कासव

कासव हा एक उभयचर प्राणी आहे. कासवांचे आयुष्य १५० वर्षांपेक्षा जास्त असते. कासव हा जैवसाखळीतील महत्त्वाचा घटक आहे. कासवाच्या शरीराचे शीर्ष, मान, धड आणि शेपूट असे चार प्रमुख भाग असतात.

जमिनीवरील कासव

याला इंग्रजीत Tortoise म्हणतात. हे पोट आणि पाठ या दोन्ही बाजूंनी टणक असते. त्यामध्ये 1 टन वजन सहन करण्याची क्षमता असते याच्या बोटांमध्ये पडदे नसतात.

गोड्या पाण्यातील कासव

ही कासवे विहिरीत आणि नद्यांत राहतात. दीर्घायुषी असल्याने यांचा आकार खूप मोठा होऊ शकतो. इंग्रजीत यांना Sweet Water Turtle म्हणतात. ही कासवे जमिनीवरही राहू शकतात.

समुद्री कासव

समुद्रात राहणाऱ्या कासवांना समुद्री अथवा सागरी कासव असे म्हणतात. ही कासवे समुद्रतळ स्वच्छ राखून समुद्री पर्यावरणाचा समतोल राखतात. या कासवांच्या सात प्रमुख प्रजाती आजवर आढळल्या आहेत. यांतील पाच प्रकारची कासवे भारतीय उपखंडात आढळून येतात. पैकी चार जाती भारताच्या समुद्री किनाऱ्यावर आढळून येतात.

ऑलिव्ह रिडले कासव - हे प्रसिद्ध आहे. कासवाचा तपकिरी रंग आणि एकत्रितपणे एकाच काळात अंडी घालण्याच्या पद्धतीमुळे यांना हे नाव मिळाले आहे. अंडी घालण्याच्या कार्यक्रमात मोठ्या संख्येने मादी कासवे एकत्रित येतात. भारतात ओरिसाच्या गोहिरमाथा समुद्र-किनाऱ्यावर ही कासवे मोठ्या प्रमाणात आढळतात. ही कासवे भारताच्या इतर किनाऱ्यांवरही आढळतात. पूर्वी या कासवांची अंडी शोधून खाऊन टाकली जात असत. परंतु त्यांची संख्या अत्यंत घटल्याने यावर बंदी आणण्यात आली. तसेच मोठ्या प्रमाणात जनजागृतीही करण्यात आली. कोकण किनाऱ्यावरही ही कासवे आढळून येतात.
हिरवे कासव (ग्रीन टर्टल) - या कासवाचे पोट गुळगुळीत असते तर पाठ अतिशय टणक असते. पोटाचा रंग पिवळट पांढरा असतो. या कासवांच्या शरीराच्या मानाने डोक्याचा आकार छोटा असतो. भारताच्या पश्चिम आणि पूर्व किनाऱ्यावर यांचा आढळ आहे.
चोच कासव - (हॉक्स बिल टर्टल) या कासवांच्या तोंडाचा आकार चोचीसारखा असतो. त्यामुळे त्यांना चोच कासव म्हणतात. ही छोट्या आकाराची कासवांची जात आहे. आपली घरटी ही कासवे एकान्त असलेल्या ठिकाणी बांधणे पसंत करतात. स्पंज, माखले, झिंगे हे त्यांचे खाद्य असते. भारतात यांचा आढळ अंदमान आणि निकोबार, निकोबार आणि लक्षद्वीप बेटांवर आहे.
चामडी पाठीचे कासव - (लेदर बॅक टर्टल) - समुद्री कासवांमधील यांचा आकार सर्वांत मोठा असतो. यांची जास्तीतजास्त लांबी १७० सें.मी. आढळली आहे व वजन ५०० किलोग्रॅम. या कासवाची पाठ एका पातळ मऊ आवरणाने आच्छादलेली असते. यांचा जबडा नाजूक कात्रीसारखा असतो. जेली फिश हे यांचे आवडते खाद्य आहे. भारतात यांचा आढळ अंदमान आणि निकोबार आणि लक्षदीप बेटांवर आहे.

तेल गळतीसारखे अपघात, यांत्रिक मासेमारीच्या जाळ्यात अडकून मृत्यू, मानवाकडून किनारी भागांचा विध्वंस, कासवांच्या पाठींचा दागिन्यांसाठी वापर, अशा अनेक कारणामुळे समुद्री कासवांची संख्या कमी होते आहे. कासवांच्या सातही प्रमुख प्रजाती सध्या नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. म्हणूनच त्या प्राणिसंवर्धन अणि संरक्षण कायद्याच्या परिघात येतात. समुद्री कासवांना पकडणे बेकायदेशीर आहे.

संवर्धन

फेब्रुवारी व मार्च महिन्यात रत्‍नागिरी येथे ‘समुद्री कासव महोत्सव’ साजरा केला जातो. यावेळी कासवांची माहिती आणि ऑलिव्ह रिडले कासवाच्या पिलांच्या जन्माचा व त्यांचा समुद्राकडे जाण्याचा सोहळा पाहण्याची संधी असते.
सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील वायंगणी येथे ऑलिव्ह रिडले सागरी कासवांचे प्रजनन व संवर्धन केंद्र आहे.
आंतरराष्ट्रीय समुद्री कासव सोसायटी

भारतीय संस्कृतीत कासवाला आध्यात्मिकदृष्ट्या विशेष स्थान आहे. हजारो वर्ष उत्क्रांत होत गेलेले कासव हे मानवी आवडीचा व कुतूहलाचा विषय आहे. कासवाचा प्रतीकात्मक उपयोग आपल्याला साहित्य, चित्रकला, जातककथा यामध्ये कुशलतेने केलेला दिसतो. भारतात मंदिरामध्ये देवतेपुढे असलेले कासव हेही असेच महत्त्वाचे मानले जाते.

हिंदू आख्यायिकांनुसार कूर्म अवतार हा विष्णूचा कासवरूपातील दुसरा अवतार समजला जातो. याला 'कच्छप अवतार' देखील म्हणतात. क्षीरसागर समुद्राच्या वेळी विष्णूने कूर्म अवतारात मंदार पर्वताला आधार दिला. अशाप्रकारे वासुकी नावाच्या सर्पाच्या मदतीने देवांनी आणि असुरांनी समुद्रमंथन करून चौदा रत्ने मिळवली.^[1] कासव हे लक्ष्मीचे प्रतीक आहे. भारतात मंदिरामध्ये देवतेपुढे असलेले कासव महत्त्वाचे मानले जाते. त्याचा संकेत आहे की कासव जसे बाह्य गोष्टींपासून स्वतःचे रक्षण करण्यासाठी आपले पाय, शेपूट. मान कवचामध्ये ओढून घेते, तसे देवतेचे दर्शन घेताना काम, क्रोध, मद, मोह, मत्सर,लोभ या मानवी दुर्गुणांना आत खेचून घेऊन मगच देवतेचे दर्शन घ्यावे.

कासवांचे बेट : गालोपगोस बेटांची अद्भुत सफर (डाॅ. संदीप श्रोत्री)

[1]
"कूर्म अवतार - भारतकोश, ज्ञान का हिंदी महासागर". bharatdiscovery.org. 2019-09-05 रोजी पाहिले.

Closeup head-on view of a common snapping turtle (Chelydra serpentina), taken near the St. Lawrence River in northern New York State
पाणकासव
कासव
Chelonia mydas in Kona, Hawaii.
फक्त नासिका व डोळे पाण्याच्या पृष्ठभागावर काढलेले पाणकासव
शर्म्-एल्-शेख प्राणीसंग्रहालयातील अफ्रिकन कासव
Turtle at a zoo in the Czech Republic.
Snapping Turtle Tail. Blue Hills Reservation, Massachusetts.
समुद्री पाणकासव पोहताना.
"Chelonia" (Testudines) from Ernst Haeckel's Kunstformen der Natur, 1904.