fdalijiet Rumani fl-Alġerija From Wikipedia, the free encyclopedia
Timgad (bl-Għarbi: تيمقاد, b'ittri Rumani: Tīmgād, magħrufa wkoll bħala Marciana Traiana Thamugadi) kienet belt Rumana fil-Muntanji Aurès fl-Alġerija. Ġiet stabbilita mill-Imperatur Ruman Trajanu għall-ħabta tal-100 W.K. L-isem sħiħ tal-belt kien Colonia Marciana Ulpia Traiana Thamugadi. L-Imperatur Trajanu semma l-belt b'kommemorazzjoni għal ommu Marcia, oħtu l-kbira Ulpia Marciana, u missieru Marcus Ulpius Traianus.
Il-fdalijiet tal-belt jinsabu fit-territorju attwali tal-Alġerija, madwar 35 kilometru (22 mil) fil-Lvant tal-belt ta' Batna, u huma notevoli għaliex jirrappreżentaw wieħed mill-aqwa eżempji eżistenti tal-pjanta b'għamla ta' grilja li kienu jużaw ir-Rumani fl-ippjanar tal-bliet. Timgad tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.[1]
Fl-eks isem ta' Timgad, Marciana Traiana Thamugadi, l-ewwel parti – Marciana Traiana – hija Rumana u tirreferi għal isem il-fundatur tagħha, l-Imperatur Trajanu u oħtu Marciana.[2] It-tieni parti tal-isem – Thamugadi – "ma għandu xejn Latin fih".[3] Thamugadi huwa l-isem Berberu tal-post fejn inbniet il-belt, li jirreferi għall-plural ta' Tamgut, li tfisser "quċċata".
Il-belt ġiet stabbilita bħala kolonja militari mill-Imperatur Trajanu fis-sena 100. Kienet maħsuba biex isservi primarjament bħala bastjun Ruman kontra l-Berberi fil-Muntanji Aures fil-qrib, u oriġinarjament kienet popolata l-iktar b'veterani u kolonjalisti Rumani.[4][5] Għalkemm il-biċċa l-kbira minnhom qatt ma kienu raw Ruma qabel, u Timgad kienet mijiet ta' mili 'l bogħod mill-belt Taljana, Trajanu investa bil-kbir fil-kultura u fl-identità Rumana.[6]
Il-belt gawdiet eżistenza paċifika għall-ewwel diversi mijiet ta' snin u saret ċentru tal-attivitajiet Kristjani mill-bidu tas-seklu 3, u ċentru Donatist fis-seklu 4. Matul il-perjodu Kristjan, Timgad kienet djoċesi u saret rinomata fl-aħħar tas-seklu 4 meta l-Isqof Optat sar il-kelliem tal-moviment Donatist. Wara Optat, Thamugadai kellha żewġ isqfijiet Gaudentius (Donatist) u Faustinus (Kattoliku).[7]
Fis-seklu 5, ir-rikkezzi tal-belt insterqu mill-Vandali qabel ma spiċċat f'deklin. Timgad inqerdet fl-aħħar tas-seklu 5 minn tribujiet Berberi mill-Muntanji Aurès. Fil-539 W.K., matul il-Gwerer mal-Għarab Iberiċi, il-Ġeneral Biżantin Salamun reġa' ħakem u reġa' bena l-belt, u inkorporaha fit-Tramuntana tal-Afrika Biżantina. Il-ħakma mill-ġdid wasslet biex ċerti attivitajiet jerġgħu jieħdu l-ħajja fil-belt, u din saret parti minn linja ta' difiża kontra l-Għarab Iberiċi.[8] Madankollu, il-ħakmiet Musulmani bikrin wasslu għall-qerda finali ta' Thamugadi u sas-seklu 8 ma baqgħetx abitata iktar.
Hu u jivvjaġġa fit-Tramuntana tal-Afrika, l-esploratur Brittaniku James Bruce sab il-fdalijiet tal-belt fit-12 ta' Diċembru 1765, u x'aktarx li kien l-ewwel Ewropew li żar is-sit wara sekli sħaħ. Huwa ddeskriva l-belt bħala "raħal żgħir, iżda mimli binjiet eleganti". Fl-1790, huwa ppubblika l-ktieb Travels to Discover the Source of the Nile (Vjaġġi għall-Iskoperta tas-Sors tan-Nil), fejn huwa ddeskriva x'kien sab f'Timgad. Il-ktieb intlaqa' b'xettiċiżmu fir-Renju Unit, sal-1875 meta Robert Lambert Playfair, il-konslu tar-Renju Unit fl-Alġier, ispirat bir-rakkont ta' Bruce, żar is-sit. Fl-1877 Playfair iddeskriva lil Timgad f'iktar dettall fil-ktieb tiegħu Travels in the Footsteps of Bruce in Algeria and Tunis (Vjaġġi fil-Passi ta' Bruce fl-Alġerija u f'Tuneż). Skont Playfair, "Dawn l-għoljiet huma miksijin b'bosta fdalijiet megalitiċi tassew interessanti".[9] Il-kolonjalisti Franċiżi ħadu l-kontroll tas-sit fl-1881, bdew l-investigazzjonijiet u ħadu ħsieb is-sit sal-1960. Matul dan il-perjodu, is-sit ġie skavat b'mod sistematiku.[10]
Il-belt tinsab f'salib sitt toroq, u hija mdawra bil-ħitan iżda mhijiex iffortifikata. Oriġinarjament kienet iddisinjata għal popolazzjoni ta' madwar 15,000 ruħ, iżda f'qasir żmien il-belt kibret iktar mill-ispeċifikazzjonijiet oriġinali tagħha u nfirxet lil hinn mill-grilja ortogonali b'mod inqas organizzat.
Fi żmien l-istabbiliment tagħha, l-inħawi ta' madwar il-belt kienu żona agrikola għammiela ta' madwar 1,000 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar.
Il-pjanta Rumana oriġinali b'għamla ta' grilja hija viżibbli ferm fid-disinn ortogonali, b'enfasi fuqha permezz tad-decumanus maximus (it-triq orjentata mil-Lvant għall-Punent) b'kolonni Korinzji rrestawrati parzjalment fuq kull naħa. Il-cardo ma tgħaddix għalkollox san-naħa l-oħra tal-belt iżda minflok tintemm f'forum f'salib it-toroq mad-decumanus.
Fit-tarf tal-Punent tad-decumanus hemm arkata trijonfali għolja 12-il metru, imsejħa l-Arkata ta' Trajanu, li ġiet irrestawrata parzjalment fl-1900. L-arkata hija magħmula prinċipalment mill-ġebel ramli, b'ordni Korinzju bi tliet ħnejjiet, b'dik ċentrali wiesgħa 11-il pulzier. L-arkata hija magħrufa wkoll bħala l-Arkata ta' Timgad.
Hemm ukoll teatru li jesa' 3,500 ruħ bilqiegħda li jinsab f'kundizzjoni tajba u għadu jintuża għal produzzjonijiet kontemporanji. Il-binjiet ewlenin l-oħra jinkludu erba' banjijiet termali, librerija u bażilika.
It-Tempju Kapitolin huwa ddedikat lil Ġunone u bejn wieħed u ieħor għandu l-istess daqs tal-Panteon f'Ruma. Qrib it-tempju hemm knisja kwadra, b'apsida ċirkolari li tmur lura għas-seklu 7 W.K. Wieħed mis-santwarji kellu ikonografija ta' (Dea) Afrika. Fin-Nofsinhar tal-belt hemm ċittadella Biżantina kbira li nbniet iktar 'il quddiem.[11]
Il-Librerija ta' Timgad kienet rigal lill-poplu Ruman minn Ġulju Kwintjanu Flavju Rogazjanu u kien jiswa 400,000 sesterces. Peress li ma nstabet l-ebda informazzjoni addizzjonali dwar dan il-benefattur, id-data preċiża tal-kostruzzjoni tal-librerija għadha mhix ċerta. Abbażi ta' evidenza arkeoloġika oħra, ġie ssuġġerit mill-istudjużi li tmur lura għall-aħħar tas-seklu 3 jew possibbilment għas-seklu 4.
Il-librerija tokkupa spazju rettangolari twil 81 pied (25 metru) u wiesa' 77 pied (23 metru). Tikkonsisti minn kamra semiċirkolari kbira u maġenbha żewġ kmamar rettangolari sekondarji, u qabilha portiku bil-kolonni f'għamla tal-ittra U madwar it-tliet naħat ta' spazju fil-beraħ. Maġenb il-portiku hemm żewġ kmamar dojoq twal fuq kull naħa, u s-sala l-kbira bil-volti x'aktarx li kienet tintuża bħala kamra għall-qari, bħala maħżen, jew bħala kamra tal-għoti tal-lekċers. Alkovi rettangolari kienu jirfdu xkafef tal-injam mal-ħitan li x'aktarx kienu jkunu kompluti bil-ġnub, bl-injam fuq wara u bil-bibien, abbażi ta' evidenza addizzjonali li nstabet fil-Librerija f'Efesu, it-Turkija.
Jista' jkun li kien hemm xkafef weqfin fiċ-ċentru tal-kamra li ma kienu jserrħu ma mkien. Filwaqt li l-arkitettura tal-Librerija ta' Timgad ma tantx hi notevoli, l-iskoperta tal-librerija hija storikament importanti għaliex turi l-preżenza ta' sistema ta' librerija żviluppata għalkollox f'din il-belt Rumana, u tindika standard għoli ta' tagħlim u ta' kultura. Filwaqt li ma hemm l-ebda evidenza x'kien id-daqs tal-kollezzjoni tal-librerija, huwa stmat li seta' kellha sa 3,000 parċmina.[12]
Timgad ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".[1]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.