stat sovran fl-Amerka t'Isfel From Wikipedia, the free encyclopedia
Il-Gujana ( ɡaɪˈɑːnə (għajnuna·info)), uffiċjalment ir-Repubblika Ko-operattiva tal-Gujana[5] hi stat sovran fuq il-kosta tat-tramuntana tal-Amerika t'Isfel. Kulturalment, il-Gujana hija parti mill-Karibew Anglofonu. Il-Gujana hija waħda mill-ftit pajjiżi tal-Karibew li mhiex gżira. Il-Komunità tal-Karibew (CARICOM), li l-Gujana hija membru tagħha, għandha l-kwartieri tas-Segretarjat tagħha fil-belt kapital tal-Gujana, Georgetown.
Repubblika Ko-operattiva tal-Gujana[1] | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Mottu: "One People, One Nation, One Destiny" Poplu Wieħed, Nazzjon Wieħed, Destin Wieħed |
||||||
Innu nazzjonali: Dear Land of Guyana, of Rivers and Plains |
||||||
Belt kapitali (u l-ikbar belt) | Georgetown 6°46′N 58°10′W | |||||
Lingwi uffiċjali | Ingliż | |||||
Gvern | Repubblika unitarja semi-presidenzjali | |||||
- | President | Irfaan Ali | ||||
- | Prim Ministru | Mark Phillips | ||||
Indipendenza | ||||||
- | mir-Renju Unit | 26 ta' Mejju, 1966 | ||||
- | Repubblika | 23 ta' Frar, 1970 | ||||
- | Kostituzzjoni attwali | 6 ta' Ottubru, 1980 | ||||
Erja | ||||||
- | Total | 214,970 km2 (84) 83,000 mil kwadru |
||||
- | Ilma (%) | 8.4 | ||||
Popolazzjoni | ||||||
- | stima tal-2011 | 752,940[2]1 (161) | ||||
- | ċensiment tal-2002 | 751,223 [3] | ||||
- | Densità | 3.502/km2 (225) 9.071/mili kwadri |
||||
PGD (PSX) | stima tal-2012 | |||||
- | Total | $6.155 biljun | ||||
- | Per capita | $7,938 | ||||
PGD (nominali) | stima tal-2012 | |||||
- | Total | $2.788 biljun | ||||
- | Per capita | $3,596 | ||||
IŻU (2013) | 0.636[4] (medju) (118) | |||||
Valuta | Dollaru Gujaniż (GYD ) |
|||||
Żona tal-ħin | GYD (Ħin tal-Gujana) (UTC-4) | |||||
Kodiċi telefoniku | +592 | |||||
TLD tal-internet | .gy | |||||
1 | Madwar terz tal-popolazzjoni (230,000) jgħixu fil-kapital, Georgetown. |
Hija tillimita lejn it-tramuntana mal-Oċean Atlantiku, lejn il-lvant mas-Surinam, lejn il-punent mal-Venezwela u fin-nofsinhar mal-Brażil. L-eżenzjoni Gujaniża hija ffurmata minn bażi ċatta fuq il-kosta, li tikkostitwixxi ż-żona agrikola fejn hija kkonċentrata 90% tal-popolazzjoni.
L-ewwel abitanti rreġistrati tal-Gujana tal-lum kienu l-Arawaks, li sejħuha Gujana jew art ta' l-ilma minħabba li kellhom artijiet umdi u kosti ħoxnin bil-mangrovji u l-basat. L-Arawak tkeċċew mill-Karib, li ddominaw ħafna mir-reġjun u mbagħad marru fil-gżejjer tal-Baħar Karibew, li ħadu isimhom minnhom.
L-Arawaks u l-Kalinagos (Karibs) kienu fost l-ewwel abitanti tat-territorju. Kienu nomadi organizzati fi familji ta' 15 jew 20 membru, u kienu jgħixu bil-kaċċa u s-sajd għall-klieb il-baħar. Meta l-Ewropej waslu fil-Gujana kien hemm 500,000 abitant (estimi aktar konservattivi jnaqqsuh għal madwar 20,000 sa 30,000; it-territorju ma kienx ikun kapaċi jsostni nofs miljun, numru biss ftit inqas mill-popolazzjoni totali llum) . Illum hemm madwar 45,000 ruħ indiġeni, maqsuma f'disa' gruppi etniċi, li minnhom sebgħa biss iżommu l-identità u l-kultura tradizzjonali tagħhom.
Il-bokka tal-Essequibo u l-Orinoco, u l-kosta kollha tal-Guyana kienu magħrufa u esplorati minn Alonso de Ojeda u Pedro Alonso Niño, li waslu f'Demerara fl-1499, kif irrappurtat minn Juan de la Cosa, li wkoll immappja ż-żona. Il-punt fejn għamlu l-art kien jismu Cabo de San Alonso.17
Bejn l-1530 u l-1531, Diego de Ordás rebaħ u kkolonizza l-kosta kollha tal-Gujana, u fl-1594 Spanja ħadet uffiċjalment il-pussess tal-Provinċja tal-Gujana.
Immexxija mil-leġġenda ta' El Dorado, il-Kumpanija Olandiża tal-Indja tal-Punent bniet l-ewwel forti fil-Gujana fl-1616, li mbagħad kienet tinkludi tliet kolonji: Demerara, Berbice u Essequibo. F'nofs is-seklu 18 l-Ingliżi kienu bdew introduzzjoni massiva ta' skjavi Afrikani biex jaħdmu fuq pjantaġġuni kostali. Fl-1763, l-Afrikan Cuffy (eroj nazzjonali attwali) mexxa ribelljoni f'Berbice li kienet imrażżna bid-demm. F'Settembru 1777 Luis de Unzaga y Amézaga ħoloq il-Kaptanja Ġenerali tal-Venezwela u integra r-reġjun ta' Guayana fl-imsemmi territorju. Ftit wara, bagħat spedizzjonijiet immexxija minn Manuel Centurión, ukoll minn Malaga, biex tikkolonizzaha u jivverifikaw in-nuqqas ta’ eżistenza ta’ truppi Brittaniċi, li ħarbu qabel il-Pjan ta' Difiża ta' Unzaga u l-inġinier Crame. Aktar tard, il-Kaptan Ġenerali Unzaga ħatar lil Manuel Centurión bħala gvernatur tal-Guayana u tah struzzjonijiet biex jikkolonizza diversi bliet u jippermetti l-kummerċ ħieles, u jsaħħaħ l-ekonomija tagħha.
Fl-1796, kważi nofs il-Gujana Olandiża ttieħdet mill-Ingliżi. Il-kolonji ta' Essequibo, Demerara u Berbice ġew uffiċjalment ċeduti lir-Renju Unit fit-Trattat Anglo-Olandiż tal-1814 u fil-Kungress ta' Vjenna fl-1815. Fl-1831 ġew ikkonsolidati bħala l-Gujana Brittanika. Skjavi li ħarbu mill-pjantaġġuni marru jgħixu fil-ġungla man-nies tal-lokal. It-taħlit razzjali u kulturali ta lok għall-hekk imsejħa maroons. Dawn il-gruppi ngħaqdu miċ-Ċiniżi, Ġavaniż u Indjani, miġjuba mill-Ingliżi bħala xogħol irħis. L-ideali tal-indipendenza rnexxielhom jiġu mgħoddija mill-1950 mal-Partit Popolari Progressiv (PPP); programm ta' indipendenza nazzjonali u titjib soċjali, u fit-tul, trasformazzjoni soċjalista tas-soċjetà. Il-pjan twettaq minn Cheddi Jagan għal tliet mandati suċċessivi bħala Prim Ministru (1953-1961).
Fl-1953, kostituzzjoni ġdida stabbilixxiet vot universali. L-elezzjoni ta' April 1953 tat maġġoranza lill-Partit Progressiv Popolari, li kien iġġudikat wisq lejn ix-xellug mill-Uffiċċju Kolonjali. Waħda mill-ewwel liġijiet tal-Gvern il-ġdid kienet l-obbligu tal-kumpaniji li jirrikonoxxu d-dritt li jingħaqdu. It-truppi jintbagħtu u l-Kostituzzjoni tiġi sospiża. L-Uffiċċju tal-Kolonja jiġġustifika din id-deċiżjoni billi jgħid li "l-Gvern Ingliż iddeċieda li l-Kostituzzjoni tal-Gujana għandha tiġi sospiża biex tiġi evitata sovverżjoni komunista tal-Gvern u kriżi perikoluża fl-ordni pubbliku u l-affarijiet ekonomiċi."
Fl-1963, il-gvern progressiv tal-Prim Ministru Cheddi Jagan irreżista attentat ta' kolp ta' stat li ħalla 170 mejta.
Wara snin ta' vjolenza kbira fit-toroq, il-Gran Brittanja rrikonoxxiet l-indipendenza tal-Gujana fis-26 ta' Mejju, 1966, fi ħdan il-Commonwealth tan-Nazzjonijiet. Sa dak iż-żmien il-PPP kien maqsum: il-maġġoranza tal-Afro-Gujaniżi kienu ngħaqdu flimkien fil-Kungress Nazzjonali tal-Poplu (CNP), filwaqt li l-Indo-Gujaniżi baqgħu leali lejn Jagan. Forbes Burnham, mexxej tas-CNP, ħa f'idejh il-Gvern, appoġġjat minn minoranzi etniċi oħra. Fl-1969 faqqgħet ir-Ribelljoni ta' Rupununi u ġiet imrażżna malajr.
Il-Gvern Gujaniż tela' fil-poter bl-aċċettazzjoni tal-Istati Uniti, iżda l-politika tiegħu ma kinitx ikkundizzjonata għal dik ta' dan il-pajjiż. Huwa tkellem għan-non-allinjament u pproklama r-Repubblika Kooperattiva tal-Gujana fl-1970. Il-boksajt, l-industrija tal-injam u z-zokkor ġew nazzjonalizzati mill-1970. Fl-1976 l-Istat ikkontrolla 75% tal-produzzjoni tal-pajjiż. Fl-istess ħin, ippromwoviet l-integrazzjoni permezz tal-CARICOM (Komunità tal-Karibew), SELA (Sistema Ekonomika tal-Amerika Latina u tal-Karibew) u l-Flotta Merkantili tal-Karibew.
Ir-Repubblika tal-Gujana hija stat unitarju li huwa suddiviż f'10 reġjuni amministrattivi, li huma maqsuma fi tliet tipi ta' kunsilli: kunsilli muniċipali jew muniċipalitajiet (6), kunsilli tal-viċinat demokratiċi (65) u kunsilli tar-raħal Amerinjani (112), Barra minn hekk, hemm żoni mhux klassifikati (44) u żona ta' konservazzjoni.
Kull reġjun huwa amministrat minn Kunsill Demokratiku Reġjonali (RDC), li huwa mmexxi minn president (president).
Ir-reġjuni 1, 2, 7, u l-parti tal-punent tar-reġjuni 3, 8 u 9 jinsabu fiż-żona Guayana Esequiba, li hija mitluba mill-Venezwela. Ir-Reġjun 7 jinkludi l-parti tal-Lvant tal-Gżira Anacoco, li l-Guyana tikkontesta, iżda li ilha taħt il-kontroll tal-Venezwela mill-1966.
Min-naħa l-oħra, parti mir-reġjun 6 hija mitluba mis-Surinam, aktar speċifikament iż-żona magħrufa bħala r-Reġjun tat-Tigri.
Hemm ukoll numru ta' Kunsilli Demokratiċi tal-Viċinat (NDCs) f'kull reġjun. Dawn joperaw fil-livell lokali, komunali jew muniċipali Ir-reġjuni huma suddiviżi f'total ta' 65 kunsill tal-viċinat, 7 muniċipalitajiet u 39 żona mhux amministrata.
L-eżenzjoni Gujaniża hija ffurmata minn kantina ċatta fuq il-kosta, li tikkostitwixxi ż-żona agrikola fejn hija kkonċentrata 90% tal-popolazzjoni. Settur tal-pjanura jinsab taħt il-livell tal-baħar u huwa protett minn sensiela ta’ digi. Fl-intern tat-territorju, għoljiet u ġungla naraw, fin-nofsinhar.
Ix-xmajjar ewlenin huma l-Essequibo, id-Demerara u l-Berbice, fost oħrajn.
Il-klima hija ekwatorjali-tropikali, imrattab bir-riħ tal-baħar (b'temperaturi medji ta' 28 °C f'Georgetown), u umda ħafna (b'aktar minn 2000 mm ta' xita annwali fil-kapitali tal-pajjiż).
L-attività ekonomika ewlenija tal-Gujana hija l-agrikoltura, li tokkupa l-maġġoranza tal-popolazzjoni attiva. Fil-polders kostali hemm għelieqi tar-ross, għelejjel oħra tal-ikel (ħxejjex, tuberi) u siġar tal-frott (ċitru, coconut).
Fost l-esportazzjonijiet agrikoli ewlenin ta 'min jenfasizza l-kawkaw, il-kafè u, fuq kollox, iz-zokkor. L-attività tas-sajd, iffavorita mill-blata kontinentali, tippermetti l-bejgħ tal-gambli barra l-pajjiż. Minbarra l-agrikoltura, il-ġid kbir ieħor tal-pajjiż huwa l-boksajt (industrija tal-aluminju). Hemm ukoll depożiti ta 'djamanti u deheb, u riżervi notevoli tal-injam, u ħarġu xi industriji tal-oġġetti tal-konsumatur (tessuti).
Mill-iskoperta ta' riżervi sinifikanti ta' żejt mhux raffinat barra mill-kosta Atlantika bejn l-201545-201646 kellha impatt kbir fuq il-PGD tal-Gujana minn meta beda t-tħaffir fl-2019. Il-PGD kiber b’mod konsiderevoli (43%) matul is-sena tal-pandemija tal-COVID-19 tal-2020, u huwa mistenni li jkompli b'rata għolja fl-2021 (stmat għal 20 %). Setturi mhux taż-żejt ikkuntrattaw bħala miżuri tas-saħħa pubblika biex jikkontrollaw it-tixrid tal-virus; It-tkabbir tal-PGD jistrieħ fuq is-settur taż-żejt għal dawn is-sentejn.
Il-ħruġ ta' bolol maħsuba prinċipalment għall-ġbir filateliku huwa wkoll sors ta’ dħul għall-ekonomija tagħha.
Il-paga minima tal-Gujana hija ta' 60,147 dollaru Gujaniż (284.93 dollaru Amerikan) wara aġġustament f'Mejju 2022.
Hemm total ta' 187 km ta' linji tal-ferrovija, kollha ddedikati għat-trasport ta’ minerali (boksajt u manganiż). Hemm 7970 km ta' toroq, li minnhom 590 km huma witta u hemm ferrovija fil-Gujana.
Il-Gujana tissejjaħ il-Land ta' Ħafna Xmajjar, għalhekk, l-aħjar u l-aktar mod tradizzjonali ta' aċċess għall-intern tal-pajjiż huma x-xmajjar tagħha. Il-passaġġi tal-ilma navigabbli jinkludu 1077 km, inklużi x-xmajjar Berbice, Demerara u Essequibo.
L-akbar port tal-baħar tal-pajjiż huwa Georgetown, li jinsab fuq l-estwarju Demerara, xmara navigabbli.4950 Il-portijiet tax-xmajjar ewlenin huma Essequivo, Everton, Port Kaituma u New Amsterdam-Lindem.
L-ajruport ewlieni huwa l-Ajruport Internazzjonali ta' Cheddi Jagan.51 Dan għandu titjiriet kummerċjali regolari lejn l-Amerika ta' Fuq, ir-Renju Unit, il-Brażil, is-Surinam u lejn xi stati gżejjer fil-Karibew Ingliż u Olandiż. Hemm ajruport fil-livell reġjonali, Ogle Airport. It-tnejn jinsabu qrib il-kapitali tal-pajjiż. Jservi dan l-ajruport, Transguyana Airways, b’titjiriet domestiċi u lejn is-Surinam.52
Hemm ukoll madwar disgħin ajruport, li disgħa minnhom għandhom runways witta, iżda ftit li xejn għandhom titjiriet kummerċjali regolari tal-passiġġieri.
Skont dejta mill-1998:
Skont dejta tal-1997: kanali tal-Gujana:
Skont l-istatistika tan-NU, il-popolazzjoni tal-Gujana hija 801,196 fl-2014, li hija maqsuma fi tliet gruppi ewlenin:
Il-popolazzjoni Ċiniża u Ewropea (l-aktar Portugiża u Ingliża) jiffurmaw 2%.
90% tal-popolazzjoni tgħix fiż-żona kostali, fejn id-densità tal-popolazzjoni tilħaq 115 abitant għal kull km². Hemm tensjoni kbira bejn il-komunitajiet Indjani u Afrikani, li hija riflessa fl-isfera politika (fejn iż-żewġ partiti politiċi ewlenin huma unirazzjali).
L-emigrazzjoni kienet problema persistenti fl-storja tal-pajjiż, bin-numru ta' ċittadini li jgħixu barra mill-pajjiż huwa stmat għal madwar 500,000. Sa mill-indipendenza, aktar minn 11,000 ċittadin fis-sena stabbilixxew fl-Istati Uniti, kif ukoll il-Kanada, ir-Renju Unit u pajjiżi oħra tal-Karibew li jitkellmu bl-Ingliż kienu d-destinazzjoni tal-imsemmija emigranti.
L-Ingliż huwa l-unika lingwa uffiċjali tal-Gujana u jintuża, pereżempju, fl-iskejjel tagħha. Barra minn hekk, jintużaw il-lingwi Karib (Akawaio, Wai-wai, Arawak-Lokono, Wapishana, Patamona u Macushí), li huma mitkellma minn minoranza indiġena żgħira, filwaqt li l-Kreol Gujaniż (Ingliż ibbażat fuq krejol b'sintassi mill-Indja). u pajjiżi Afrikani, li l-grammatika tagħhom mhix standardizzata) hija mitkellma ħafna. Min-naħa l-oħra, karatteristika tal-Ingliż Gujaniż, partikolarment fir-reġistri aktar baxxi, hija l-fatt li l-pronomi Ingliżi huma kważi kompletament interkambjabbli. Minħabba l-influwenza kulturali tal-ambjent tagħha, il-lingwa Spanjola u l-lingwa Portugiża huma mifruxa ħafna fil-pajjiż.
Ir-reliġjon tistabbilixxi wkoll linja diviżorja bejn il-popolazzjoni. Skont it-tqassim tar-reliġjonijiet fil-Gujana, ibbażat fuq iċ-ċensiment tal-2002, l-Insara jirrappreżentaw 57% tal-popolazzjoni (li minnhom 16.9% huma Pentekostali; 8.1% Kattoliċi; Anglikani 6.9%; 5% Adventisti tas-Seba' Jum u 20% denominazzjonijiet Kristjani oħra); 23.4% huma Hindu; 7.3% Musulmani; 0.5% Rastafarians; 0.1% Baha'is; 2.2% reliġjonijiet oħra; u 4.3% mingħajr reliġjon. Il-maġġoranza tal-Insara tal-Gujana huma Protestanti jew Kattoliċi u jinkludu taħlita tal-etniċi kollha. L-Insara, l-aktar dawk marbuta mal-Knisja tal-Ingilterra, huma ta' etniċità Afrikana. Min-naħa tagħha, il-komunità Indjana li waslet fil-pajjiż fil-bidu tas-seklu 19 l-aktar tistqarr l-Induiżmu, għalkemm hemm persentaġġ ta' Indo-Gujaniżi li jissottoskrivu l-Iżlam, flimkien ma' xi Afro-Gujaniżi.
Sal-indipendenza tagħha, il-Gujana kienet aktar marbuta kulturalment mal-stati gżejjer tal-Karibew, bħas-Surinam u l-Gujana Franċiża, milli mal-bqija tal-Amerika t'Isfel, li fil-kontinent tagħha hija mdaħħla kompletament.
Il-Gujana ġiet stabbilita minn settlers mis-sottokontinent Indjan (li għamilha possibbli li l-Urdu, il-Ħindi u t-Tamil jiġu mitkellma fil-pajjiż), Afrikani suwed u xi Ewropej, speċjalment mir-Renju Unit, l-ex metropoli tagħha. Dawn il-gruppi etniċi varjati baqgħu pjuttost distinti u, illum, kull grupp għandu l-istil tal-ħajja u l-kultura tiegħu, għalkemm ir-rabtiet promossi mill-gruppi nazzjonalisti għandhom tendenza lejn il-fużjoni tagħhom.
L-aktar sport popolari fil-pajjiż, bħal f'ħafna eks-kolonji Brittaniċi, huwa l-cricket, bil-Guyana tkun parti mit-tim tal-West Indies li jipparteċipa fit-tazza tad-dinja tal-cricket li ssir kull 4 snin. Sportivi oħra li jiġu pprattikati huma s-softball, il-futbol u r-Rugby, anke sa ċertu punt nettball, rounders, tennis, basketball, table tennis, boxing, squash, fost oħrajn.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.