Тэнгисийн хоолой, мөн тэнгисийн гудамж гэдэг нь хоёр эх газраар хавчигдсан тэнгисийн нарийссан хэсгийг нэрлэдэг нэр юм. Тэнгисийн хоолой нь усан тээвэрт стратегийн чухал үүрэгтэй (ялангуяа эрт дээр үед). Тус эх газрууд нь усны урсгалыг ерөнхийдөө хавьчдаг ч ус ихэвчлэн хоолойны хоёр талд болон хоолойгоор хоёр чиглэлд жигд өндөртэйгөөр урсдаг. Зарим хоолойнд давамгайлдаг урсгалын чиглэл бий.
Нэр томьёо
Суваг, дамжлага, гарц гэсэн нэр томьёо нь хоолой гэсэн үгтэй ижил утгатай бөгөөд сольж хэрэглэж болох боловч тус бүр нь заримдаа тодорхой хэмжээгээр ялгаатай байдаг. Шотландад “Фирт” эсвэл “Кайл” гэдэг үгийг заримдаа давалгааны синоним болгон ашигладаг. Далайн хоолой гэдэг нэр томьёо нь ихэвчлэн далайн орчны илүү том, өргөн хүрээтэй шинж чанаруудад зориулагдсан байдаг. Тийм хэдий ч зарим хоолойг суваг гэж дуудах болсон. Жишээлбэл, Пирсийн суваг.
Суваг
Хоёр далайг холбох зорилгоор олон хиймэл хоолой буюу суваг ухагдсан. Жишээлбэл, Суэцийн суваг. Хэдийгээр гол мөрөн, суваг нь ихэвчлэн хоёр том нуурын хооронд дамжин өнгөрөх боломжийг олгодог бөгөөд эдгээр нь хоолойн албан ёсны тодорхойлолтод тохирсон мэт боловч тэдгээрийг ихэвчлэн тэгж нэрлэдэггүй. Гол мөрөн болон суваг нь ихэвчлэн өндрийн өөрчлөлттэй холбоотой чиглэлтэй урсгалтай байдаг бол хоолой нь ихэвчлэн аль ч чиглэлд чөлөөтэй урсаж, ижил өндрийг хадгалдаг.
Харьцуулалт
Далайн хоолой нь газрын хоолой буюу хүзүүвчийн эсрэг утга юм. Хоолой нь хоёр хуурай газрын хооронд оршдог ба далайн хоёр томоохон талбайг холбодог. Хүзүүвч нь харин далайн хоёр талбайн хооронд оршдог ба хоёр том хуурай газрыг холбодог.
Хоолой болон тээвэрлэлт
Олон хоолой эдийн засгийн ач холбогдолтой байдаг. Тэдгээр нь усан тээвэрт стратегийн чухал үүрэгтэй (ялангуяа эрт дээр үед) бөгөөд тодорхой хоолойнуудын эзэмшлийн төлөө дайн ч болж байсан.
Харин зарим хоолойгоор усан онгоцоор огт зорьчих боломжгүй байдаг. Энэ нь олон шалтгаанаас үүдэж болно. Тухайлбал, хоолойн орчимд туулагдашгүй хад, архипелаг оршиж болно, эсвэл тус хоолой хэт нарийн, хэт гүехэн байж болно.
Эрчим хүчний ач холбогдол
Зарим далайн давалгаа түрлэгийн турбин ашиглан их хэмжээний түрлэгийн эрчим хүчийг бий болгох боломжтой. Далайн түрлэг нь долгионы болон салхины хүчнээс таамаглахад хялбар. Пентланд Ферт (хоолой) нь 10 ГВт-ын хүчин чадалтай байж болно.[1] Хэдийгээр Шинэ Зеландын Күүкийн хоолойн урсгалд байгаа нийт эрчим хүч 15 ГВт[3] байсан ч 5.6 ГВт[2] үйлдвэрлэх боломжтой.
Улс төрийн ач холбогдол
Эрт дээр үеэс л тэнгисийн хоолойнууд нь түүний стратегийн чухал ач холбогдлоос шалтгаалан ашиг сонирхлын бүсэд багтдаг байв. Хэрвээ ямар нэгэн тэнгисийн хоолойг өөрийн хяналтандаа авч чадвал ихээхэн эрх мэдлийг олгох учраас улс төрийн нөлөө бүхий объект байв.
Далайн эрх зүйн конвенцоор усан онгоц болон агаарын тээврийн хэрэгслийг тэнгисийн хоолойгоор саадгүй транзитаар нэвтрэн зорчих эрх зүйн үндсийг олон улсад журамлаж өгсөн байдаг. Гэхдээ тэнгисийн хоолойг үүсгэж буй арал, эх газар хоёр нь хоёулаа нэг улсад хамаарч, цаашлаад уг арал нь далайн чанадад гарах усны газар зүйн ба навигацын аль алины хувьд тохиромжтой байх эсвэл уг тэнгисийн хоолойд зөвхөн эдийн засгийн бүс байрлах аваас дээрх журам үйлчлэхгүй.
Навигацийн (хуулийн) горим
Далайн нэг хэсэг эсвэл эдийн засгийн онцгой бүс болон нээлттэй тэнгисийн нөгөө хэсэг эсвэл эдийн засгийн онцгой бүсийн хоорондох нутаг дэвсгэрийн тэнгисээр олон улсын навигаци хийхэд ашигладаг хоолой нь дамжин өнгөрөх эрх зүйн горимд хамаарна (Гибралтарын хоолой, Доверын хоолой, Ормузын хоолой).
Гэмгүй гарцын дэглэм нь олон улсын навигацид ашиглагдаж буй хоолой (1) буюу далайн эрэг орчмын улсын нутаг дэвсгэрийн тэнгисийг эдийн засгийн онцгой бүстэй эсвэл далайн нэг хэсэгтэй холбосон хоолойнуудад хамаарна (Тиран хоолой, Хуан-де-Фука хоолой, Балтийскийн хоолой). Нэгэн улсын эх газар болон арлын хилээр үүссэн хоолойны хувьд тус арлаас тэнгис рүү чиглэсэн, далайгаар эсвэл эдийн засгийн онцгой бүсээр дамжсан зам оршиж байвал тус хоолойгоор (Мессина хоолой, Пентланд Ферт) гэмгүй гарцыг түдгэлзүүлэхгүй.
Чухал ач холбогдолтой хоолойнууд
Гибралтарын хоолой
Байршил: Атлантын далайг Газар дундын тэнгистэй холбож, Европыг (Испани) Африк (Марокко) -аас тусгаарладаг.
Хэрэглээ: Энэ нь Атлантын далай ба Газар дундын тэнгисийг холбосон далайн чухал зам болж, олон улсын худалдаа, тэнгисийн цэргийн үйл ажиллагааг хөнгөвчлөхөд тусалдаг.
Ормузын хоолой
Байршил: Иран болон Арабын хойг (Оман) хоёрын хооронд орших Персийн буланг Оманы булантай холбодог.
Хэрэглээ: Тус хоолой нь газрын тосны тээвэрлэлтийн чухал зам бөгөөд дэлхийн газрын тосны ихээхэн хэсэг нь түүгээр дамжин өнгөрдөг. Дэлхийн хамгийн стратегийн чухал усан замын нэг.
Босфорын хоолой
Байршил: Туркийн Европ, Ази хэсгийг тусгаарлаж, Хар тэнгисийг Мармарын тэнгистэй холбодог.
Хэрэглээ: Олон улсын тээвэрлэлт, ялангуяа Хар тэнгис ба Газар дундын тэнгисийн хооронд тээвэрлэж буй бараа, мөн Истанбулын боомтуудад нэвтрэхэд чухал ач холбогдолтой усан зам.
Малаккагийн хоолой
Байршил: Малайзын хойг болон Индонезийн Суматра арлын хооронд Энэтхэгийн далайг Өмнөд Хятадын тэнгистэй холбодог.
Хэрэглээ: Дэлхийн хамгийн ачаалалтай тээврийн замуудын нэг бөгөөд Энэтхэгийн далай болон Номхон далайг холбосон олон улсын далайн худалдаа, ялангуяа Зүүн Ази руу газрын тосын тээврийн гол цэг болдог.
Доверын хоолой
Байршил: Английн зүүн өмнөд хэсгийг Францын хойд хэсгээс тусгаарлаж, Ла-Маншийн хоолойг Хойд тэнгистэй холбодог.
Хэрэглээ: Англи, Европ, Хойд тэнгисийн бүс нутгийг холбосон худалдаа, тээврийн чухал далайн зам юм.
Берингийн хоолой
Байршил: Ази дахь Оросын Чукоткийн хойгийг Хойд Америкийн Аляскийн Севард хойгоос тусгаарлаж, Хойд мөсөн далайг Берингийн тэнгистэй холбодог.
Хэрэглээ: Бусад тэнгисийн хоолойноос бага ашигладдаг ч бүс нутгийн уугуул иргэд, шинжлэх ухааны судалгаа, ирээдүйн тээврийн замд чухал ач холбогдолтой юм.
Магелланы хоолой
Байршил: Өмнөд Америкийн өмнөд үзүүрт эх газар болон Чилийн Тиерра дель Фуэго арлын хооронд байрладаг.
Хэрэглээ: Далайн хайгуул, худалдаанд түүхэн чухал ач холбогдолтой хэдий ч Панамын суваг байдаг тул орчин үед бага ашиглагддаг. Харин тээвэрлэлтийн хөдөлгөөн, ялангуяа Панамын чиглэлд тохиромжгүй хөлөг онгоцнуудын хувьд бага зэрэг ашиглагдаж байна.
Тэнгисийн хоолой, мөн тэнгисийн гудамж гэдэг нь хоёр эх газраар хавчигдсан тэнгисийн нарийссан хэсгийг нэрлэдэг нэр юм. Тус эх газрууд нь усны урсгалыг ерөнхийдөө хавьчдаг ч ус ихэвчлэн хоолойны хоёр талд болон хоолойгоор хоёр чиглэлд жигд өндөртэйгөөр урсдаг. Зарим хоолойнд давамгайлдаг урсгалын чиглэл бий.
Зарим тэнгисийн хоолойнууд
- Хойд тэнгис - Атлантын далай
- Их Британи, Францын хоорондох Ла-Маншийн хоолой нь Солент ба Па де Кале хоолойнуудын хамт
- Балтын тэнгис, Каттегатын хамт
- Атлантын далай - Норвегийн тэнгис
- Судуройфөрдүр, Фарерын арлууд ба Судуройн хооронд
- Азовын тэнгис - Хар тэнгис
- Керчийн хоолой
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
