Арал тэнгис
From Wikipedia, the free encyclopedia
Арал тэнгис (хас. Арал теңізі, Монгол. Арал тэнгис Орос: Аральскοе мοре, узб. [Orol dengizi (Орол денгизи)] Error: {{Lang}}: text has italic markup (help)) нь Төв Азид, Казахстан, Узбекистан хоёр улсын хооронд орших, эх газар дундын тэнгис юм. Уг тэнгис нь нэг га талбайд 1000 ба түүнээс олон аралтай учраас уг нэрийг авжээ. Кайнозойн галавын үед (21 сая жилийн өмнө) зэргэлдээх Каспийн тэнгис, тэр дундаа гадаад их далайтай холбоотой байжээ.
1960-аад оноос эхлэн Арал тэнгис нь маш хурдан ширгэж эхэлсэн нь хуучин Зөвлөлт Холбоот Улсын үед, Арал тэнгист цутгадаг Амударья, Сирдарья мөрний гольдролыг өөрчлөн урсгасантай холбоотой юм.
1960 онд 68,000 км² талбайтай, 1100 км³ усны нөөцтэй байсан уг тэнгисийн усны нийт эзэлхүүний 80% нь ширгэж, усаар бүрхэгддэг байсан гадаргуугийн 60% нь хуурай болсон байна. 1998 оны байдлаар тэнгисийн гадаргуугийн талбай 28,687 км², 2004 онд 17,160 км² болж багасcан ба 1960-аад онд 10 гр/л байсан усны давсжилт, мөн үед 45 гр/л болж нэмэгджээ. Орос, Казак, Узбек улс болон ОУХН-ын холбогдох байгууллагын оролцоотойгоор Арал тэнгис, түүний сав газрыг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг 2010-2015 хооронд эхний шатанд хэрэгжүүлэхээр болжээ. Шинжээчдийн үзэж байгаагаар Амударья, Сырдарья мөрний гольдролыг сэргээн урсгасан ч усны төвшин нь наанадаж 200 жилийн дараа хуучин хэвэндээ орно, түүний ай сав газрын экологи нөхөн сэргэхгүй, хэтэрхий оройтсон арга хэмжээ хэмээн үзэж байна. Арал тэнгисийг аврах найдлага тасарсан ч ширгэлтийг нь бууруулж, бүсийн хүмүүсийн амьдралын нөхцлийг дээшлүүлж болно. Бүсийн орнуудын ганц нэг нь амжилт олсон боловч 20 гаруйхан жилийн түүхтэй Төв Азийн шинэ тусгаар орнуудын хамтын ажиллагаа нь амжилт олоогүй хэвээр байна. Арал тэнгисийг аврах Олон улсын сангийн (АТАОУС) Фолькер Фробарт (Volker Frobarth) Женнифер Зеринг (Jenniver Sehring) нар "Арал тэнгисийн мөхөл буюу бүхнийг эхнээс нь эхлэх оролдлогын хооронд” гэсэн өгүүлэлдээ ийм дүгнэлт хийжээ. Уг өгүүлэл Арал тэнгисийн асуудалд зориулсан Германы Zentralasienanalysen тохимлын зуны тусгай дугаарт нийтлэгджээ.