Ny tahirin-kevitra elôhista na loharano elôhista, izay hafohezina amin' ny litera E, dia iray amin' ireo lahatsoratra efatra vinavinaim-pisiana niforonan' ny boky dimy voalohany ao amin' ny Baiboly, araka ny hevitry ny mpikaroka momba ny Baiboly (Karl Heinrich Graf, Julius Wellhausen sns) tamin' ny taonjato faha-18. Ny telo hafa dia ny tahirin-kevitra iahvista sy deoterônômista ary ny an' ny mpisorona. Misy anefa ireo mpikaroka taty amin' ny taonjato faha-20 izay nitsikera izany petra-kevitra izany ka namela azy.
Ny anarana hoe "Tahirin-kevitra elôhista" dia avy amin' ny anaran' ny Andriamanitry ny Israelita izay heverina fa tsy nampiasaina raha tsy tao amin' io tahirin-kevitra io, dia ny hoe Elohim na El, fa tsy Iahveh (na IHVH) izay mampiavaka manokana ny tahirin-kevitra iahvista.
Miavaka ny tahirin-kevitra elôhista amin' ny fampiasany teny anondroana zavatra tsy azo tsapain-tanana hilazany an' Andriamanitra, ny fampiasany ny anarana hoe Hôreba fa tsy Sinay (na Sinaia) (anaran' ny tendrombohitra nanomezan' Andriamanitra ny Lalànan' i Israely) ary ny fampiasany ny fitenenana hoe "fatahorana an' Andriamanitra"[1].
Any amin' ny Fanjakan' i Israely any avaratra no nisehoan' ireo tantaran' ny razana, indrindra tao amin' ny tanin' i Efraima, ary ny petra-kevitra ara-tahirin-kevitra dia manohana fa nosoratana tao amin' io faritra io ny tahirin-kevitra elôhista, mety tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-9 tal. J.K.[1]. Ireo petra-kevitra taty aoriana dia tsy mandray ny tahirin-kevitra elôhista fa milahatra toy izao: deoterônômista (D), iahvista (J), mpisorona (P), ho an' ny Torah izay lazaina fa nosoratana tamin' ny andro nanapahan' ny mpanjaka Josia taorian' ny fahababoana[2].
Toetra mampiavaka ny tahirin-kevitra elôhista
Ao amin' ny loharano elohista dia Elohim na El no iantsoana an' Andriamanitra talohan' ny nanambaràna ny anaran' Andriamanitra hoe IHVH tamin' i Mosesy.
Liana manokana ny amin' ny lovantsofina momba ny Fanjakan' i Israely any avaratra sy ireo olo-malazany toa an' i Josoa sy i Josefa ny mpanangona ny loharano E. Misafidy kokoa an' i Israely ny Elôhista raha mitaha amin' ny Fanjakan' i Jodà any atsimo (ohatra, amin' ny filazana fa novidina fa tsy naringana i Sikema/Sekema) ary mitantara fa nisy zava-dratsy nataon' i Aarona (ohatra, ny amin' ilay ombilahy kely volamena).
Isan' ireo loharano nampiasain' ny Elôhista ny Fitsipiky ny Fanekem-pihavanana, izay lahatsoratra momba ny lalàna hita ao amin' ny toko faha-21 hatramin' ny faha-23 ao amin' ny Bokin' ny Eksodosy.
Fotoana nanoratana
Ny tahirin-kevitra elôhista dia niforona tamin' ny alalan' ny fitambarana tantara isan-karazany sy lovantsofina momba ny Fanjakan' i Israely any avaratra sy ireo foko ao aminy (i Dana, i Naftaly, i Gada, i Asera, i Isakara, i Zabolona, i Efraima, i Manase, ary i Benjamina) sy ireo Levita, ary amin' ny alalan' ny fandrindrana ireo lovantsofina ireo ho lahatsoratra tokana. Asehony ho manan-danja ny fokon' i Efraima niavian' i Jeroboama mpanjakan' i Israely.
Tokony ho tany amin' ny taonjato faha-8 tal. J.K. no nanangonana ny tahirin-kevitra elôhista[3] raha nangonina tamin' ny taonjato faha-10 na faha-9 tal. J.K. ny tahirin-kevitra iahvista[4]
Ny amin' i Abrama sy i Isaka
Ny fitantaran' ny Elôhista dia manomboka aorian' ny fiantombohan' ny fifindran' i Abrahama, miaraka amin' ny tantaran' ny vadiny (fa tsy ny anabaviny izay hita ao amin' ny fitantaran' ny Iahvista). Aorian' izany ny tantaran' i Abrahama ny amin' ny hanaovana sorona an' i Isaaka. Ao amin' ny lahatsoratra elôhista dia tsy mipoitra intsony i Isaka aorian' ny teny famaranana ary hoatry ny milaza ny fitantarana fa natao sorona tokoa i Isaaka. Ny lahatsoratra iahvista kosa dia tsy miresaka ny amin' ny sorona na dia voaresaka betsaka ao aza i Isaaka. Rehefa nandrindra ny lahatsoratra manontolo ilay na ireo mpanoratra, dia tokony nohazavaina ny firesahana matetika an' i Isaaka. Misy andininy mitahiry ilay lahatsoratra heverina fa nataon' ny Elôhista, dia ny namelan' Andriamanitra an' i Abrahama hanao sorona ondry iray ho solon' ny zanany, ka nahafahan' i Isaaka hiaina indray. Na dia izany aza, ny lovantsofina tranainy voatahiry ao amin' ny midrasa dia mbola mitahiry endrika fitantarana izay ahitana an' i Isaaka voavono[5]. Araka ny tokony ho izy, satria io no fitantaran' ny Elôhista hatramin' izao, ny fitantarana manaraka omen' ny Elôhista dia manome fahafahana an' i Abrahama hiteraka hafa indray.
Ny anjara asan' ny anjely
Ny Iahvista dia maneho Andriamanitra mitoetr' olombelona (antrôpômôrfisma) izay afaka mitsangantsangana ao amin' ny saha Edena hitady an'i Adama sy i Eva, ny ao amin' ny Elôhista kosa misy fanirahana anjely. Ohatra, ny fitataran' ny Elôhista ilay "tohatr' i Jakoba" izay ahitana anjely miaka-midina amin' ny tohatra sy amin' Andriamanitra ao an-tampony, izay nahatonga an' i Jakoba hanao ny anaran' ilay toerana hoe Betela (hebreo: Beth-El "Tranon' Andriamanitra"), nefa ny Iahvista dia maneho izany ho nofy tsotra fotsiny izay isehoan' Andriamanitra eo ambonin' io toerana io izay tsy misy tohatra na anjely. Toraka izany koa, ny Elôhista mitantara an' i Jakoba mitolona amin' Andriamanitra, aty aoriana dia hitana koa ny tantaran' i Balama sy ny borikiny izay niteny araka an' Andriamanitra, na dia izany fitantarana izany aza heverina ho fitantarana natovona tamin' ny soratanam-piraketana, satria hoatry ny tsy misy ifandraisany amin' ny lahatsoratra sisa rehetra izany.
Fitiavana manokana ireo foko any Avaratra
Any aoriana kokoa ao amin' ny lahatsoratra, ny Elôhista dia misafidy manokana ireo foko lehibe ao amin' ny Fanjakan' i Israely any avaratra, dia ireo fokon' i Josefa. Tsy mitovy amin' ny Iahvista ny Elôhista izay mitantara ny amin' ny safidy pôlitikan' ireo fokon' i Josefa: ny fahaterahan' i Benjamina sy ny fisongadinan' i Efraima. Ankoatr' izany, ny Iahvista mitantara an' i Josefa voampanga ho nikasa hisavika ao amin 'ny tantaran' ny vadin' i Potifara, ka tokony hanafa-baraka ireo fokon' i Josefa izany, ny Elôhista kosa mitantara an' i Josefa ho mpanambara ny hevitry ny nofy, ka afaka mahazo izay tian' Andriamanitra ho lazaina. Izany fisahiranana ny amin' ireo foko any avaratra izany dia mivelatra kokoa ao amin' ny Elôhista amin' ny fanazavana ny anton' ny fanompoam-pivavahana ao avaratra izay fantatra amin' ny anarana hoe Nehushtan.
Ny fialana avy any Egipta
Momba ny fialana avy any Egipta, ny Elôhista dia maneho fitantarana voavelatra kokoa noho ny an' ny Iahvista. Voalohany, ny Elôhista mitantara ilay ataony hoe haratsiam-panahin' ny Egiptiana ka asehony fa mitaky asa sarotra toy ny fanamboarana biriky tsy misy mololo izy ireo. Faharoa, raha ny Iahvista mitantara ny loza folo nanjo an' i Egipta ka maneho an' i Mosesy ho mpanelanelana izay mangataka amin' Andriamanitra ny hampitsahatra ny loza tsirairay, ny Elôhista kosa maneho an' i Mosesy ho loza mandrahona ny Farao sady ho olona mitady ny hianjadian' ny loza amin' ny Egiptiana. Ao amin' ny Elôhista kosa, ny fandrahonana tamin' ny Paska dia efa ampy hahatonga ny Egiptiana handefa ny Israelita, nefa ny Iahvista maneho ny Egiptiana ho nanaiky tsy an-tsitrapo ka niova hevitra hanenjika ny Israelita mba hampiverina azy ireo any Egipta indray.
Ny Didy folo sy ny Fitsipiky ny Fanekem-pihavanana
Raha ny Iahvista maneho tsotra ny Didy folo ho lalàna nomen' Andriamanitra tao Sinay (na Sinaia), ny Elôhista kosa maneho ny Fitsipiky ny Fanekem-pihavanana amin' ny fomba mivelatra kokoa. Ny Elôhista manazava avy eo ny fomba hampiharana io fehezam-pitsipika io ka mampiasa ny havan' i Mosesy, dia tsy iza fa i Jetrô, ho mpitondra teny hanazava ny nanendrena ireo Mpitsaran' i Israely. Mba hanamafisana ny fampiharana ny Fehezan-dalàna, ny Elôhista mitantara ny famakiana izany amin' ny vahoaka.
Ny manam-pahaizana amin' izao andro izao dia mitovy hevitra amin' ny fiheverana ny Pentateoka ho niforona avy amin' ny loharano samihafa sy mpanoratra maro, nefa tsy itovizany hevitra ny fomba nampiasana ireo loharano ireo mba hanoratana ny boky dimy voalohany ao amin' ny Baiboly[6]. Noho izany dia maro ireo izay mitsipaka ny petra-kevitra ara-tahirin-kevitra ka ny fanitsiana lehibe indrindra dia ny fanakambanana ny E amin' ny J ho loharano tokana sy ny fiheverana ny loharanon' ny mpisorona (P) ho fanitsiana nivoatra an' io lahatsoratra JE io[7].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
