Гробница

Гробница — изѕидана градба наменета за погребување и складирање на останки на мртовци.^[1][2] Овие градби најчесто се изградени од камен, тула или дрво, а во некои случаи се вдлабени право во карпа (карпести гробници). Тие можат да содржат една или повеќе простории, понекогаш поврзани со долги ходници што водат до влезот.

Набатејски карпести гробници во Петра (денешен Јордан)

Освен како место за закоп, гробниците често содржат разни предмети оставени како погребни дарови. Во некои случаи, нивните ѕидови се украсени со вајарски или сликарски украси, најчесто на внатрешната страна отколку на надворешната. Некои гробници се покриени со земја, образувајќи могили што не се видливи однадвор, додека други остануваат откриени. Овие вторите се нарекуваат „мавзолеи“, според името на Мавзол, чие впечатливо последно почивалиште од хеленистичкиот период било сметано за едно од светските чуда на античкиот свет.

Гробници се градат од бронзената доба (2 илјадалетие пр. Хр.) сè до денес, насекаде низ населените делови на светот.

Гробници од Македонија

Македонија е дом на исклучителна концентрација на карпести гробници, целосно издлабени во камен, какви што ретко можат да се најдат на друго место на Балканот. За жал, овие значајни археолошки локалитети сè уште не добиле соодветно внимание од официјалната археологија. Дополнително загрижува нивната изложеност на незаконски ископувања и уништување поради експлоатација на гранитен камен.

Археолошкиот комплекс околу Златоврв, кој опфаќа населби, култни објекти и природни реткости, заслужува соодветна заштита и признание. Овој врв, познат по древните светилишта, бил сметан за извор на духовна енергија што привлекувала антички жители. Овие заедници постојано се населувале во неговата близина, верувајќи дека боговите, особено Аполон, престојуваат на врвот, каде што според преданието се наоѓало „златното јаболко“.

Археолошко значење на Прилепскиот Регион

Влез на карпеста гробница на Маркови Кули (Прилеп)

Прилепскиот Регион е богат со археолошки останки од различни историски периоди. Непрекинатата населба може да се проследи од младото камено време, преку бронзеното и железното време, архајскиот период, раната антика, Римското Царство, доцната антика, раното христијанство и средниот век. Оваа историска постојаност е видлива не само кај големите наоѓалишта како Маркови Кули, туку и кај многубројните помали археолошки наоѓалишта.

Особениот крајолик на прилепското подрачје, со неговите околни ридови — Златоврв, Градиште кај с. Дабница, Баба со Кукул, Мечка кај Селце — значително ја зголемува неговата културна и историска вредност. Исклучителните карпести образувања и вулканските карпи со култни обележја го прават овој простор единствен. Во оваа света средина, исполнета со древност и духовност, се создавале населби низ различните периоди на човечкиот културен развој. Археолошките наоди укажуваат дека некои од овие населби биле култни собиралишта и светилишта на античките богови.

Култот на Аполон и античките населби

Златоврв, најдоминантниот карпест врв во областа, традиционално се поврзува со митот за златното јаболко, што најверојатно го симболизира Аполон. Неговиот храм бил сместен југоисточно од врвот, каде што се наоѓала античка утврдена населба по име Колобаиса. Археолошките наоди потврдуваат присуство на светилишта посветени на Аполон и Артемида, а епиграфските споменици го споменуваат Аполон Етеуданос („Громобиец“) и Артемида Ефеска. Како бог на љубовта, еден од атрибутите на Аполон било и јаболкото, симбол на љубовта и божествената моќ.

Карпестите гробници на Горно Село и нивниот културен контекст

На околу 8 км северно од Прилеп, на северната страна на Златоврв, се наоѓа селото Горно Село. Овој предел е богат со културни остатоци што воодушевуваат со својата монументалност и зачестеност. Најзначајни меѓу нив се бројните карпести гробници, издлабени во камен во облик на простории со плански архитектонски распоред.

Овие гробници се познати меѓу археолозите како „гробници од македонски вид“, а некои ги нарекуваат „пелагонски гробници“, сметајќи дека припаѓале на Пелагонците — древен народ што го населувал дел од Пелагонија и Мариово. Повеќето историчари и археолози ги утврдуваат Пелагонците како подгрупа на пошироката етничка заедница на Пајонците.

Пајонците и нивното наследство

Пајонците биле културно развиено општество со свои кралеви во IV век пр. н. е. Тие станале дел од Македонското Кралство откако нивната територија била освоена од Филип II Македонски. Пајонците се сметаат за едно од племињата на древната етничка група на Бригите, кои ја населувале Македонија за време на железното време. Како етничка заедница што живеела во долниот тек на реката Аксиј (Вардар), Пајонците се споменуваат и во римскиот период, но како засебен етнос исчезнуваат.^[3]