Ажилгүйдэл (Англи: Unemployment; Орос: Безработица) гэдэг нь Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын (англи. International Labour Organization, ILO) тодорхойлолтор тухайн улс орны ажил хийх насны ажил хийх сонирхолтой боловч тогтмол ажилгүй байгаа хэсгийг хэлнэ. Ажилгүй байснаас өөрийн хэрэгцээт зүйлсээ авахад хэцүү, эсвэл боломжгүй болдог ба үүнээс болж сэтгэл санааны хямралд орж, эрүүл мэндэд сөрөгөөр нөлөөлж болно. Ажилгүй хүн гэдэгт албан ёсоор хийсэн ажилгүй боловч ажил идэвхтэй хайж байгаа хүнийг хэлэх бөгөөд ажил хайхгүйгээр сууж байгаа хүнийг албан ёсны ажилгүй хүний тоонд оруулдаггүй. Цалингийн тухайн түвшинд хөдөлмөрлөх эрмэлзэлтэй, ажил идэвхтэй эрж хайж байгаа хүнийг ажилгүй хүн гэнэ.
2020 оны Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын мэдээгээр дэлхий дээр 400 сая гаруй ажилгүй хүн байна (дэлхийн хүн амын 5.26%) гэж мэдэгдсэн. COVID-19 тахлын нөлөөгөөр ажилгүйдлийн өсөлт улам нэмэгдсэн юм. Европын Холбоонд Европын парламентын судалгааны төвийн мэдээлснээр 2018 оны 1-р сард 25-аас доош насны залуучуудын дунд хамгийн өндөр ажилгүйдлийн түвшин Грек (43%), Испани (36%), Итали (31.5%) улсад ажиглагдсан байна.
Монгол Улсын ажиллах хүчний судалгааны 2022 оны 1 дүгээр улирлын дүнгээр улсын хэмжээнд хөдөлмөрийн насны буюу 15, түүнээс дээш насны 2125.71 мянган хүн байгаагийн 1007.1 (47.4%) мянга нь эрэгтэй, 1118.6 (52.6%) мянга нь эмэгтэйчүүд байна. /Ажиллах хүчний судалгааны 2022 оны I улирлын Статистикийн газрын товч танилцуулга/. Монгол Улсад 2016 онд ажилгүйдэл 11,6 % байсан байна.
- Эдийн засаг уналт, бууралт, хямрал, өсөлтийн байдлаар хөгждөг учир үйлдвэрлэлийн уналтын үед ажилгүйдэл бий болох бөгөөд ө.х нийт эрэлтийн бууралтаас хамаараад ажилгүйдэл бий болно.
- Нийт нийлүүлэлтийн бууралтаас хамаараад Хэрэв үйлдвэрлэл уналтын үед байх юм бол хүн ам, үйлдвэр, аж ахуйн газрууд бүтээгдэхүүн ба үйлчилгээг худалдан авахад зарцуулах хөрөнгийн хэмжээ багасна. Энэ үед удаан эдэлгээтэй барааг худалдан авах явдал багасах бөгөөд үйлдвэр аж ахуйн газруудын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ багасч, хуучин тоног төхөөрөмжүүдээр үйлдвэрлэл явуулахыг хичээнэ. Үүний үр дүнд үйлдвэрлэлийн бодит хэмжээ, түвшин буурч ажилгүйдэл болж эхэлнэ. Энэ ажилгүйдэл эдийн засгийн уналт бууралтын үед зайлшгүй бий болдог байна.
Түр зуурын ажилгүйдэл (завсрын, шилжилтийн, сайн дурын)
- Ажлын байр хомсдосноос шинэ ажлын байр хайх үед
- Хүмүүс сонирхолтой ажилд шилжих үед
- Улирлын шинж чанартай ажил гүйцэтгэж байснаас
- Хүмүүс богино хугацааны сургалтад хамрагдах үед
- Зарим пүүс хаагдаж, зарим нь шинээр байгуулагдаж хүмүүс нэгээс нөгөөд шилжих үед шилжилтийн улмаас үүссэн ажилгүйдлийн мэргэжил дадлага нь урьдын адил эрэлт хэрэгцээтэй байгаа учраас ажиллах хүчээ шууд худалдах боломжтой байх ба богино хугацаатай сайн дурын ба түр зуурын шинжтэй байна.
Ихэнх хүмүүс ажил солих үед үүсэх түр зуурын ажилгүйдлийг завсрын ажилгүйдэл гэх бөгөөд гэхдээ ажилчид шинэ ажилд ороход тодорхой хугацаа шаарддаг тул түр зуурын ажилгүйдэл үүсдэг байна. Ихэнхдээ өөрсдийн хүсэлтээр ажлаа сольж байгаа хүмүүс хамрагдах учир сайн дурын шинжтэй зүй ёсны ажилгүйдэл байна.
Бүтцийн ба албадлагын ажилгүйдэл
Тухайн хүний ажил мэргэжил, амьдралд эрэлтгүй болох эсвэл дадлага чадвар дутах үед гарч байгаа ажилгүйдлийг бүтцийн ба албадлагын ажилгүйдэл гэнэ. Энэ нь дараах хүчин зүйлээс хамаарна.
- Хэрэглэгчдийн хэрэгцээ, тоо, чанарын хувьд байнга өөрчлөгдөж байдаг учир
- Үйлдвэрлэлийн технологийн шинэчлэлийн улмаас
- Үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг дээшлүүлэх шинэ шинэ бүтээлч нээлтүүд бий болсноос үйлдвэрийн технологийг өөрчлөх шаардлагатай учир.
Нийгмийн хөгжил, шинжлэх ухаан технологийн дэвшлийн үр дүнд хэрэглэгчдийн эрэлт, түүний бүтэц, техник технологи байнга өөрчлөгдөж байдаг. Иймд хуучин мэргэжил шаардлагагүй болж шинэ мэргэжлүүд шаардлагатай болдог учир бүтцийн ажилгүйдэл бий болдог байна.
Мөчлөгийн ажилгүйдэл
Үйлдвэрлэлийн уналтын үед буюу нийт гарцын бууралтын үед гарч байгаа ажилгүйдлийг мөчлөгийн ажилгүйдэл гэнэ.
- Улс орны эдийн засаг хямралд орох
- Үйлдвэрлэлийн уналт ба бууралтаас хамаараад
- Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний эрэлт эрс буурсан учир гэх мэт
Энэ нь нийгмийн ажиллах хүчийг бүрэн дүүрэн ашиглаж байгаа гэсэн үг биш. Түр зуурын буюу бүтцийн ажилгүйдэл, хэсэгчилсэн ажилгүйдлийн хэлбэрээр байгаа үед бүрэн ажил эрхлэлттэй байна гэж тооцно.
Улс орны ажиллах хүч нь 16-аас дээш насны, хөдөлмөрийн чадвартай ажил эрхлэгчид ба ажилгүйчүүдээс бүрдэнэ. Иймд ажиллах хүчийг эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам ч гэж нэрлэдэг. Эдийн засгийн идэвхтэй хүн амд хөдөлмөрийн чадвартай боловч ажил хайдаггүй хүмүүс хамаарагддаггүй, Статистикт иргэний ажиллах хүч гэсэн нэр томъёог байгагүй хэрэглэгддэг. Үүнийг эдийн засгийн идэвхтэй хүн амаас цэргийн албан хаагчдыг хасч тооцно.
Бүх ажил эрхлэгчдийг
- Бүрэн
- Бүрэн бус ажлын өдөртэй ажиллагсад гэж ангилна.
Нийт хүн ам:
- Эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам (ажиллах хүч)
- Ажиллагсад
- Ажилгүйчүүд
- Эдийн засгийн идэвхтэй бус хүн ам
- 16 хүртэлх насны хүүхдүүд
- Тэтгэврийн насны хүн ам
- Ажил эрж хайхаа больсон хүмүүс
- Ажилгүйдлийн улмаас үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг дутуу ашиглаж, ДНБ-ийг нэмэгдүүлэх боломж алдах. Хэчнээн хэмжээний бүтээгдэхүүн, боломж алдаж байгааг Артур Оукерийн хуулиар илэрхийлнэ. Ө.х ажилгүйдлийн түвшин хэвийн ажилгүйдлийн түвшнээс 1%-иар их байх юм бол ДНБ-ий хэмжээг 2.5%-иар нэмж үйлдвэрлэх боломж алддаг гэж үздэг байна. Жишээ нь, ажилгүйдлийн түвшин хэвийн ажилгүйдлийн түвшнээс 3.5%-иар их байвал ДНБ-ий үйлдвэрлэл 8.75%-иар хоцорсон гэсэн үг. (2.5% х 3.5%)
- Хүмүүс орлогогүй болж наад захын хэрэгцээт зүйлээ хангаж чадахгүй болох (эрүүл мэндээ хамгаалах, боловсролоо дээшлүүлэх)
- Хүн амын дунд ажилгүйдлээс хамаараад ядуурлын хэмжээ ихсэх
- Тухайн хүн ажилгүй байна гэдэг нь өөртөө болон нийтэд орлого олох боломжоо алдах
Ажилгүйдэл өссөнөөр нийгэмд ихээхэн хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлчилгээ үйлдвэрлэх боломж алдагдахаас гадна нийгмийн олон сөрөг үр дагаврыг бий болгодог учраас аль ч улсын төр, засгийн газраас ажилгүйдлийг аль болох бууруулах зорилгыг өмнөө тавин ажилладаг. Гэхдээ шилжилтийн ба бүтцийн ажилгүйдэл нь нийгэмд зайлшгүй байх ёстой зүй ёсны үзэгдэл учраас ажилгүйдлийн түвшинг тэглэх тухай асуудал байж болохгүй юм. Ажилгүйдлийн ерөнхий болон зүй ёсны түвшин нь улс орны эдийн засгийн хөгжлийн түвшин болон бусад олон хүчин зүйлээс шалтгаалан орон бүрд харилцан адилгүй байна.
Ажилгүйдлийн тэтгэмж
Энэ нь нэг талаас ажилгүйдлийн улмаас гарах нийгмийн сөрөг үр дагаврыг бууруулах ач холбогдолтой боловч нөгөө талаас шилжилтийн ажилгүйдлийг нэмэгдүүлэх талтай. Тэтгэлэг авч байгаа ажилгүйчүүд нь богино хугацаанд ажилтай болохын тулд ажил эрж хайх идэвх нь сулардаг.
Цалин
Хөдөлмөрийн зах зээлийн бусад зах зээлээс ялгагдах нэг онцлог бол уг зах зээл дэх хөдөлмөрийн үнэ буюу цалин нь бараа үйлчилгээний үнийг бодвол харьцангуйгаар тогтвортой, уян хатан бус шинжтэй байдаг. Ө.х бараа үйлчилгээний зах зээлд үнэ нь эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр ихэнхдээ тогтож байдаг бол хөдөлмөрийн зах зээлд үнэ болон цалин нь ямагт эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэрийн цэгээс дээгүүр тогтдог. Үүний улмаас хөдөлмөрийн эрэлт буурч, нийлүүлэлт нь эрэлтээсээ давна.
Цалин өсөхөд хөдөлмөрийн нийлүүлэлт нэмэгдэх боловч хөдөлмөрийн нөөцийн хэмжээгээр хязгаарлагдах учир цалин хичнээн нэмэгдлээ ч нийлүүлэлт нь L2 цэгээс цааш нэмэгдэхгүй.
Иймээс S2 нь босоо тэнхлэгтэй ll шулуун хэлбэртэй болно.
Ажилгүйдэлийн хэмжээ нь эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүүгээр тодорхойлогдоно. Ө.х ажилгүйдэл нь хөдөлмөрийн зах зээл дэх эрэлтээс давсан нийлүүлэлт юм. Ц1 хэмжээний цалин нь (L1 – L2) хэмжээний ажилгүйдлийг бий болгож байна.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
