From Wikipedia, the free encyclopedia
Ny Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina (frantsay: Colonie de Madagascar et dépendances) dia ireo zanatany frantsay taty ampitan' ny morontsirak' i Afrika Atsimo-Atsinanana, izay nanomboka tamin' ny taona 1897 ka tsy nifarana raha tsy tamin' ny taona 1946, talohan' ny nahatongavany ho "Fizaràn-tany frantsay ampitan-dranomasina" hatramin' ny taona 1958. Izy no nitantana ny tanin' ny Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara teo aloha, izay nikambanan' ny faritra hafa teo ambany fiandrianam-pirenen' i Frantsa toa ny Tamba-nosy Kômôro (anisan' izany i Mayotte sy ny nosy Glorieuses), i Bassas da India, ny nosy Juan de Nova, ny nosy Europa, i Terre Adélie ao amin' ny faritr' i Antarktika ary koa ny faritra avaratra akaikin' i Antarktika toa ny nosy Amsterdam, ny nosy Saint-Paul, ny vondo-nosy Crozet ary ny vondro-nosy Kerguelen.
Niorina io zanatany io rehefa nanameloka ny mpanjakavavy Ranavalona III sy nanao sesitany azy ny Frantsay sady namarana ny fizakan-tenan' ny prôtektôrata teo aloha izay nifanandrify tamin' ny Fanjakana Merina teo aloha sy i Diego Suarez sy Nosy-Be ary ny nosy Sainte-Marie. Rava izy io taorian’ ny fankatoavana, tamin’ ny 28 Septambra 1958, tamin' ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka momba ny Fianakaviambe Frantsay (frantsay: Communauté française), ary rava tokoa ny zanatany ary nambara ny Repoblikan' i Madagasikara tamin' ny 14 Ôktôbra 1958 teo amin' ny tanin' ny prôtektôrata taloha.
Naharitra dimy ambin' ny folo taona teo ho eo ny "fampandrian-tany" notarihin' ny fitondrana frantsay, ho setrin' ireo fisian' ny mpiady anaty akata niparitaka teto amin' ny firenena. Amin' ny fitambarany, ny famoretana io fanoherana ny fanjanahantany io dia nahafaty Malagasy miisa eo anelanelan'ny 100 000 sy 700 000.
Orinasa lehibe no nomena alalana amin' ny fitrandrahana ny ala sy ny harena an-kibon' ny tany. Nomena ampahany tamin' ilay tany koa ny lohandohany teratany tsy nivadika tamin' ny fitondrana frantsay. Nampidirina ho tombontsoan' ny orinasa frantsay ny asa an-terivozona ary nampirisihina ny tantsaha, tamin' ny alalan' ny fampandoavana azy ireo hetra, mba hitady karama (indrindra fa amin' ireo toeram-pambolena midadasika notrandrahin' ny mpanjanatany) ka nanimba ny toeram-pambolena madinika.
Nanohy ny "pôlitikan' ny firazanana" ("politique de races") nampiasain' ny maresaly Gallieni nandritra ny fampandrian-tany tamin' ny 1896 ny fitondrana mpanjanaka, tamin' ny fampifanoherana ny Merina ao afovoan-tany, izay heverina ho nankahala ny fanjanahantany, amin' ny mponina amoron-tsiraka, izay voalaza fa tsy dia "nivoatra" fa "malemy paika" kokoa.
Nipoitra teo amin' ny vondron' olona manam-pahaizana merina ny fihetseham-po nasiônalista manohitra ny fanjanahantany frantsay. Notarihin' ny mpitondra fivavahana prôtestanta malagasy, ny pasitera Ravelojoana, ity vondrona ity, izay nonina tao Antananarivo, izay nahazo aingam-panahy manokana tamin' ny modely japôney amin' ny fanavaozana ara-pôlitika sy ara-tsôsialy. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha-Malagasy no niforona tamin' ny taona 1913, izay nantsoina hoe Vy Vato Sakelika (VVS). Na dia nenjehina tamin' ny fomba feno habibiana aza ny VVS, ny zavatra nataon' izy ireo dia nahatonga ny manampahefana frantsay hamela ny Malagasy hanana ny solontenany voalohany tao amin' ny governemanta.
Ny fiverenan' ny Malagasy mpiady nokaramaina nandritra ny Ady Lehibe Faharoa, ny fahasahiranan' ny fiainan' ny teratany ary ny herin' ny hetsika manohitra ny fanjanahantany dia nandrisika ny fitakiana fahaleovantena ary nanafaingana ny firongatry ny fikomiana.
Nandritra ny taompolo 1920, ny nasiônalista dia nanantitrantitra ny fanavaozana ny asa sy ny fitovian' ny sata sivily sy pôlitika ho an' ny Malagasy, alohan' ny hanindraindrana ny fahaleovantena.
Ohatra, ny Ligue française pour Madagascar, izay notarihin' i Anatole France, dia nitaky ny zom-pirenena frantsay ho an' ny Malagasy rehetra ho fankasitrahana ny fandraisan' anjaran' ny fireneny tamin' ny fanomezany miaramila sy loharanon-karena nandritra ny ady. Nisy tamin' ireo mpiady taloha maromaro nijanona tany Frantsa no niharan' ny fisainana pôlitika frantsay, indrindra fa ny sehatra manohitra ny fanjanahantany sy manohana ny fahaleovantena tao amin' ireo antoko sôsialista. Niverina teto Madagasikara, ohatra, i Jean Ralaimongo tamin' ny taona 1924, ary niditra anatiny tamin' ny olana momba ny asa izay niteraka disadisa nanerana ny nosy.
Anisan' ireo marimaritra iraisana voalohany momba ny fitoviana ho an' ny Malagasy ny fananganana delegasiôna roa momba ny toekarena sy ny vola tamin' ny taona 1924. Ny iray dia avy amin' ny mpanjanaka frantsay teto an-toerana, ny iray kosa dia nahitana solontena malagasy efatra amby roapolo nofidian' ny filankevitry ny olon-kendry isaky ny distrika efatra amby roapolo. Tsy nihaona mihitsy ny sampana roa, ary samy tsy nanana fahefana handray fanapahan-kevitra.
Tany amin' ny taompolo 1940 no nahitana fiakaran' ny hetsika fanoherana ny fanjanahantany. Nanomboka nipoitra ny sendikan' ny mpiasa malagasy ary niforona ny Antoko Kominista eto amin' ny Faritr' i Madagasikara. Saingy tamin' ny taona 1939 dia noravan' ny fitantanana ny zanatany, izay nisafidy ny Fitondrana Vichy, ny fikambanana rehetra.
Taorian' ny Ady Lehibe Faharoa ihany no naneken' i Frantsa ny endriky ny fizakan-tena malagasy teo ambany fiahian' ny Frantsay. Tamin' ny fararanon' ny taona 1945, nisy ny kôlejin' mpifidy roa (malagasy sy frantsay) izay nifidy ny solontena avy eto Madagasikara ho ao amin' ny Antenimieram-panorenana tao amin' ny Repoblika fahefatra frantsay tao Paris. Ireo solontena roa nofidian' ny Malagasy, Joseph Raseta sy Joseph Ravoahangy, dia samy nanao fampielezan-kevitra hampihatra ny idealin' ny fizakan-tena ho an' ny vahoaka nohamafisin' ny Dinan' i Atlantika (anglisy: Atlantic Charter; frantsay: Charte de l' Atlantique) tamin' ny taona 1941 sy ny Fihaonambe tao Brazzaville (frantsay: Conférence de Brazzaville) tamin' ny 1944.
Raseta sy Ravoahangy, niaraka tamin' i Jacques Rabemananjara, mpanoratra efa nonina tany Paris, dia nikarakara ny Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache (MDRM), izay sangany amin' ireo antoko pôlitika maromaro niforona teto Madagasikara tamin' ny fiandohan' ny taona 1946. Na dia voasolo tena tsara aza ny Merina prôtestanta teo anivon' ny sehatra ambony ao amin' ny MDRM, ny mpikambana 300 000 ao amin' ny antoko dia nosintonina avy amin' ny fototra ara-pôlitika midadasika manerana ny Nosy ary tsy nanavakavaka foko sy saranga. Anisan' ireo mpifanandrina vitsy anisa kokoa amin' ny MDRM ny Parti des Déshérités de Madagascar (PADESM), izay ny ankamaroany dia avy any amin' ny morontsiraka (frantsay; Côtiers) sy taranaky ny andevo merina avy ao afovoan-tany.
Ny lalàm-panorenan' ny Repoblika fahefatra frantsay tamin' ny taona 1946 no nahatonga an' i Madagasikara ho Territoire d'Outre-Mer ("fizaràn-tany ampitan-dranomasina") ao anatin' ny Union française. Izany lalàm-panorenana izany dia nanome ny Malagasy rehetra zom-pirenena feno mifanitsy amin' ny an' ny olom-pirenena any Frantsa. Tsy nifanaraka amin' ny tanjon' ny MDRM izay nikendry fahaleovantena feno ho an' i Madagasikara anefa ny pôlitika fampitovian-jo tao anatin' ilay rafitra, ka tsy nandray anjara tamin' ny fifidianana Ravoahangy sy Raseta. Tsy neken' ireo solontena roa ireo ihany koa ireo kôlejy roa misaraka misahana ny fifidianana (frantsay sy malagasy), na dia voasolo tena tao amin' ny Antenimieram-pirenena frantsay aza i Madagasikara. Nozarain' ilay lalàmpanorenana ho faritany maromaro i Madagasikara, izay samy hanana antenimieram-paritany voafidy eo an-toerana. Fotoana fohy taorian' izay dia nitsangana tao Antananarivo ny Antenimieram-pirenena. Tamin' ny fifidianana voalohany ho an' ireo Antenimieram-paritany dia azon' ny MDRM avokoa ny toerana rehetra na ny maro anisa, afa-tsy ny tany amin' ny Faritanin' i Majunga.
Na dia teo aza ireo fanavaozana ireo dia mbola tsy nilamina ny sehatra pôlitika teto Madagasikara. Ny olana ara-toekarena sy ara-tsôsialy, anisan' izany ny tsy fahampian-tsakafo, ny varo-maizina, ny fiantsoana hanompo tsy an-tsitrapo (frantsay: conscription), ny fiverenan' ny disadisa ara-poko, ary ny fiverenan' ny miaramila malagasy avy any Frantsa, dia nanakorontana ny toejavatra izay efa mikorontana. Maro tamin' ireo mpiady taloha no nahatsapa fa tsy dia nokarakarain' i Frantsa raha oharina amin' ireo mpiady taloha ao Frantsa metrôpôlitanina; ny hafa dia nihamafy fo ara-pôlitika noho ny zavatra hitany sy niainany nandritra ny ady. Toa nifarana ny fifangaroan' ny tahotra sy ny fanajana ary ny fakana tahaka izay niorenan' ny fifandraisan' ny Frantsay sy ny Malagasy.
Tamin' ny 29 Marsa 1947 dia nipoaka ny Tolom-bahoaka teto Madagasikara, nanoheana ny fanjanahan-tany frantsay.
Na dia niparitaka tamin' ny ampahatelon' ny Nosy aza ny fikomiana tamin' ny farany, dia afaka namerina ny filaminana ny Frantsay taorian' ny nahatongavan' ny fanampiana tafika avy any Frantsa. Nisy ra mandriaka nataon' ny tafika frantsay izay nahafatesana olona an' aliny maro. Tombanana eo amin' ny 11 000 hatramin' ny 80 000 ny isan' ny maty teo amin' ny Malagasy.
Izany famaizana izany dia niaraka tamin' ny famonoana tsy misy fitsarana, ny fampijaliana, ny famoriam-bahoaka an-terisetra ary ny fandoroana tanàna. Nanandrana "ady psikôlôjika" ny tafika frantsay: natsipy velona avy ao anaty fiaramanidina ireo olona voarohirohy mba hampihorohoroana ny mponina nampiasana ilay tetika.
Na dia nilaza hatrany ny maha tsy mana-tsiny azy aza ny mpitarika ny MDRM dia nanafoana ny antoko ny Frantsay. Notsarain' ny fitsarana miaramila frantsay ireo lehiben' ny fikomiana ary novonoiny ny roapolo tamin' izy ireo. Nisy fitsarana hafa navoakan' ny tatitra iray, fa nisy 5 000 ka hatramin' ny 6 000 teo ho eo ny voaheloka, ary ny sazy dia fanagadrana vetivety hatramin' ny famonoana ho faty.
Tamin' ny 1956, ny governemanta sôsialista frantsay dia nanavao ny fanomezan-toky ho amin' ny fizakan-tenan' i Madagasikara bebe kokoa sy ho an' ireo tany hafa fananan' ny mpanjanaka amin' ny alalan' ny famoahana ny Loi-cadre Defferre (Lalàna Lasitra). Ny Loi-cadre dia nanome zo ny rehetra hahazo mifidy ary fototry ny governemanta parlemantera isaky ny zanatany. Raha ny momba an' i Madagasikara, dia nanangana filan-kevitra mpanatanteraka hiara-miasa amin' ny Antenimieram-paritany sy ny Antenimieram-pirenena ilay lalàna, sady nandrava ireo kôlejy misahana ny fifidianana ho an' ny vondrona frantsay sy malagasy misaraka. Nisy fiantraikany lehibe teto Madagasikara ny fepetra momba ny fifidianana ho an' ny rehetra noho ny fisaratsarahana ara-poko sy ara-pôlitika teo amin' ny Merina sy ny Tanindrana (frantsay: Côtiers), izay nohamafisin' ny fisaratsarahana teo amin' ny Prôtestanta sy ny Katôlika. Tafika matanjaka sy fanomezana tombontsoa ara-panabeazana sy ara-kolontsaina no nahatonga ny Merina ho nanjakazaka nandritra ny dingana ara-pôlitika tamin' ny ampahany be amin' ny tantaran' ny firenena. Ny Merina no nanana solontena betsaka indrindra tao amin' ireo avara-pianarana vitsy izay hany afaka nandray anjara amin' ny fifidianana tamin' ireo taona voalohan' ny fitondrana frantsay.
Ny fiafaran' ny taompolo 1950 dia nisongadinan' ny fitombon' ny adihevitra momba ny hoavin' ny fifandraisan' i Madagasikara amin' i Frantsa. Antoko pôlitika roa lehibe no nipoitra. Ny Parti Social Démocrate de Madagascar (PSD) vao niforona dia nankasitraka ny fizakan-tena ary nitazona fifandraisana akaiky tamin' i Frantsa. Ny PSD dia notarihin' i Philibert Tsiranana, ao amin' ny foko Tsimihety, nahita fianarana, avy any amin' ny faritra amorontsiraka avaratra, izay anisan' ireo depiote malagasy telo voafidy tamin' ny taona 1956 tao amin' ny Antenimieram-pirenena tao Paris. Ny PSD dia naorina tao amin' ny tanànan' i Tsiranana ao Mahajanga any avaratra-andrefan' i Madagasikara ary nanitatra haingana izany antoko izany tamin' ny alalan' ny fampidirana ao anatiny ireo antoko madinika maro izay natsangan' ny Tanindrana. Nifanohitra tamin' izany kosa, nivondrona teo ambany fiahian' ny Antokon' ny Kongresy Fahaleovantenan' i Madagasikara (AKFM) ireo manohana ny fahaleovantena tanteraka amin' i Frantsa. Tao Antananarivo sy Antsiranana no niorenan' ilay antoko, ka tao amin' ireo Merina no tena nahitana ny ankamaroan' ny mpanohana ilay antoko, teo ambany fitarihan' i Richard Andriamanjato, izay Merina ihany koa ary anisan' ny mpitondra fivavahana prôtestanta. Nampivarahontsana ny mpanao pôlitika frantsay ny zavatra notakin' ny AKFM, izay nitaky ny famadihana ho fananam-pirenena ny orinasan' ny vahiny, ny fanaovana fananana iombonana ny tany famokarana, ny fanagasiana ny fiaraha-monina lavitry ny soatoavina sy ny fomba amam-panao frantsay (indrindra fa ny tokony tsy hampiasana ny teny frantsay), ny tsy fiandaniana eo amin' ny sehatra iraisam-pirenena, ary ny fialana amin' ny Zone Franc.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
