From Wikipedia, the free encyclopedia
Епидемиологија — наука за факторите кои влијаат врз здравјето и болестите кај населенијата и претставува основа и логика на интервенциите кои се вршат во интерес на јавното здравје и превентивната медицина. Таа се смета за основна методологија на истражувањата за јавното здравје и има големо значење во медицината која се заснова на докази за идентификување ризични фактори за одредена болест и определување на оптималните пристапи на лекување кон клиничката пракса. Во истражувањето за преносливи и непреносливи болести, работата на епидемиолозите се протега од истражување на појавата на епидемијата до модел на истражување, собирање податоци и анализи како и развивање статистички модели за тестирање на хипотезите и документирање на резултатите со цел на нивно објавување во магазини од струката. Работата на епидемиолозите може да се вброи и во голем број други научни дисциплини, како во биологијата (со цел подобро разбирање на процесите на болеста) и во дисциплини на социјални науки како социологија и филозофија (со цел подобро да се разберат блиските и далечните ризични фактори).
Зборот епидемиологија, наука за она што се однесува на луѓето, е изведен од старогрчките изрази епи = за, кај, демос = народ, област, логос = наука, збор, говор, што наведува дека се однесува само на луѓе. Но, овој израз се користи доста и во науки за зоолошки населенија (ветеринарна епидемиологија), иако терминот епизоологија како таков постои, а исто така и се употребува во науки за растителни населенија (ботаничка епидемиологија).[1]
Старогрчкиот лекар Хипократ понекогаш се вели дека е вујко на епидемиологијата. Тој е првиот човек за кој се знае дека ги истражувал врските помеѓу појавата на болеста и надворешните влијанија. Тој го создал терминот ендемски (за болести кои можат да се јават само на одредени места) и епидемиски (за болести кои можат да се појават во определен период).[2]
Една од најраните теории за потеклото на болестите е дека тие се првично грешка на човечкиот луксуз. Ова било кажано од филозофи како Платон[3] и Русо[4] и социолози како Џонатан Свифт.[5]
Во средновековниот исламски свет, лекарите ја откриле заразната природа на инфективните болести. Поточно, персискиот лекар Авицена, кој се смета за „татко на современата медицина“,[6] во Канонот за медицината (1020-ти години), ја открил заразната природа на туберкулозата и сексуално преносливите болести и пренесувањето на болестите преку вода и почва.[7] Авицена кажал дека телесната течност е контаминирана од надворешни физички тела пред да биде инфицирана.[8] Тој го вовел методот на карантин како средство за ограничување на ширењето на заразните болести.[9] Тој исто така го користел методот на анализа на ризични фактори и ја предложил идејата за синдром во дијагнозата на специфични болести.[10]
Кога Црната смрт (чума) се појавила во ел-Андалус во XIV век, Ибн Катима претпоставил дека инфективната болест е предизвикана од мали минутни тела кои навлегуваат во човечкото тело и ја предизвикуваат болеста. Друг андалусиски лекар од XVI век, Ибн ел-Катиб (1313-1374 година) напишал труд наречен „За чумата“, во кој тој изјавил дека инфективна болест може да се пренесе „преку телесен допир и преку облека, садови за храна и обетки“.[8]
Во средината на XVI век, познат италијански доктор од Верона, Џироламо Фракасторо, бил првиот кој ја предложил теоријата дека овие многу мали, невидливи со голо око честички кои ја предизвикуваат болеста се всушност живи. За нив се сметало дека се шират преку воздух, се размножуваат меѓусебно и можат да се уништат со оган. На овој начин тој ја побил Галеновата теорија за мијазми (отровен гас кај болните). Во 1543 година тој ја напишал книгата De contagione et contagiosis morbis, со која тој беше првиот кој ја промовираше личната и околната хигиена со цел да се спречат болести. Развивањето на доволно силен микроскоп од страна на Левенхук во 1675 година овозможи и визуелен доказ за постоењето на живите честички што се согласува со бактериската теорија на болеста.
Џон Граунт, професионален продавач на шивачки производи и сериозен научник аматер, ја објавил Природни и политички набљудувања… за стапките на смртност во 1662 година. Во неа, тој употребил анализи на стапките на смртност во Лондон пред Големата чума за да ја претстави една од првите табели за животот и извештај за временските тенденции за многу болести, нови и стари. Тој овозможил статистички докази за голем број теории за одредени болести и исто така побил многу широко распространети идеи за нив.
Доктор Џон Сноу е познат по своите истражувања за причините за појавата на епидемија на колера во XIX век. Тој започнал со забележување на значително повишените стапки на смртност во две области кои биле снабдувани од компанијата Саутварк. Препознавањето на пумпата за вода на улицата Бродвик како причина за епидемија во квартот Сохо се смета за класичен пример за епидемиологија, Тој употребувал хлор во обид да ја исчисти водата и ја отстранил рачката од пумпата, со што го запрел ширењето на епидемијата. (Не е утврдено дали епидемијата веќе се намалувала сама по себе кога Сноу го направил ова.) Ова се смета за огромен настан во историјата на јавното здравје и може да се смета за основачки настан на науката за епидемиологија.
Други пионери на епидемиологијата се и данскиот лекар П.А. Шлајснер, кој во 1849 година се посветил на зашита од епидемијата на тетанус неонаторум на Вестманските острови во Исланд. Друг важен пионер е унгарскиот лекар Игнац Семелвајс, кој во 1847 година ја намалил стапката на смртност кај новороденчиња во една виенска болница со воведување на процедура на дезинфекција. Неговите наоди биле објавени во 1850 година, но неговиот труд бил лошо прифатен од неговите колеги, кои не ја поддржувале оваа процедура. Дезинфекцијата не почнала пошироко да се употребува сè додека британскиот хирург Џозеф Листер не ги „открил“ антисептиците во 1865 година земајќи ја предвид работата на Луј Пастер.
Во почетокот на XX век Роналд Рос, Андерсон Греј Мекендрик и други ги вовеле математичките методи во епидемиологијата.
Уште еден успех беше објавувањето на резултатите од Британското докторско истражување во 1954 година, предводено од Ричард Дол и Остин Брадфорд Хил, што даде многу силна статистичка поддршка за сомневањата дека пушењето цигари е поврзано со ракот на белите дробови.
До денес, мал број универзитети нудат епидемиологија како избор на студирање на додипломско ниво. Многу епидемиолози се лекари или имаат друго пост-дипломско ниво како Магистер по јавно здравје, или епидемиологија. Докторатите се состојат од Доктор по јавно здравје, Доктор по фармација, Доктор по филозофија, Доктор на науки или клинички обучени лекаи, Доктор по медицина. Во Обединетото кралство, титулата „доктор“ по обичај се однесува на општи медицински практичари, чии професионални дипломи најчесто се од полето на медицината и хирургијата. Како и практичарите по јавно здравје/здравствена заштита, епидемиолозите работат во голем број различни околини. Некои епидемиолози работат на терен т.е. во заедницата, честопати во службите за јавно здравство/здравствена заштита и често истражуваат и се борат против епидемии на болести. Други пак, работат во непрофитни организации, универзитети, болници и поголеми владини институции како Центарот за контрола и превенција на болести, Заводот за здравствена заштита, Светската здравствена организација (СЗО) или Заводот за здравство на Канада.
Епидемиолозите употребуваат разни модели на истражување од набљудувачки до експериментални и најчесто се категоризараат како дескриптивни, аналитички (кои имаат за цел да испитуваат познати поврзаности или хипотетички врски) и експериментални (термин кој честопати се едначи со обиди за лекување и други интервенции во склоп на една клиника или заедница). Епидемиолошките истражувања имаат за цел, кога е возможно, да откријат врски кои не се подложени на предрасуди помеѓу изложувањата како алкохолот и пушењето, биолошките агенси, стресот или некои хемикалии со смртноста или заболувањето од болести. Препознавањето на причинските врски помеѓу овие изложувања и исходите е важен аспект во епидемиологијата. Современите епидемиолози ја користат информатиката како алатка.
Изразот епидемиолошка тријада се користи за да се опише соединувањето на домаќинот, агенсот и околината при анализата на една епидемија.
Иако епидемиологијата некогаш се гледа како збир статистички алатки кои се користат за да се објаснат врските помеѓу изложувањата и здравствените исходи, подлабоко сфаќање на оваа наука е она дека таа се занимава со откривање на причинските врски.
Скоро е невоможно да се каже со беспрекорна точност како и наједноставните физички системи ќе се однесуваат во најблиската иднина, уште помалку сложеното поле од епидемиологијата, кое се поврзува со биологијата, социологијата, математиката, статистиката, антропологијата, психологијата и политиката; „Корелацијата не значи причина“ е честа тема за голем дел од епидемиолошката литература. За епидемиолозите, клучен израз е заклучокот. Епидемиолозите користат собрани податоци и широк спектар на биомедицински и психосоцијални теории на инерактивен начин да создадат или да прошират една теорија, да тестираат хипотези и да постават релевантни теореми за тоа кои врски се причински и за тоа колку всушност се причински. Епидемиолозите Ротман и Гринланд потенцираат дека сфаќањето „една причина - еден ефект“ е едноставно погрешно верување. Повеќето исходи, како болест или смрт, се предизвикани од низа или мрежа која се состои од многу причини.
Во 1965 година Остин Брадфорд Хил поставил детални критериуми за проценувње на доказите за појавата на епидемија.[11] Овие совети некогаш се нарекуваат Критериуми Брадффорд Хил, но на тој начин тие изгледаат како некаква листа. На пример, Филипс и Гудман (2004 година) забележае дека ним честопати им бил посочен овој критериум како листа за проценување на причините, и покрај тоа што тоа не била намерата на Хил.[12]
Епидемиолошките испитувања можат а докажат дека еден агенс можеби предизвикал, но не и дека предизвикал, ефект во било кој случај:
„Епидемиологијата се занимава со инцидентноста на болеста кај населенија и не се занимава со прашањето за причината за поединечен случај. Ова прашање, понекогаш се нарекува и специфична причина, е над доменот на епидемиологијата. Епидемиологијата ги поставува своите граници онаму каде се донесуа заклучок дека врската помеѓу агенсот и болеста е причинска (општа причина) и кога количеството вишок ризик припишан на агенсот е определен, а не кога агенсот навистина ќе предизвика специфична болест. [13] “[13]
Според американскиот закон, епидемиологијата сама по себе не може да докаже дека причинска врска не постои воопшто. Напротив, може да (и во одредени услови е) употребена од американски судови, во поединечни случаи, со цел да докаже дека причинската врска постои, врз основа на баансот на веројатноста.
Како дисциплина на јавното здравство, честопати се користат епидемиолошки докази за правно да се решат и лични мерки како промени во исхраната и корпоративни мерки како отстранување на рекламите за брза храна, со помош на наодите од истражувањата дистрибуирани во јавноста со цел да им се помогне на луѓето да прават разумни одлуки за нивното здравје. Честопати нејаснотиите во врска со овие наоди не се добро пренесени во јавноста; весниците често проминентно ги објавуваат резултатите од едно истражување без да ги споменат неговите ограничувања, предупредувања или контекст.Некои епидемиолошки алатки се докажале како ефикасни во откривање на главните причини за болести како колера и рак на бели дробови, но се јавиле и проблеми со некои банални болести и неколку неодамнешни епидемиолошки резултати за медицински третмани (на пример за ефектот од хормонската терапија) подоцна беа поништени со контролните испитувања по слуаен избор.[14]
Епидемиолошката пракса и резултатите од епидемиолошките анализи даваат значителен придонес за формирањето на новонастанатото здравствено уравување врз основа на население.
Здравственото правување врз основа на население ја зголемува можноста за:
Современото здравствено управување врз основа на население е сложено, има потреба од повеќе вештини (медицински, политички, технолошки, математички итн.) од кои епидемиолошката пракса и анализи се основен составен дел, кои се обединуваат со менаџментот со цел да се обезбеди соодветна и ефикасна здравствена нега и здравствено водство кај едно население. Оваа задача има потреба од способноста за гледање наназад кај современите пристапи за управување со ризици кои ги трансформираат здравствените ризични фактори, зачестеноста, превалентноста и статистиките за смртноста (изведени од епидемиолошки анализи) во мерки за менаџмент кои не само што нè упатуваат во тоа како здравствениот систем одговара на моменталните здравствени проблеми на населението, туку и тоа како здравствениот систем може да се управува со цел подобро да одговори на идните потенцијални здравствени проблеми кај населението.
Примери за организации кои го применуваат здравственото управување врз основа на население кои ги позајмуваат работата и резултатите од епидемиолошката праса се Канадската стратегија за контрола на ракот, Здравствени програми за контрола на тутунт на Канада, Фондација Рик Хансен, Канадска иницијатива за истражување за контрола на тутунот.[15][16][17]
Секоја од овие организации користи рамка за здравствено управување врз основа на население наречена Ризичен живот која ги содржи епидемиолошките квантитивни анализи со демографија, оперативно истражување на здравствени служби и економија за да ги создаде:
Серија случаи може да се однесува на квалитативно истаражување на искуството на еден единствен пациент или мала група пациенти со слична дијагноза, или може да се однесува на статистичка техника со која се споредуваат периоди во кои пациентите се изложени на некои фактори кои имаат потенцијал да предизвикаат болест во периоди кога тие не се изложени.
Претходниот тип на истражување е целосно дескриптивен и не може да се употреби да се донесат заклучоци за цело население пациенти со таа болест, Овие типови истражувања, во кои еден вешт лекар ќе идентификува невообичаена одлика на болест или во анамнезата на пациентот, може да доведе до формулирање на нова хипотеза. Користејќи податоци од сериите, може да се направат аналитички истражувања за да се испитаат можните причински фактори. Овие можат да се состојат од истражувања на контролни случаи или проспективни истражувања. Истражување на контролни случаи би се состоело од споредување споредливи контролни случаи без болеста со случаи во сериите. Проспективното истражување би се состоело од следење на сериите случаи низ времето за да се процени природознанието за болеста.[18]
Вториот тип истражување, поформално опишано како само-контролирано истражување на серии случаи, го дели времето на следење на поедеинечен пациент на изложени и неизложени периоди и користи процеси на повлекување на отровот со фиксни ефекти за да ја спореди стапката на зачестеност на даден исход помеѓу изложените и неизложените периоди. Оваа техника била широко употребувана во истражувањето на различните реакции на вакцините и се докажала дека има статистичка сила која може да се спореди со онаа која ја имаат кохортните истражувања.
Истражувањето на контролни случаи одбира субјети врз основа на нивниот статус на болеста. Група поединци кои ја имаат болеста (групата случаи) се споредува со група поединци кои ја немаат болеста („контролна“ група). Контролната група треба да биде дел од истото население како и случаите. Истражувањето со контролни случаи се навраќа низ времето за потенијалните изложувања на кои двете групи (случаите и контролните случаи) би можеле да бидат изложени. Се создава 2х2 табела, која ги прикажува изложените случаи (А), изложените контролни слулаи (Б), неизложените случаи (В) и неизложените контролни случаи (Г). Статистиката која се применува за да се измери врската се нарекува размер на можности (РМ), што го претставува размерот на можностите за изложување на случаите (А/В) во однос на можностите за изложување на контролните слулаи (Б/Г), т.е. РМ = (А/В) / (Б/Г) .
| ..... | Случаи | Контролни случаи |
|---|---|---|
| Изложени | A | Б |
| Неизложени | В | Г |
Ако РМ е очигледно поголемо од 1, заклучокот ќе биде дека „оние кои ја имаат болеста имаат поголема веројатност да биле изложени“, додека ако е блиску до 1 тогаш изложувањето и болеста веројатно не се поврзани. Ако РМ е значително помало од 1, ова значи дека изложувањето е заштитен фактор во појавата на болеста.
Истражувањата на контролни случаи најчесто се побрзи и со помали трошоци од кохортните истражувања, но се почувствителни на предрасуди (како предрасуда на сеќавање и предрасуда при избор). Главниот предизвик е да се препознае соодветната контролна група; изложувањето кај контролната група треба да биде исто со она кај населението од кое потекнуваат случаите. Ова може да се постигне преку извлекување на случаен примерок од оригиналното население подложено на ризик. Како последица на ова може да се јават поединци во контролната група кои ја имаат болеста која се истражува кога таа има висока стапка на напад кај населението.
Кохортните истражувања одбираат субјекти врз основа на нивниот статус на изложување. Субјектите на истражување треба да биле подложени на ризик од исходот кој е предмет на истражување на почетокот на кохортното истражување, ова обично значи дека тие треба да ја немаат болеста на почетокот на кохортното истражување. Кохортата се следи во текот на времето за да се процени нејзиниот подоцнежен исходен статус. Пример за кохортно истражување би била истрагата на една кохорта составена од пушачи и непушачи во даден период со цел да се процени зачестеноста на ракот на белите дробови. Истата 2х2 табела се прави како кај истражувањето со контролни случаи. Сепак, добиената точка на проценка е Релативниот ризик (РР), која ја претставува веројатноста за болеста за поединец во групата изложени, Ви = А / (А+Б) врз веројатноста за болеста кај поединец од групата неизложени, Вн= В/ (В+Г), т.е. РР = Ви / Вн-
| ..... | Случај | Не-случај | Вкупно |
|---|---|---|---|
| Изложени | A | Б | (A+Б) |
| Неизложени | В | Г | (В+Г) |
Како и кај РВ, поголем РР од 1 покажува постоење на врска, каде заклучокот може да се протолкува како „оние кои биле изложени имаат поглема веројатност за развивање на болеста“.
Проспективните истражувања имаат многу предности пред истражувањата со контролни истражувања. РР е помоќна мерка на ефектот од РВ, затоа што РВ е само проценка на РР, бидејќи вистинската зачестеност не може да се пресмета со истражување со контролни случаи каде субјектите се избираат врз основа на статусот на болеста. Може да се добие време во проспективно истражување, а исто така помешувачите може полесно да се контролираат. Сепак, тие се поскапи и има поголема шанса субјектите да се изгубат во следењето со оглед на долгиот временски период низ кој кохортата се следи.
Случајната грешка е резултат од варијации околу вистинската вредност поради варијабилност на примероците. Случајната грешка е само случајна. Може да се појави во текот а собирањето податоци, кодирањето, пренесувањето на истите или анализата. Примерите за случајна грешка се: лошо поставени прашања, недоразбирање во толкувањето на поединечните одговори од одреден одговарач или типографска грешка во текот на кодирањето. Случајната грешка има влијание врз мерењето на еден непостојан, недоследен начин и истата не може да се поправи.
Случајна грешка постои во сите процедури на земање примероци. Ова се нарекува грешка при одбирање примероци.
Прецизноста на епидемиолошките променливи е мерка за случајната грешка. Прецизноста е исто така поврзана со случајната грешка, така што за да се намали случајната грешка треба да се зголеми прецизноста. Интервали на доверба се пресметуваат за да се прикаже прецизноста на проценките за релативниот ризик. Што потесен е интервалот на доверба, толку е попрецизна проценката на релативниот ризик.
Постојат два основни начини да се намали случајната грешка во епидемиолошкото истражување. Првиот е со зголемување на големината на примероците на истражувањето. Со други зборови, се додаваат повеќе субјекти во истражувањето. Вториот начин е со намалување на варијабилноста на мерењето во истражувањето. Ова може да се постигне со користење на попрецизни уреди за мерење или со зголемување на бројот на мерењата.
Треба да се забележи дека ако големината на примерокот или бројот на мерењата се зголемат или ако се употреби попрецизна алатка за мерење, трошоците најчесто се зголемуваат. Најчесто постои непостојан баланс помеѓу потребата за соодветна прецизност и практичниот проблем на трошоците за истражувањето.
Систематска грешка или предрасуда се јавува кога постои разлика помеѓу вистинската вредност (кај населението) и забележаната вредност (во истражувањето) предизвикано од која било друга причина освен варијабилноста на земањето примероци. Пример за систематска грешка е ако, баз да знаете, оксиметарот за пулс кој го користите е наместен погрешно и додава две дополнителни вредности од оние вистинските секој пат кога се врши мерењето. Уредот за мерење може да биде прецизен, но не и точен. Бидејќи грешките се прават во секој момент, тие се систематски. Заклучоците кои ги изведувате врз основа на тие податоци ќе бидат погрешни. Но, грешката може да се повтори во иднина (на пр. со употеба на истиот погрешно наместен инструмент).
Друг пример за систематска грешка е грешка во кодирањето која ги засега *сите* одговори на тоа одредено прашање.
Валидноста на истражувањето зависи од степенот на систематската грешка. Валидноста најчесто се состои од две компоненти:
Предрасуда при изборот е една од трите типа предрасуди кои се закануваат на валидноста на истражувањето. Предрасудите при изборот се неточна мерка на ефектот која е резултат на систематската разлика во врската помеѓу изложувањето и болеста помеѓу оние кои се дел од истражувањето и оние кои треба да бидат дел од истражувањето.
Ако една или повеќе од групите од кои се извлекуваат примероци несоодветно го претставува населението кое треба да го претставува, тогаш резултатот од таа споредба може да води во погрешна насока.
Предрасудата при изборот може да предизвика или преголема или премала проценка на мерењето на ефектот. Исто така може да предизвика ефект кога тој всушност и не постои.
Пример за предрасуда при изборот е предрасуда на волонтерот. Волонтерите можат да не бидат претставници на вистинско население. Тие можат да прикажат изложувања или исходи кои се различни од оние на лицата кои не се волонтери (на пр. волонтерите имаат тенденција да бидат поздрави или сакаат да учествуваат во истражувањето бидејќи веќе имаат проблем со болеста и сакаат да добијат бесплатно лекување).
Друг тип предрасуда при изборот е предизвикана од не-испитаници. На пример, жена која била подложена на политички мотивиран сексуален напад може да се плаши да учествува во анкета за мерење на инцидентите на масовно силување отколку некоја која не била жртва, што доведува до тоа истражувачите да направат премала проценка на бројот на силувања.
За да се намалат предрасудите при избор, треба да се направат експлицитни (објективни) дефиниции за изложувањето и/или болеста. Траба да се стремите кон повисоки стапки на учество. Земајте големи примероци и случајно избирајте ги испитаниците, така што ќе имате поголема шанса населението да биде веродостојно претставено.
Список на списанија:[19]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
