faken vörnehm Besöker mit Boomwullprodukten beschenkt un Heerführer dormit betallt.

• In dat klassisch Öllerdom hemm de Greken un de Römer de Boomwull vör allen wegen hör Fienheit un Witt schätzt. Se weer in Rom, nahdem Alexander de Grote Indien reckt un de Boomwull vun dor mitbrocht harr, en begehrt un luxuriöös Importgoot ut den Orient, vör allen ut Indien.^[12]
• Wiedere Entwicklung in Middelöller un Neetiet:
  • Af dat 6. nahchristlich Johrhunnert wurr Wull in' Vörderen Orient, Arabien un Ägypten to'n begäng Material för Arbeitskleer, un de Mauren hemm Boomwull in Spanien extensiv anbaut.^[13]
  • In Indien wurrn all bannig frö verscheeden Kultursorten anbaut. All in dat 16. Johrhunnert weern de indischen Regionen Bengalen, Punjab, Coromandel un Gujarat Zentren vun de Boomwullverarbeitung. En besünner Bedüüden keem Gujarat to, de sien Boomwullprodukte över verscheeden Hannelsrouten bit in de Zentren vun den Nahen Osten hannelt wurrn.
  • In de Nee Welt sünd de spaansch Konquistadoren un Opdecker överall up den Anbau un de Verarbeitung vun Boomwull stätt. Christoph Kolumbus, Hernán Cortés, Francisco Pizarro, Ferdinand Magellan unn annern hemm vun de verscheeden Zwecke bericht, för de de Faser bruukt wurr un se hemm de striept Sünnensegel un de farvig Mantels, de de dor wahnen Lüüd herstellen deen, bewunnert.^[14]
  • Um 1600 weer Boomwull in Europa aber noch en Luxusgoot, dat nich weniger as Sied schätzt wurr. Grund vun de hooch Wert weer de hooch Arbeitsinsatz bi de Verarbeitung. Arbeitsintensiv weern vör allen dat Wegmaaken vun de Samenkapseln un dat möhselig Kardeeren vun de in' Vergliek to Wull un Sied bannig lütt Fasern. Um een Pund (meent is hier dat angloamerikaansch Maat Pound, de ca. 453 g hett) verarbeitensfähige Boomwullfaden to winnen, weer en Insatz vun 13 Arbeitsdaag nödig. För en vergliekbar Mengt an Sied weern dat man blots söss Arbeitsdaag, wiels man för Linnen twee bit fiev un för Wull een bit twee Daag bruuken dee. Vör 1750 weern engelsch Spinner nich in de Laag, Buumwullfaden to spinnen, de utreckend fast noog weern, um rein Boomwullgeweev hertostellen. De wurrn blots in Indien herstellt.^[1]

De Ostindienkompanie importeer all in dat fröh 17. Johrhunnert Boomwulldooken nah England un hett disse Textilien verköfft un dat trotz düchtig Gegenwehr vun de Wullproduzenten, de tietwies stark noog weern, um den Gebruuk vun Boomwulldook per Gesett to verbeeden. In Manchester gelung dat sluutend, de Verarbeitung vun Boomwull in England dörtosetten.

Verbreeden vun de Boomwull in dat Middelöller un Neetiet

All gegen Enn' vun dat 14. Johrhunnert truck Venedig dat Hannelsmonopol vun levantiensch Boomwull an siück un behull dat bit in dat 17. Johrhunnert. Togliek nehm an de groot Umslagplätze nördlich vun de Alpen de Boomwullverarbeitung stark to. Middelpunkt weer Augsborg, dat meest all europääschen Märkte mit sien Barchenten versörgen dee.

Mit den stark tonehmen Ostindienhannel is ok de Infuhr vun spunnen Rohgorns över de Nedderlannen anwussen, so dat dat Monopol vun Venedig immer minner wurr. De Upstieg vun de Britisch Ostindien-Kompanie to en vun de groot Hannelsorganisatschonen vun de fröh Neetiet steht ebenfalls in engen Tosommenhang mit Boomwull. De bannig profitriek Gewürzhannel weer to Anfang vun dat 17 Johrhunnert fast in Hann' vun portugiesch un hollannsch Kooplüüd. De Britische Ostindien-Kompanie hett dorüm hööftsächlich mit persisch Sied hannelt, de över Karawanenrouten dör Syrien up törksch Märkte keem. Dor wurr ok traditschonell indisch Boomwullgeweev hannelt, un de britische Kompanie hannel tonehmend ok dit Geweev.^[1] Ehrn grooten Upswung nehm de Boomwullindustrie aber eerst Enn' vun dat 18. un vör allen Anfang vun dat 19. Johrhunnert (Spinnmaschinen) in' Verloop vun de Industrielle Revolutschon, tonächst in England, denn in Frankriek un Düütschland, wo de Boomwullfaser sück nah un nah ok wegen de gröttere Verfügborkeit dör tonehmen Anbau in de britisch Kolonien un den USA gegen de Wull ökonomisch as Alternative dörtosetten anfung.

Mit de Utwieden vun den Feernhannel in de fröh Neetiet hett de Boomwull ok in Nord- un Middeleuropa tonehmen Linnen (Flass) un Hemp för de meesten Anwennensberieken afdrängt.

Mit dat Utfinnen vun de Spinning Jenny in dat Johr 1764, en fröhen Spinnmaschien mit mehreren Spindeln, un de Waterframe vun Arkwright 1769 wurr de köstengünstige Massenproduktschoon vun Textilien in dat Königriek Grootbritannien mögelk. Wiels Indien vör de industriellen Revolutschoon hööftsächlich Fardigprodukte nah England exporteeren dee, wurr Indien dornah to'n Rohstofflieferanten för de engelsch Textilindustrie.

In dat 20. Johrhunnert kreeg de Boomwull tonehmen Konkurrenz dör chemisch maakt Fasern. Insbesünnere Polyesterfasern wurrn immer fakener bruukt: 2003/2004 wurrn se eerstmals in gröttere Mengt verarbeit as Boomwull, un hemm de bi de Textilfasern somit up den tweeten Platz afdrängt.

Vereenigte Staaten

Afroamerikaansch Slaven bi dat Drögen vun Boomwull (Edisto Island, South Carolina, ca. 1862/63)

De erste Cotton-Gin-Maschine. Afbillen ut de Tietschrift Harpers Weekly (1869), de en Situatschoon dorstellt, de noch ca. 70 Johr öller is.

De eerst engelsch Siedler in Nordamerika hemm kien oder meest kien Boomwull in Gebruuk ünner de Ingeboreren sehn. Se fungen aber bold an, de Faser ut Westindien to importeeren, un vun dor stamm ja ok de Plant sülvst, de se nu in dat düchtig ähnlich Klima in de südlich Kolonien un den vergliekboren Grund anbauen deen. Wiels de koloniale Periood wurr Boomwull aber nie to de hööftsächlich kultiveert Plant, weer meest nicht as en wichtige Anbauplant to nömmen, denn Boomwull kunn profitabel blots trucken wurrn, wenn en Överschuss an extrem billigen Arbeitskräften to Verfügung stunn; un de Arbeit in Amerika, egal of de Arbeiter witt oder swaart weern, kunn nie nich so billig ween oder wurrn as in. Amerikaansch Slaven kunnen ahnhen wiet profitabler bi den Anbau vun Ries un Indigo insett wurrn. Grund weer de enorme Arbeitsupwand, de bi de Arnt oder dornah anfull, wenn de Boomwullfasern vun Hand plückt un upwännig för de Wiederverarbeitung präpareert wurrn mussen.^[15] Dat änner sück eerst, as de Boomwullproduktschoon in de Süüdstaaten vun de USA – den so nömmt Cotton Belt – vun dat Utfinnen vun de Egreniermaschien („Cotton Gin“) in dat Johr 1793 profiteeren dee. Langstapelig Sorten as Sea Island Cotton weern dor in de Küstenregionen all vörher anbaut wurrn. In dat hügelig Binnenland geev dat aber blots goot Arnten mit körtstapelig Sorten, de vör dat Utfinnen vun de Egreniermaschien vun de Slaven blots för den persönlichen Bedarf anbaut wurrn weern. Mit de nee Technologie kunnen nu aber gegen Enn' vun dat 18. Johrhunnert un bit in dat 20. Johrhunnert rin ok körtstapelig Boomwull köstengünstig verarbeit wurrn un bleev dat wichtigste Exportgoot vun den amerikaanschen Süden, ofschons dor dat Klima eegentlich wat to fuchtig un nich heet noog is un dat dordör immer weer to Arntutfällen dör Verrötten keem. Boomwull wurr nu ok in dat Binnenland plant un verdräng dor Tabak un Frücht. In de Dekade van 1790 bit 1800 steeg de jährlich Boomwullexport alleen ut South Carolina vun weniger as 10.000 up mehr as söss Millionen Pund (= Pound) an. De Slaveree reck nah dat Inführen vun den Boomwullanbau en grötter Utdehnen, as jemals tovör, etwa bi den Tabak- oder Riesanbau.^[16] Sien gröttste Utdehnen funn de Boomwullanbau in den Black Belt, en Region, de sück in dat 19. Johrhunnert vun North Carolina bit Louisiana erstrecken dee. In den Tietruum van 1812 bit to de Midden vun dat 19. Johrhunnert wuss de Boomwullproduktschoon in disse Region vun weniger as 300.000 Ballen up 4 Millionen Ballen pro Johr an.^[16]

De Anbau vun de Boomwull verlang vun den Slaven wiels en Grootdeel vun dat Johr beständig Arbeit un gewetenhaft Pleeg. Fruen wurrn up de Plantagen ebenso insett as Mannlüüd, de Boomwullplanters hemm aber Weert up jung Arbeitskräfte leggt. Nah de Saat, de Enn' März oder Anfang April inbrocht wurr, mussen de Planten loopend utdünnt un ümplant wurrn, en Tätigkeit, de de Sklaven meest den gesamten Sömmer över in Anspröök nehm. Wenn disse Phase Enn' Juli, Anfang August to Enn' weer, hemm de Planter hör Slaven vörövergahn up Mais- un Arvkenfelder insett. In laat August fung dat Boomwullplücken an, en düchtig eentönige un möh maken Tätigkeit, de sück faken bit to dat Enn' vun dat Johr oder doröver herut hentruck. Unerfohren Boomwullplücker hemm sück bannig licht an de scharpkantig Samenkapseln besehrt. De letzten Arbeitsträen weern dat Drögen, Entkarnen und Verpacken vun de Boomwull, de in Ballen utleefert wurr; faken keemen ansluutend noch dat Kämmen, Spinnen un Upspulen dorto.^[16]

Nahdem in Nordamerika de modern Anbau vun Boomwull 1621 in Florida anfungen harr un lang Tiet weertschaplich ehrder unbedüüdend bleeven weer, wurr he nu aber, nich toletzt dör de ökonoomsch Macht vun de groot Boomwullplanter ut de Süüdstaaten vun de USA, in de eerst Hälft vun dat 19. Johrhunnert to en ok politisch bestimmen Faktor, de letztlich mit to'n Utbröök vun den Sezessionskrieg un den Ünnergang vun de amerikaansch Süüdstaaten bidroog (Slaveree un ünnerscheedlich wertschaplich Interessen vun de industriell orienteert Noordstaaten, de mit Schuultöllen hör Industrieproduktschoon afschermen wullen, tegenöver den up Freehannel un Export vun hör Agrarprodukte, vör allen eben Boomwull, bedocht Süüdstaaten).^[17]

De beid beropenst Warken, de disse historsch-ökonoomsch Situatschoon vör den Achtergrund vun de dör Slaven bedreeven Boomwullplantagen vun den olt Süden literarisch ankieken, sünd twee Romans: Margaret Mitchells Vom Winde verweht (1936) un Harriett Beecher Stowes Onkel Toms Hütte (1859), dorto de US-Feernsehreeg Fackeln im Sturm ut de 1980er- un 1990er-Johren. Vom Winde verweht wurrd vun de Kritik allgemeen recht positiv beoordeelt (ok de Verfilmung van 1939 mag dorbi en Rull spelen), wiels Onkel Toms Hütte vör allen to'n Anfang en vernichten Kritik kreeg wegen de doch bannig rührseligen, klischeebehafteten un unreflekteerten Handlung mit hör nich blots nah dat hüüdig Empfinnen an't Peinliche grenzenden Frömmeleien. Vör allen farvige Amerikaner lehnen dat Book bit hüüd wegen den dorin enthollen ünnerschwelligen Rassismus af. Kindlers Literaturlexikon schrifft: „Stowes Rezept passiver Jenseitserwartung musste den derart Bevormundeten […] als verantwortungslose Stützung herrschender Machtverhältnisse erscheinen.“^[18]

Boomwullplant

Anbau un Ökologie

Völ Boomwull-Aarten un -Sorten sünd vun Natuur ut utdüern Planten, wurrn aber as eenjohrig Planten kultiveert. As Kulturplant lett man de in de Regel blots för een Johr up dat Feld, um den hööchsten Arnterdrag to kriegen. Nah de Arnt bzw. nah en Fröstperiood wurrn de Planten denn meest afschlegelt un as Grööndünger in den Bodden inarbeit. In brennstoffarm Regionen deenen de afstorven, dröög Plantendeelen ok as Brennmaterial.

In de nördlichen Hemisphäre find de Utsaat afhängig vun den Standoort tüschen Anfang Februar un Anfang Juni statt. De Arnt erfolgt tüschen Oktober un Februar. Tüschen Utsaat un Arnt liggen ruch weg acht Maand. Wiel de Boomwull faken nich to glieker Tiet riep wurrn, wurrd se faken ok mehrmals arnt. Groot Kulturflachen wurrn meest vun Boomwullarnter maschinell afarnt, bi lütt Anbaufeldern un in weniger entwickelt Staaten wurrd faken noch vun Hand arnt. Eenig Pflückmaschinen könnt blots loovfree Planten afarnten, so moot entweder de eerste Fröst aftöövt, oder chemisch Entloovensmiddel moot insett wurrn. Dat gellt insbesünnere för de leeg wassen windresistenten Sorten (storm proof cotton), de överwegend in Texas anbaut wurrn. Van Hand arnt Boomwull is in Hensicht um Riep un Schmutzgehalt meest immer vun höhger Qualität as de de mit Maschinen arnt wurrd. Dat liggt doran, dat Vullarnter ok noch nich riep un överriep Kapseln griepen, wiels per Hand blots de riep Faserbüschel utzupft wurrn.

Problematisch för de Arnt is de langtrucken Bleutiet, wiel dordör ok de Kapseln över en Tietruum vun mehreren Week versett riepen. Överriep Boomwull is nipp un nau so as unriep qualitativ minnerwertig. Maschinelle Eenmalarnten sünd dorum immer en Kompromiss ut överriep, riep un unriep. Dat Plücken vun Hand is nauer, bruukt aber völ Arbeitskräfte, wiel mehrere Dörgänge notwennig sünd.

• 
  Arntriep Boomwull (September, Nordflorida)
• 
  Erntemaschien (Boomwullarnter) iin' Insatz
• 
  Maschinell Arnt mit Boomwullarnter un Module Builder in Texas
• 
  Boomwullproduktschoon in Mali

Boomwull wasst goot up swoor Bodden. Bannig goot dorför sünd Vertisole. Se is in Henblick up Nährstoffgehalt nich besünners ansprööksvull. Wichtig is aber en utrecken Waterversörgen (600 bit 1200 Millimeter wiels de Wassdomsperiood). Dor, wo dat nich so völ regnen deiht sünd Boomwullkulturen dorum vun künstlich Bewatern afhängig.

Hüüd wurrd Boomwull – as nahwassen Rohstoff – up all fiev Kontinenten anbaut. Dorto wurrn Boomwullplanten nommen, de dör Tüchten mehr Fasern produzeeren as de Wildplant. Transgene Boomwull maakt de Schädlings- un Unkruutbekämpen lichter un wurr 2010 up etwa twee Drüddel vun de weltwiet Boomwullbauflach anplant. Boomwullkapselbohrer un Boomwullkapselkäfer sünd in Amerika mit de wichtigst Boomwullschädlinge.

Ökologie

De Boomwullkapselkäfer (Anthonomus grandis) is en schlimm Boomwullschädling

De lang Wassdomstiet vun de Boomwull maakt dat nödig, dat nah de Arnt dat Feld gau weer bestellt wurrn un nee seiht wurrn moot. Dorum is de Anbau vun Tüschenfrüchten um den Bodden to verbetern un Unkruut lütt to hollen, meest nich mögelk. De Konsequenzen sünd de Verlust vun de Boddenfruchtborkeit un Biodiversität.^[19] Besünners up groot Flachen wurrn Boomwull faken ahn Fruchtwessel mit anner Nutzplanten anbaut. Dör disse Monokulturen is de grootflachig Boomwullproduktschoon stark vun Plantenschuulmiddel afhängig. Boomwull gellt as dat landwertschaplich Produkt mit den hööchsten Insatz an Chemikalien. Up Boomwull entfullen 1999/2000 etwa elf Perzent vun den weltwiet Pestizidmarkt.^[20] Ünner Umweltschuulaspekten gellt de Boomwullproduktschoon dorher as düchtig bedenklich.

Ok de Waterverbruuk is as düchtig problematisch antosehn. För de Mengt Boomwull, de man för de Herstellung vun en T-Shirt bruuken deiht, wurrn bit to 20.000 Liter Water bruukt. Wegen dissen hooch Waterbedarf wurrn 75 Prozent vun den weltwiet Boomwullanbau up künstlich bewatert Feldern maakt.^[21] Besonders bekannt wurr in dissen Tosommenhang de Aralsee, de inst veertgröttste See up de Welt. De Entnahm vun groot Watermengen ut sien Toströöms för den Boomwullanbau hett siet den 1960er Johren to en wietrecken Versolten un letztendlich to'n meest vullstännig Verschwinden vun den See führt.

Eenig Boomwullbuern setten up ökologischen Anbau, so dat dat hüüd ok Bio-Boomwullprodukte up den Markt gifft. Anfang 2010 wurr de Textilbranche vun groot anleggt Bedreegen mit angevlich Bioboomwull erschüttert, en groot Deel vun de ut Indien stammen Bioboomwull wurr gentechnisch verännert. De Bedroog wurr all in' April 2009 vun indisch Behörden updeckt. Tosommen mit westlich Zertifizeerungsünnernehmen hemm tallriek Dörper gentechnisch verännert Boomwull as Bioprodukt uttekent un in groot Mengen in Umloop brocht – en klor Verstööten gegen de streng Standards för Ökotextilien. Vun den Bedroog bedrapen sünd naamhaft Hannelsketten as H&M, C&A un Tchibo ween.^[22] Nah en Johrenlangen Anstieg vun de Produktschoon geev dat 2011 en Inbröök um över een Drüddel.^[23] 2008 betrug der Marktanteil 0,5 Prozent.^[24]

De lüttflachig Anbau vun Boomwull is in völ Entwicklungslännern en wesentlich Bestanddeel vun de jewielig Volkswertschapen un stellt den gröttsten Exportwert un för völ Buern de primäre Cash Crop dor.

Anbaurebeeden

De weltwiet bedüüdenst Boomwullproduzenten sünd de Volksrepubliek China, Indien, de USA, un Pakistan. In Europa is Grekenland dat eenzige Land mit en gröttere Produktionsmengt (Platz 9 vun de Weltranglist), folgt vun Spanien mit en minner Menge^[25] – Törkie wurrd hier to de asiatsch Natschonen tellt, wiel de Hööftanbauflachen in Asien liggen. Generell kann man seggen, dat de meeste Boomweull geographisch sehn tüschen den 43 Grad nördlicher un 36 Grad südlicher Breet liggen tropisch un subtropisch Rebeeden vun Mitddelamerika, Indien un Asien – den so nömmt Boomwullgördel, anbaut wurrd.

Boomwull un Klima

Boomwullanbau drocht insbesünnere dör den hooch Verbruuk an Mineraldünger un Pestiziden düchtig to weltwieden Kohlendioxid-Utstööt bi. Dör de Herstellung vun en Boomwull-T-Shirt entstaht bit to negen Kilogramm Kohlendioxid (CO₂).^[26]

Forschung

2010 wurr eerstmals en Boomwullgenom sequenzeert. Dat Genom vun disse Wildsoort ut Peru (Gossypium raimondii) is bedüüdend eenfacker upbaut as dat vun de Kultursorten. Luut Forschern bi dat 5. Drapen vun de International Cotton Genome Initiative (ICGI) stellt dat en bedüüden Träe dor up den Weg, över de vullständige Kenntnis nee, erdragriek un wedderstandsfähige Sorten to tüchten.^[27][28]

Botanik

Illustratschoon vun Gossypium barbadense: A bleuen Twieg, 1 Blüüt ahn Kronblööt, 2 Stoffgefässe, 3 Pollen, 4 un 5 Fruchtknütt in' Längs- un Dwarssnitt, 6 Frucht, 7 Same mit Samenhooren, 8 desülvige ahn Samenhooren, 9 un 10 desülvige in Längs- un Dwarssnitt, 11 Embryo

Vegetative Markmalen

Gossypium-Aarten wassen as eenjohrig bit utdüern, kruutig Planten, af un to as Strüüker. All böverirdisch Plantendeelen sünd mit dunkel Ööldrüsen punkteert. De wesselständig Loovblööt sünd in Blattsteel un Blattspreite gleedert. De Blattspreiten sünd meest handförmig dree- bit negenlappig, selten ahn Lappen. Vörhannen sünd dorto Nebenblööt vorhanden.^[29]

Generative Markmalen

De in den böveren Beriek vun de Planten bild Blüten staht eenzeln. De Blütensteelen hemm meest Drüsen direkt ünner den Nebenkelch. De meest dree, selten bit söben Nebenkelchblööt sünd loovblattähnlich, drüsig, free oder an hör Basis verwussen, ganzrandig oder zähnt bit deep schlitzt. De zwittrigen Blüten siüd radiärsymmetrisch, fievtellig mit düppelten Perianth. De fiev Kelchblööt sünd beekerförmig mehr oder weniger hooch verwussen. De fiev free, relativ groot Kroonblööt sünd baben rund. De Kroonblööt sünd in de Frundfarv witt oder geel un in dat Zentrum vun de Blüüt af un to purpurfarven. Bi de Ünnerfamilie Malvoideae sünd de völ Staubblätter to en den Stempel umgeven Röhr verwussen, de so nömmt Columna. Dree bit fiev Fruchtblööt sünd to en böverständigen, dree- bit fiev Kamern umfaaten Fruchtknütt verwussen mit je twee Samenanlagen in jeder Kamer. De kört, staffförmig Griffel end in en keulenförmigen, dree- bit fievrillig Narbe.^[29]

De kugelige oder ellipsoide Kapselfrucht geiht mit dree bit fiev Klappen apen, wenn de riep is. De kugeligen Samen hemm intensiv witt, lang wullig Trichome (Samenhooren) mischt oder ahn kört Trichome.

Boomwull wasst dimorph: Wiels de Hööftdriev en dörgahnd (monopodiale), vegetative Ass bild, kummt dat an de Siedendrieven to Blütenbildung. De Siedendrieven sünd buterdem sympodial, denn nah jeder Blüüt stellt de old Ass das Wassdom in. De nee Twiegass wurrd vun en neben de Blüüt utkienen Knosp övernommen.

De giftigen Samen enthollen bit to 1,5 Prozent Gossypol.

Blööt un Blüüt vun Gossypium tomentosum.

Systematik

De Gattungsnaam Gossypium wurr 1753 dör Carl von Linné in Species Plantarum, 2, S. 693 eerstmals beschreven. Lectotypusart is Gossypium arboreum L.. Synonyme för Gossypium L. sünd: Erioxylum Rose & Standl., Ingenhouzia DC., Notoxylinon Lewton, Selera Ulbr., Sturtia R.Br., Thurberia A.Gray, Ultragossypium Roberty. De Gattung Gossypium hörrt to de Tribus Gossypieae in de Ünnerfamilie vun de Malvoideae in de Familie vun de Malvaceae.^[30]

De Gattung Gossypium wurrd in veer Ünnergattungen, söben Sektschonen un Ünnersektschonen gleedert, hier mit all 51 Aarten:^[30]

• Ünnergattung Gossypium: Mit twee Sektschonen:
  • Sektschoon Gossypium: Mit veer Ünnersektschonen:
    • Untersektschoon Anomala Tod.: Mit dree Aarten:
      • Gossypium anomalum Wawra (Syn.: Gossypium senarense Fenzl ex Wawra & Peyr.)
      • Gossypium capitis-viridis Mauer (Syn.: Gossypium barbosanum L.Ll.Phillips & Clement)
      • Gossypium triphyllum (Harv.) Hochr.
    • Untersektschoon Gossypium: Mit twee Aarten:
      • Gossypium arboreum L. (Syn.: Gossypium cernuum Tod., Gossypium indicum Medik., Gossypium intermedium Tod., Gossypium nanking Meyen, Gossypium neglectum Tod., Gossypium obtusifolium Roxb. ex G.Don, Gossypium sanguineum Hassk., Gossypium soudanense (G.Watt) G.Watt)
      • Gossypium herbaceum L. (Syn.: Gossypium africanum (G.Watt) G.Watt, Gossypium transvaalense G.Watt)
    • Ünnersektschoon Longiloba: Mit blots een Aart:
      • Gossypium longicalyx J.B.Hutch. & B.J.S.Lee
    • Ünnersektschoon Pseudopambak: Mit söben Aarten:
      • Gossypium areysianum Deflers
      • Gossypium benadirense Mattei
      • Gossypium bricchettii (Ulbr.) Vollesen
      • Gossypium incanum (O.Schwartz) Hillc.
      • Gossypium somalense (Gürke) J.B.Hutch.
      • Gossypium stocksii Mast.
      • Gossypium vollesenii Fryxell
  • Sektschoon Serrata Fryxell: Mit blots een Aart:
    • Gossypium trifurcatum Vollesen
• Ünnergattung Houzingenia: Mit twee Sektschonen:
  • Sektschoon Erioxylum: Mit dree Ünnersektschonen:
    • Untersektschoon Austroamericana: Mit blots een Aart:
      • Gossypium raimondii Ulbr.
    • Ünnersektschoon Erioxylum: Mit veer Aarten:
      • Gossypium aridum (Rose & Standl.) Skovst.
      • Gossypium laxum L.Ll.Phillips
      • Gossypium lobatum Gentry
      • Gossypium schwendimanii Fryxell & S. D. Koch
    • Ünnersektschoon Selera: Mit blots een Aart:
      • Gossypium gossypioides (Ulbr.) Standl.
  • Sektschoon Houzingenia: Mit dree Ünnersektschonen:
    • Ünnersektschoon Caducibracteolata: Mit dree Aarten:
      • Gossypium armourianum Kearney
      • Gossypium harknessii Brandegee
      • Gossypium turneri Fryxell
    • Ünnersektschoon Houzingenia: Mit twee Aarten:
      • Gossypium thurberi Tod.
      • Gossypium trilobum (DC.) Skovst.
    • Ünnersektschoon Integrifolia: Mit twee Aarten:
      • Gossypium davidsonii Kellogg
      • Gossypium klotzschianum Andersson
• Ünnergattung Karpas: Mit söss Aarten:
  • Gossypium barbadense L. (Syn.: Gossypium acuminatum Roxb. ex G.Don, Gossypium brasiliense Macfad., Gossypium evertum O.F.Cook & J.Hubb., Gossypium peruvianum Cav., Gossypium vitifolium Lam.)
  • Gossypium ekmanianum Wittm.
  • Gossypium hirsutum L. (Syn.: Gossypium jamaicense Macfad., Gossypium lanceolatum Tod., Gossypium mexicanum Tod., Gossypium morrillii O.F.Cook & J.Hubb., Gossypium palmeri G.Watt, Gossypium punctatum Schumach., Gossypium purpurascens Poir., Gossypium religiosum L., Gossypium schottii G.Watt, Gossypium taitense Parl., Gossypium tridens O.F.Cook & J.Hubb.)
  • Gossypium mustelinum Miers ex G.Watt
  • Gossypium tomentosum Nutt. ex Seem.
• Ünnergattung Sturtia Sturtia (R.Br.) Tod.: Mit dree Sektschonen:
  • Sektschoon Grandicalyx (Fryxell) Fryxell : Mit twalf Aarten:
    • Gossypium anapoides J.M.Stewart et al.
    • Gossypium costulatum Tod.
    • Gossypium cunninghamii Tod.
    • Gossypium enthyle Fryxell et al.
    • Gossypium exiguum Fryxell et al.
    • Gossypium londonderriense Fryxell et al.
    • Gossypium marchantii Fryxell et al.
    • Gossypium nobile Fryxell et al.
    • Gossypium pilosum Fryxell
    • Gossypium populifolium (Benth.) F Muell. ex Tod.
    • Gossypium pulchellum (C.A.Gardner) Fryxell
    • Gossypium rotundifolium Fryxell et al.
  • Sektschoon Hibiscoidea Tod.: Mit dree Aarten:
    • Gossypium australe F.Muell.
    • Gossypium bickii Prokh.
    • Gossypium nelsonii Fryxell
  • Sektschoon Sturtia (R.Br.) Tod.: Mit dree Aarten:
    • Gossypium nandewarense Derera
    • Gossypium robinsonii F.Muell.
    • Gossypium sturtianum J.H.Willis

Kulturboomwullaarten

Dat gifft völ verscheeden Wildaarten, aber för den industriellen Anbau sünd blots de Kulturboomwullaarten vun Bedüüden. Dat sünd veer Aarten, wobi twee Aarten ut de Old Welt un twee Aarten ut de Nee Welt stammen. De beid Oldwelt-Aarten sünd Gossypium herbaceum L. (so nömmt Levante-Boomwull) un Gossypium arboreum L. (so nömmt Tree cotton), de beid Neewelt-Aarten Gossypium hirsutum L. (so nömmt Hoochland-Boomwull) un Gossypium barbadense L. (Syn.: Gossypium vitifolium Lam.), de so nömmt Sea-Island-Boomwull. De letzt beid Aarten wedderum hemm sück woll in vörgeschichtlich Tiet nah transozeaansch Verbreeden vun G. herbaceum ut en natüürlich Hybridiseeren vun G. herbaceum un en Neeweltaart entwickelt.^[31][32]

Oldweltlich Boomwull as Gossypium herbaceum un Gossypium arboreum is diploid, wogeegen neeweltlich Boomwull as Gossypium hirsutum un Gossypium barbadense tetraploid is. Den gröttsten un dormit wichtigsten Andeel an de Boomwullgewinnung hett Gossypium hirsutum.

In de Textilindustrie un -verarbeitung wurrd Boomwull primär nah hör Stapellängt (Faserlängt) ünnerscheed. Sekundär speelen ok Röök, Farv un Reinheit en Rull. Je länger en Boomwullfaser is, desto hoochwertiger wurrd se instuuft. Nah de Stapellängt könnt de nömmt veer Aarten in dree Kategorien indeelt wurrn. De beste Qualität leefert mit en Stapellängt vun över 32 Millimetern Gossypium barbadense (begäng Hannelsnaams sünd Ägyptische Mako-Boomwull, Pima-Boomwull un Sea-Island-Boomwull), de etwa acht Perzent vun de Weltproduktschoon utmaakt. Dornah folgen mit en Stapellängt vun 25 bit 30 Millimetern un en Andeel van 90 Perzent Gossypium hirsutum (so nömmt Upland-Boomwull) un Gossypium arboreum un Gossypium herbaceum, de en kört un groff Faser (< 25 mm) leefern un etwa 2 Perzent vun de Weltproktschoon dorstellen.^[33]

• 
  Dimorphes Wassdom vun de Boomwullplant
• 
  Unriep Kapsel
• 
  Riep, apen Boomwullkapsel
• 
  Stadien vun de Boomwull (v.l.): Knospe, Blütenöffnung, verbleuht, twee junge Fruchtstadien, Kapsel meest riep, Kapsel vullriep un apen

Boomwullfaser

Eegenschapen vun de Faser

Boomwull is en Natuurfaser, de ut de Samenhooren vun de Planten ut de Gattung Boomwull (Gossypium) wunnen wurrd. De Samen bild as Verlängerung vun sien Epidermis längere Hooren, de as Lint betekent wurrn, un dree bit fiev Daag nah de Blüüt bannig kört Hooren, de Linter nömmt wurrn. Blots de lang Fasern wurrn, meest to dünn Faden spunnen, för Textilien bruukt, wiels de Linter blots för Zelluloseprodukte to bruuken sünd.^[34]

Vergleeken mit synthetischen Fasern is Boomwull düchtig suugfähig un kann bit to 65 % vun dat Gewicht an Water upnehmen. Sünd allerdings Geweev ut Boomwull eenmal natt wurrn, dröögt se blots bannig langsam. Todem beitt Boomwull ok en hooch Schmutz- un Öölupnahmefähigkeit, is aber ok in de Laag, dat weer aftogeven. Boomwullstoffe gellen as bannig huutfrüendlich (se „kratzen“ nich) un hemm en ganz leeg Allergiepotential. Disse Eegenschapen maken hör interessant för de Textilindustrie.

Debutere Form vun de Boomwullfasern is flaak, verdreiht un schleifenähnlich. De Farven vun de Fasern varieeren vun Cremig-Witt bit to Schidderg-Grau, afhängig vun den Herstellens- bzw. Upbereitensperzess. Dat gifft aber ok farvig wussen Boomwull, meest in gröön un bruun.

Boomwull is nich waterlöslich un in fuchtig oder natt Tostand rietfaster as in dröög. De Fastigkeiten un Stiefigkeiten vun de Boomwullfaser sünd minner as de vun de Bastfaser, wobi de Dehnfähigkeit düütlich höhger is. De Fasern sünd alkalibestännig, aber nich süerbestännig. Boomwull is anfällig för Befall dör Mikroorganismen, de Wedderstandsfähigkeit tegenöver Motten un anner Insekten is aber recht hooch. Boomwull kann man licht in Brand setten, kann aber kaakt un steriliseert wurrn.

Tosätzlich maakt de molekulare Struktur vun de Boomwull hör Fasern wedderstandsfähig gegen Hitt un Laugen. Boomwull is dormit ok bi starken Gebruuk un faken Reinigung besünners langleevif. Se funn un find dorher Anwennen in Berieken vun stark chemisch un physisch Beanspröök dör Afrieben, Tooglasten oder de Utsetten vun Solten un Laugen, so to'n Bispeel in de Verarbeitung to Fischernetten, Segeldook, Reinigungstextilien, in de Arbeits- un Beropskleedasch as ok de Disch- un Bettwasch vun de Hotellerie. Afhängig vun den tatsächlich wünschten Gebruuk ist dat mögelk, den Rohstoff Boomwull dör tallriek Arbeitsträen in en derart hooch Maat to vereddeln, dat he sluutend meest utsücht as Sied, dorbi aber wiederhen sien tallriek anner positiv Eegenschapen behollt.^[35]

Gebruuk

De Hööftanwennensberiek för Boomwull is eendüüdig de Textilindustrie. Mit en Mengenandeel vun etwa 33 Perzent an de welltwiet Produktschoon vun Textilfasern (insluutend anner Natuurfasern un Chemiefasern) un en Mengenandeel vun etwa 75 Perzent an de Natuurfasern is Boomwull de mit Afstand an' fakensten insett Natuurfaser för Heim- un Kleedaschtextilien.^[36][37][38] Neben den Gebruuk in de Textilindustrie finnen Boomwullfasern aber ok in völl anner Berieken Verwennen, bispeelsweis as Verbandsmaterial in de Medizin as ok bi Kosmetik un Hygiene as Watte oder Wattestäbchen.

Fischernetten, Seile un Taue bestaht faken ganz oder deelwies ut Boomwullfasern, ebenso Telten, Plaans un Persennings. Fröher wurrn ok Füerwehrschläuche ut Boomwull maakt. Boomwull find ok bi de Herstellung vun eenig Papeersorten, vun Zellulose, Koffiefiltern, Bookinbänden un Banknoten Verwennen.

Boomwull wurrd ok as Verstärkungsfaser för natuurfaserverstärkte Kunststoffe insett. Hööftinsatzrebeet dorför sünd duroplastische Verbundwarkstoffen vör allen för LKW-Fohrerkabinen.^[39] Dör hör hooch Dehnfähigkeit maakt de Bimischen vun Boomwullfasern to anner Natuurfasern en düütliche Verbetern vun de Slagtoigkeit vun disse Warkstoffe mögelk.

In Form vun Nitrocellulose deent Boomwull to de Herstellung vun Munitschoon un Sprengstoff.

Boomwullsamenööl fallt as en Nebenprodukt bi de Boomwullproduktschoon an un kann in' raffineerten Tostand as Spiesenööl oder Brennstoff bruukt wurrn. Dat is en Grundstoff in de kosmetisch Industrie.

De nah dat Utpressen vun dat Ööl verblieven Öölkook deent faken as eiwittriek Veehfutter, wurrd aber wegen sien hooch Gossypolgehalt blots an utwussen Wedderkäuer verfuttert. De Samen könnt bit zirka 20 Perzent Ööl un 50 Perzent Boomwollsamenkook presst wurrn. Schalen billen den Rest.

Boomwollsamen gullen in den USA fröher ok as Huusmiddel, um en Schwangerschapsafbröök hentokriegen.

Bestanddeelen un Verarbeitung

Cellobiose (en Glucose-Dimer) bild de Grundeenheit vun Zellulose

Bi de Uparbeiten vun de Boomwull gaht blots rund teihn Perzent vun dat Rohgewicht verloren. Wenn de Wass-, Eiwitt- un wiederen Plantenreste entfernt sünd, blifft en natüürlich Polymer ut Zellulose torüch. In' Gegensatz to völ anner Natuurfasern hett Boomwull kien Lignin- oder Pektinbestanddeelen un blots en minn geringe Menge an Hemizellulose vun etwa 5,7 Prozent.^[40] Somit besteiht de Boomwullfaser, neben de Wachsschicht, meest blots ut hoochkristalliner Zellulose. De besünner Anordnung vun de Zellulose gifft de Boomwull en hooch Rietfastigkeit. Jede Faser besteiht ut 20 bit 30 Lagen Zellulose in en dreiht Struktur.

Wertschaplich Bedüüden

Verarbeit Boomwull as Sofabetoog

Weltproduktschoon

2012 wurn weltwiet insgesamt 25,95 Mio. t Boomwull produzeert (blots Lint ahn Linter, s. o.) De teihn gröttsten Produzenten hemm tosommen 88,9 % vun Weltproduktschoon arnt:

De gröttsten Boomwullproduzenten (2012)^[41]

Rang	Flagg	Land	Produktschoon (in Tsd. t)	Anteil
1		Volksrepubliek China	6840	26,4 %
2		Indien	5321	20,5 %
3		USA	3598	13,9 %
4		Pakistan	2215	8,5 %
5		Brasilien	1638	6,3 %
6		Usbekistan	1052	4,1 %
7		Australien	973	3,8 %
8		Törkie	851	3,3 %
9		Grekenland	367	1,4 %
10		Mexiko	220	0,8 %
		weltwiet	25.955	100,00 %

Pries an de Warenterminbörse

Tüschen Mai 2011 un Mai 2014 schwank de Boomwullpries an de New Yorker Warenterminbörse (NYBOT) tüschen ca. 0,70 un 1,40 US-$. An' 19. Mai 2014 leeg he bi 0,89 US-$ pro amerikaansch Pund (453,592 Gramm).^[42]

Recycling

Boomwull hett den Recycling-Code-60 (TEX).

Gesundheitliche Risiken

Boomwullfasern un deren Stoff könnt, as all Zellulosefasern, wegen de glykosidisch Binnen vun de Aart β1→4 nich vun Söögdeerter afbaut wurrn.^[43] Je nah Reinigungsperzess kommt todem ünnerscheedlich Mengen an verbleven plantlich un bakteriell Antigenen ut dat Utgangsmaterial vör.^[44] Faken Inahmen vun de Stoff vun Zellulosefasern führt to en Bioakkumulatschoon in de Lung, de sück in dat Krankheitsbild vun de Byssinose ütern kann.^[45][46][47]

Literatur

• Sven Beckert: Empire of Cotton. A Global History. Knopf, New York 2014, ISBN 978-0-375-41414-5.
  • King Cotton: Eine Globalgeschichte des Kapitalismus (Översett vun Annabel Zettel un Martin Richter). Beck, München 2014, ISBN 978-3-406-65921-8.
• Michael D. Coe (Hrsg.), Dean Snow, Elizabeth Benson: Weltatlas der alten Kulturen. Amerika vor Kolumbus. Christian, München 1986, ISBN 3-88472-107-0, S. 204.
• D. A. Farnie, D. J. Jeremy (Hrsg.): The Fibre that Changed the World. The Cotton Industry in International Perspective, 1600–1990s. Oxford University Press, New York 2004.
• Wolfgang Haberland: Amerikanische Archäologie. WBG, Darmstadt 1991, ISBN 3-534-07839-X.
• Herder-Lexikon der Biologie. 7 Bände, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelbarg 1994, ISBN 3-86025-156-2.
• Henry Hobhouse: Fünf Pflanzen verändern die Welt: Chinarinde, Zucker, Tee, Baumwolle, Kartoffel (Originalttitel: Seeds of change, Five Plants That Transformed Mankind, översett vun Franziska Jung). 4. Uplaag, dtv, München 1996, ISBN 3-423-30052-3.
• Hans Läng: Kulturgeschichte der Indianer Nordamerikas. Gondrom, Bindlach 1993, ISBN 3-8112-1056-4.
• Wolfgang Mönninghoff: King Cotton: Kulturgeschichte der Baumwolle. Artemis und Winkler, Düsseldörf 2006, ISBN 978-3-538-07232-9.
• Pietra Rivoli: Reisebericht eines T-Shirts. Ein Alltagsprodukt erklärt die Weltwirtschaft (Originaltitel: The Travels of a T-Shirt in the Global Economy, översett vun Christoph Bausum), Econ, Berlin 2006, ISBN 978-3-430-17765-8.
• C. Wayne Smith, J. Tom Cothren: Cotton: Origin, History, Technology, and Production. Wiley 1999, ISBN 0-471-18045-9.
• Ursula Völker, Katrin Brückner (Hrsg.): Von der Faser zum Stoff. Textile Werkstoff- und Warenkunde. 34. Uplaag, Handwerk + Technik, Hamborg 2009, ISBN 978-3-582-05112-7.
• Carina Weber, Dagmar Parusel: Zum Beispiel Baumwolle, Lamuv, Chöttingen 1995, ISBN 3-88977-408-3 (= Lamuv Taschenbook, Band 117, Süd-Nord).

Weblenken

Boomwull. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• International Cotton Advisory Committee (engelsch)
• Informatschonen to Boomwull vun de Konferenz vun de Vereente Natschonen för Hannel un Entwicklung (engelsch)
• Glossar vun Boomwull-Fackbegreep (engelsch)
• Boomwullinformatschonen vun de Transport-Informations-Service
• Die textile Kette in 5 Folgen up you tube

Enkeld Nahwiesen

1. William Bernstein: A Splendid Exchange – How Trade shaped the World. Atlantic Books, London 2009, ISBN 978-1-84354-803-4.
2. R. F. Evert, K. Esau, S. E. Eichhorn: Esau’s plant anatomy. John Wiley and Sons, 2006, ISBN 0-471-73843-3.
3. Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 24. Uplaag. de Gruyter, Berlin 2002, ISBN 3-11-017473-1.
4. Webster, Vol. I, S. 516.
5. Kluge, S. 478.
6. archaeology.about.com.
7. Herder-Lexikon Biologie, Bd. 1, S. 384 f.
8. Britannica, Bd. 21, S. 33/1b.
9. Lexikon der Kunst, Bd. 7, S. 266.
10. Coe, S. 204.
11. Läng, S. 32, 363 ff, 378; Haberland, S. 200.
12. Britannica, Bd. 17, S. 482, 484.
13. Britannica, B. 17, S. 487.
14. inventors.about.com.
15. inventors.about.com.
16. Ira Berlin: Generations of Captivity: A History of African-American Slaves. The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, London 2003, ISBN 0-674-01061-2.
17. Brockhaus, Bd. 2, S. 658.
18. Kindler, Bd. 11, S. 775; Bd. 16, S. 41 f.
19. Marina Chahboune: Alternativen zu Baumwolle
20. Probleme im konventionellen Baumwollanbau, pan-germany.org (PDF; 130 kB)
21. Paulitsch, Katharina / Baedeker, Carolin / Burdick, Bernhard: Am Beispiel Baumwolle: Flächennutzungskonkurrenz durch exportorientierte Landwirtschaft, Wupperdal 2004, S. 27
22. Birke Resch: Angebliche Biobaumwolle aus Indien ist gentechnisch verändert. YaaCool-Bio, 6. Februar 2010, afropen an’n 13. Mai 2010..
23. Organic Cotton Production Dips 35 %, prweb.com
24. Die Cotton Connection, pan-germany.org
25. Europäische Kommission: Reform der Stützungsregelung für Baumwolle (Memento von’n 4. Dezember 2008 in dat Internet Archive) (afropen an' 5. Juni 2010).
26. Für jedes T-Shirt sieben Kilo CO2. In: die tageszeitung. 19. Februar 2009.
27. Cotton research community thrilled by genome sequencing announcement, seedquest.com (engelsch)
28. Monsanto And Illumina Reach Key Milestone In Sequencing Of Cotton Genome, prlog.org (engelsch).
29. Ya Tang, Michael G. Gilbert & Laurence J. Dorr: Malvaceae. In: Flora of China. Volume 12, 2007, S. 296.
30. Vörlaag:GRIN
31. Britannica, Bd. 13, S. 683.
32. Jonathan F. Wendel, Richard C. Cronn: Polyploidy and the evolutionary history of cotton. (afropen an' 2. Dezember 2014)
33. F. E. M. Gillham, T. M. Bell, T. Arin, G. A. Matthews, C. L. Rumeur, A. B. Hearn: Cotton Production for the Next Decade. (= World Bank Technical Paper Number 287). The World Bank, 1995, ISBN 0-8213-3312-7.
34. F. Denninger, E. Giese, H. Ostertag, A. Schenek: Textil- und Modelexikon. Deutscher Fachverlag, 2008, ISBN 978-3-87150-848-6.
35. Warenkunde, Urbanara GmbH
36. C. Hoffmeister, T. Schneider, J. Müssig: Marktanalyse Nachwachsende Rohstoffe, Textilien. Fachagentur Nachwachsende Rohstoffe, 2006.
37. World man-made fibres production, CIRFS (Comité International de la Rayonne et des Fibres Synthétiques), afroopen an' 30. September 2012.
38. FAO (Food and Agriculture Organization of the United Nations): International year of natural fibres, Zugriff 5. Mai 2009.
39. Michael Karus, Sven Ortmann, Dominik Vogt: Naturfasereinsatz in Verbundwerkstoffen in der deutschen Automobilproduktion 1996 bis 2003. nova-Institut, 2004.
40. A. K. Mohanty, M. Misra,G. Hinrichsen: Biofibres, biodegradable polymers and biocomposites: An overview. In: Macromolecular Materials and Engineering. 2000, Utgaav 276/277, S. 1–24.
41. Statistik der FAO 2014, Landwertschapsorganisatschoon vun de UN, afropen an' 12. Januar 2016.
42. Baumwollkurs auf ariva.de, afropen an' 19. Mai 2014.
43. Jeremy M. Berg, John L. Tymoczko, Lubert Stryer: Stryer Biochemie. 6. Uplaag. Spektrum Akademischer Verlag, München 2007, ISBN 978-3-8274-1800-5.
44. V. Castranova, D. G. Frazer, L. K. Manley, R. D. Dey: Pulmonary alterations associated with inhalation of occupational and environmental irritants. In: Int Immunopharmacol. (2002), Bd. 2(2–3), S. 163–172. PMID 11811921.
45. E. Tátrai, M. Brozik, Z. Adamis, K. Merétey, G. Ungváry: In vivo pulmonary toxicity of cellulose in rats. In: J Appl Toxicol. (1996), Bd. 16(2), S. 129–135. PMID 8935786.
46. L. Rushton: Occupational causes of chronic obstructive pulmonary disease. In: Rev Environ Health (2007), Bd. 22(3), S. 195–212. PMID 18078004.
47. D. C. Christiani, X. R. Wang: Respiratory effects of long-term exposure to cotton dust. In: Curr Opin Pulm Med. (2003), Bd. 9(2), S. 151–155. PMID 12574696.