From Wikipedia, the free encyclopedia
Доситеј Обрадовиќ (српски: Доситеј Обрадовић) бил српски рационалист, просветител и писател. Тој бил централна фигура во српската литература во втората половина на XVIII век.
| Доситеј Обрадовиќ | ||
| Роден | Доситеј Обрадовиќ 1742 Чаково | |
|---|---|---|
| Починал | 1811 | |
| Занимање | српски книжевен поет и просветител | |
Доситеј Обрадовиќ оставил изворни податоци за својот живот и дејност во автобиографијата: „Живот и приклученија Димитрија Обрадовића, нареченога у калуђерству Доситеја“. Роден е во селото Чаково, во Банат, во 1742 година, во трговско семејство,[1] а рано останал без родителите и грижата за него ја презел неговиот тетин. Основно училиште учел во родното село и покажувал одличен успех. Заблуден од читањето хагиографска литература, дванаесетгодишниот Димитрија (така му било крстеното име) се обидел да побегне во Турција, за да се посвети во некоја пустина, но не успеал во тоа. Веднаш бил даден на занает во Темишвар, но желбата да стане свето лице не го напуштала и набргу побарал засолниште во фрушкогорскиот манастир Хопово. Тука се закалуѓерил, земајќи си го името Доситеј, и презел некои практични чекори за реализација на своите аскетски идеи. Меѓутоа, откако го запознал одблизу манастирскиот живот, го открил сето негово лицемерие. Почнал потрезвено да размислува, да бара книги со граѓанска содржина, а тие му откриле нови хоризонти кон животот, така што решил да го напушти манастирот.
Желен да научи што повеќе, Доситеј почнал да патува низ светот и во 1760 година започанле неговите бројни патешествија што траеле речиси до пред крајот на неговиот живот. Така, тој ги посетил и запознал: Хрватска, Далмација, Албанија, Грција, Мала Азија, Цариград, Романија и Одеса. Во сите тие места живеел занимавајќи се претежно со учителска дејност. Во 1782 година дошол во Хале, Германија, тука се распопил и стапил на универзитетот каде слушал предавања од областа на филозофијата.[2] Истовремено, почнал засилено да пишува. Набргу се префрлил на универзитетот во Лајпциг, каде го отпечатил автобиографското дело „Живот и приклученија“, а по една година го отпечатил и делото „Совети на здравиот разум“. Потоа презел нови патувања во Италија, Франција, Англија и Русија. Во 1788 година дошол во Виена, каде го отпечатил делото „Басни“. Неколку години живеел во Трст, а во 1807 година се вратил во Србија, која штотуку се ослободила од турското ропство, заложувајќи се за нејзиното државно и културно-просветно издигнување. Обрадовиќ бил иницијатор за отворањето на Великата школа и на богословијата. Поради сите тие заслуги, кнезот Караѓорѓе го назначил за прв министер на просветата во Србија. По кратко боледување, Доситеј Обрадовиќ умрел во Белград во 1811 година.
Најплоден период во книжевната дејност на Доситеј Обрадовиќ било времето од 1783 до 1793 година. Тогаш, тој ги напишал и објавил следниве дела: „Љубезниот Харалампие“, „Живот и приклученија“, „Совети на здравиот разум“, „Басни“ и збирка со разни поучни работи. Почетокот на неговата литературна работа датира од времето на неговото учителување во Далмација. За потребите на првите народни училишта, тој напишал и буквар, „Ижица“ (познат како „Доситеева Буквица“), кој бил отпечатен дури по неговата смрт. Прв печатен текст на Доситеј Обрадовиќ е „Љубезниот Харалампие“, а тоа е, всушност, писмо што Доситеј Обрадовиќ му го упатил на трговецот Харалампие од Трст, со повик за претплата на неговата книга „Совети на здравиот разум“ што требало да излезе од печат во Лајпциг, во 1783 година. Но, наместо неа, истата година се појавила романизираната автобиографија на Доситеј Обрадовиќ, „Живот и приклученија“, во која што го прикажал својот животен пат и богатото животно искуство стекнато низ патувањата во Европа и Мала Азија[3] Сликајќи го својот живот, Доситеј Обрадовиќ укажал на штетноста од манастирското воспитување кое ја усмртува личноста и ја држи во стеги кои се длабоко спротивни на човековата природа. притоа, тој истапил против изопаченото христијанство, верскиот фанатизам и калуѓерскиот паразитизам. Наспроти ова воспитување, тој застапувал граѓанска просвета, култура и филозофија. Ги величал разумот, а не Бог; науката, а не верата. Автобиографијата е напишана живописно, со многу реализам и е едно од најдобрите негови дела, во кое дошол до израз неговиот книжевен талент.
Во „Совети на здравиот разум“ и во „Збирка од разни поучни работи“, тој ги претставил рационалистичкиот дух, просветителската филозофија на XVIII век и австрискиот јозефинизам. Во двете дела се собрани мисли и совети на учени луѓе од различни земји, како што се: Лесинг, италијанскиот романописец Гаспар Гоци, Мармонтел, соработникот на Енциклопедијата и други филозофи. Доситеј знаел повеќе јазици и добар дел од содржината на овие две дела се преработки и преводи на текстови од германски, француски, англиски и италијански автори. Овие дела биле напишани со цел да го поучи и просвети својот народ во духот на тогашните идеи на европскиот рационализам.
Доситеевата книга „Басни“ е голема збирка на преведени басни од грчкиот баснописец Езоп, од германскиот писател Лесинг и од францускиот баснописец Лафонтен. Преводот на басните е слободна преработка на нивната содржина, приспособена кон приликите во Србија. По секоја басна има наравучение - оригинален текст на Доситеј, полно со поуки и совети. Во наравоученијата, тој укажува на човечките недостатоци и ги возвишува добрите особини, науката и знаењето, кои можат да ги ослободат луѓето од глупавото суеверие, штетните обичаи и разни други предрасуди. Доситеј им ги посветил басните на српската младина, со цел да придонесе за нејзиното правилно воспитување од кое, според него, зависела иднината на народот.
Најпосле, Доситеј Обрадовиќ пишувал и песни, под влијание на псевдокласицизмот што владеел во европската поезија.
„Љубезниот Харалампие“ е програмско писмо, еден вид манифест на целокупната идна работа на Доситеј Обрадовиќ. Во него, тој ги изложил поважните просветителски идеи, кои подоцна ги ширел преку своите книги. Писмото е повик до српската граѓанска класа да се вклучи во општите настојувања за културно-просветно издигање на српскиот народ. Исто така, тоа е израз на големото родољубие и хуманизам на Обрадовиќ, чиј живот бил исклучително посветен за пропагирањето и остварувањето на тие идеи сред народот.
Во воведниот дел од писмото, авторот му соопштува на Харалампие дека има намера да ја даде на печатење книгата „Совети на здравиот разум“, напишана на чист српски јазик, за да можат да ја разберат сите српски синови од Црна Гора до Смедерево и до Банат. За содржината на книгата, тој вели дека ќе биде поучна и ќе ги содржи мислите „...на оние луѓе од кои сум научил нешто добро, и оние премудри книги француски, германски, италијански, од кои имам намера најубавите мисли како цвеќе да ги изберам и на наш општ јазик да ги издадам...“ До појавата на Доситеј Обрадовиќ, српската литература, со мали исклучоци, имала религиозен и обреден карактер и била пишувана на старословенски или руско-словенски јазик, кој бил неразбирлив за народот. Доситеј застапувал нешто ново: книгите да се пишуваат на народен јазик, кој треба да стане основно изразно средство во литературата. Рационалист по убедување, тој ја изнесол мислата: „Јазикот се цени по ползата што ја дава. А кој може повеќе да ползува отколку заедничкиот јазик на целиот народ?.“ Според Доситеј Обрадовиќ, јазикот е средство за масовно ширење на просветата и кога книгите се пишуваат на заедничкиот јазик од целиот народ, тогаш просветувањето на разумот и светлоста на науката не остануваат само при оние што го разбираат стариот книжевен јазик, туку се шири и достига и до селаните, предавајќи се на најпростиот народ и овчарот, само ако знаат да читаат. „Кому му служи мртвиот словенски јазик што го разбира еден грст луѓе и кој е туѓ и неразбирлив за народот?“, се прашувал Доситеј, и решително се залагал за тоа народниот јазик да прерасне во литературен. Според него, со помош на стариот, новиот јазик од ден на ден ќе напредува. Тој принцип: српскиот литературен јазик во основата да биде народен со примеса на некои зборови од словенскиот јазик, Доситеј Обрадовиќ го применувал во своите дела. Притоа, стручните и литературни термини при пишувањето ги позајмувал од словенскиот јазик.
Во понатамошното излагање во писмото, Доситеј се осврнал врз прашањето за верата. Тој прв меѓу Србите согледал дека иднината на дел од јужнословенските народи, поделени меѓу три вери, зависи до прифаќањето на просветителската идеја за верска трпеливост и рамноправност. Различните вери не би требало да бидат пречка за обединување на дел од јужнословенските народи. Своите книги им ги наменил на Србите, Црногорците, Босанците, Хрватите, Далматинците, Ерцеговинците, Банаќаните, велејќи: „Зборувајќи за народите што живеат во овие кралства и провинции, ги подразбирам колку грчката црква, толку и латинските припадници, не исклучувајќи ги ни самите Турци, Бошњаци и Ерцеговци, бидејќи законот и верата се менуваат, а родот и јазикот никогаш.“ Со ваквите модерни ставови за верата, Доситеј Обрадовиќ се издигнал над тесноградите интереси на верскиот национализам.
Како убеден рационалист, во програмата на својата дејност посебно ја истакнувал идејата за народната просвета. Според него, разумот е средство, а просветата е цел која треба да се создаде врз темелите на науката и долговековното искуство на културните народи. Тој верувал во спасоносната и неограничена моќ на науката, како средство за образование и воспитување на сите, без разлика на полот и вероисповедта. Со книгите што планирал да ги напише, му соопштува на трговецот Харалампие, сакал да распалува во срцата на српската младина небесен и божествен оган кон науката и врлината и да го раширува светот на разумот дури до простите селани и до самите овчарски колиби.[4]
Доситеј Обрадовиќ е основоположник на новата српска литература. Тој со своите дела ставил крај на црковната схоластичка литература која немала врска со животот, ниту допир со стварноста. Обрадовиќ создал модерна и световна литература, наменета на граѓанската класа и народот, литературата која е во тесна врска со реалниот живот. Притоа, тој го отфрлал мртвиот црковнословенски јазик и пишувал на живиот народен говор.
Доситеј Обрадовиќ бил најголемиот популаризатор на идеите за духовно ослободување од средновековието, за верска толеранција, црковни реформи и научно образование. Затоа, со право, тој е наречен прв рационалист и слободен мислител кај Србите. Како космополит, тој е носител на идејата за разбирање и братство меѓу Србите и Хрватите, што всушност била нова и смела идеја во неговото време.
Доситеј Обрадовиќ го разбрал огромното значење на просветата, која не треба да му е наменета на еден привилегиран сталеж, туку на целиот народ. Тој прв меѓу Србите ја истакнал идејата да се школуваат и женските деца („Нека не се надева еден народ никогаш до века да дојде до просветата на разумот во кој жените во простота и варварство остануваат“). Исто така, тој се борел за укинување на манастирите и подигање на училишта, а книгите со световна содржина, што поучуваат во духот на научните вистини, ги ценел над сè („Книги, браќа мои, книги, а не ѕвонци и прапорци! Книги, премил и непреценет небесен дар, горди ќерки на просветните умови!“).
Со својата книжевна и просветителска дејност, Доситеј Обрадовиќ му помогнал на својот народ да направи крупен чекор во неговиот историски развиток и затоа му припаѓа челно место во новата литература и културна историја на Србите.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
