From Wikipedia, the free encyclopedia
Ny fanjanahantany dia fibodoana sy fitrandrahana ny tany sy ny olona ao amin' ny firenena iray ataon' ny firenena vahiny izay lasa iankinan' io voalohany io amin' ny lafiny ara-pôlitika sy ara-toekarena sady mahatonga azy tsy hanana fahaleovantena. Anisan' ny zavatra niseho ara-tantara mamaritra ny vanimpotoana ankehitriny ny fanjanahantany. Tsara ny manamarika fa na dia nisy ny fiankinan-dohan' ny vahoaka iray amin' ny firenena hafa tamin' ny faritra maro teto amin' izao tontolo izao sy tamin' ny vanimpotona samihafa, dia tsy niseho ny tena fanjanahantany raha tsy tamin' ny alalan' ny firenena eorôpeana tandrefana. Na dia amin' izao fotoana ilazana ny fahafoanan' ny fanjanahantany izao dia mbola tsapa ny vokatry ny fanjanahantany amin' ny fiainana ara-pôlitikan' ny firenena maro voazanaka taloha sady mbola am-bentin-tenin' ny maro ny fisian' ny toe-tsaina mpanjanaka ananan' ny firenen-dehibe sasany sy ny toe-tsaim-boazanaka ananan' ny firenena madinika maro.
Ny fanjanahantany dia fibodoana sy fitrandrahana ny vahoaka sy ny tanin' ny firenena iray ataon’ ny firenena vahiny izay lasa iankinan’ izany firenena izany amin’ ny lafiny ara-pôlitika sy ara-toekarena sady mahatonga azy tsy hanana fahaleovantena.
Indraindray dia miresaka koa ny momba ny olona manjanaka toerana na planeta hafa ankoatra ny Tany ny tantara foronina. Ny sasany, toy ny tantara foronina The Matrix dia miresaka momba ny milina nataon' olombelona, naka ny fahefana sy nanjanaka ny Tany.
Tamin' ny fanitaran-tany nataon' ny Eorôpeana tamin' ny taonjato faha-19 sy faha-20 dia nahatratra ny fara tampon' ny fandrosoany ny pôlitikan' ny fanjanahantany. Talohan' ireo taonjato ireo dia tsy zava-baovao ny fakana tany hozanahina.
Efa nanao fanitaram-panjakana tamin' ny tany maro sady nanjakazaka tamin' ny vahoaka maro hafa ny firenena manodidina ny Ranomasina Mediteranea sy ny nosy sasany ao aminy. Nanorina tobim-barotra manerana ny lemaka manodidina an' i Mediteranea ny Fenisiana (na Foinikiana). Na dia natokana ho an' ny raharaham-barotra aza ireo tobim-barotra ireo dia nahasarika mpifindra monina avy amin' ny firenena tompon' ny tobim-barotra. Nahita tombontsoa tao, izay tsy hitany tany an-tanindrazany, mantsy ireo mpifindra monina atao hoe voanjo ireo.
Lasan-davitra kokoa amin' ny fanitarany ny tany nanjakazakany kosa ny Grika. Efa tany amin' ny taonjato faha-15 tal. J.K. no nandroso ny firenena mpanita-panjakana ary efa nanana tany nozanahina nametrahany voanjo ny tanànana grika maro na dia tsy tena nitovy amin' ny zava-niseho tamin' io ny fanjanahantany taty aoriana. Tamin' ny nampiroboroboany ny fifindrà-monina sy ny fanjanahantany dia nanorim-ponenana teny amin' ny faritra an-tsisin' i Azia Minora ny Grika sady nanorina tanàna lehibe tamin' ny morontsirak' i Mediteranea.
Na dia atao hoe efa nisy fanjanahantany aza tamin' ny Andro Taloha dia tsy mitovy tanteraka amin’ ny fanjanahantany taty aoriana ny endrika nisehoany sy ny tanjona notratrariny.
Tany amin' ny taonjato faha-14, ny teny hoe colon (adika amin' ny teny malagasy hoe "voanjo") dia nanondro ny olona mamboly amin' ny tany iray izay tsy fananany ka mandoa hofan-tany amin' ny tompony. Niova hevitra io teny io tamin' ny taonjato faha-18 ka nanondro ny olona manangana tany hozanahina na namaritra tany hametrahana voanjo. Izany no nitranga teo amin' ny fifandraisan' ny firenena ao Eorôpa Andrefana andaniny sy ny firenena any Amerika sy Azia ary Afrika ankilany. Tamin' ny taona 1492 no nahita an' i Amerika i Christophe Colomb. Izany no nahafantaran' ny Eorôpeana ny fisian' i Amerika Avaratra sy i Amerika Atsimo. Nanjanaka an' i Amerika ny Eorôpeana taorian' izany. Noho izany sy noho ny famonoana ny vahoaka teratanin' i Amerika (ny Amerindiana) maro dia maro, dia lasa manana razana eorôpeanina ny ankamaroan' ny olona mipetraka any Amerika Avaratra.
Tamin' ny Andro Vaovao dia niely maneran-tany ny fanjakazakana amin' ny alalan' ny fanjanahantany. Nivoatra ho amin' ny endrika ara-pôlitika sy ara-toekarena ny fanjanahantany ka niafara amin' ny fametrahana paikady ho enti-mampanompo ny vahoaka voazanaka. Tamin' ny fiafaran' ny Andro Antenatenany mantsy dia maro ny filana vaovao izay tsy maintsy nezahin' ny Eorôpeana nomena fahafaham-po noho ny fiovana nisy teo amin' ny hery famokarana sy ny fitaovam-pifandraisana nampiasaina. Nihalany ny harena an-kibon' ny tany azo trandrahina tao Eorôpa nandritra ny Andro Antenatenany, ary nisondro-bidy ny zavatra mampatsiro sy manamanitra ny sakafo, ka nahatonga ny Eorôpeana hitady akora fanodina sy olona hampiasaina avy aty Afrika sy any Azia ary any Amerika.
Efa hatramin’ ny taonjato faha-14 ny Pôrtogey sy ny Espaniôla no nandeha lavitra nankaty Afrika nitady izany zavatra sy olona izany. Ny fifaninanana nisy teo amin' ireo firenena roa ireo dia namoronan' ny papa lalàna hifehy azy, dia ny "Dinan' i Tordesillas" tamin' ny taona 1494, izay nizara ny tany nifaninanana ho an' i Espaina sy ho an' i Pôrtogaly.
Raha vantany vao nanomboka ny pôlitikan' ny fanitaran-tany hozanahina dia nahazo ny fanohanan' ny mpanao rijan-kevitra malaza izany. Tamin' ny voalohany dia nohamarinina tamin' ny alalan' ny finiavana hitaiza ny vahoaka rehetra izay manalasala ny fiheverana azy ho olombelona ny fanjanahan-tany. Ny fampielezana ny fivavahana kristiana no tohan-kevitra nitondrana ny fanjanahan-tany, ary izany ihany koa no antony nampanjariana andevo ny vahoaka amerindiana. Ny teôlojiana anefa no nanomboka ny fitsikerana ny pôlitika nampiharina tany Amerika.
Tamin' ny taona 1550, tamin' ny fifanolanana nalaza tao Valladolid, dia nifanohitra teo ana trehan' ny Filankevitra momba an' i India (frantsay: Conseil des Indes) i Las Casas sy i Juan Ginés de Sepulveda. Amin' i Sepulveda dia hamarinin' ny fahambanian-toetran' ny Indiana ny fanjanahan-tany, ary heverina ho ara-drariny ny fanandevozana noho izy atao ho an' ny tombontsoan' ny firenena ambony toa an' i Espaina. Nandresy ny tsangan-kevitr' i Las Calas tamin' ny farany, ka niteraka ny fampiharana ny lalàna miaro ny Indianan' i Amerika, tsy nahafoana tanteraka ny fanandevozana anefa izany.
Ny pôlitikan' ny fanitaran-tany nataon' i Espaina tany Azia sy tany Amerika indridraindrindra, izay nahazoany empira midadasika, dia nanaitra ny firenena eorôpeana hafa koa. Fotoana fohy taorian' izay dia nadray anjara tamin' ny hazakazaka ho amin' ny fanjanahan-tany koa i Britaina Lehibe sy i Frantsa ary i Hôlandy (na Nederlandy). Niditra an-tsehatra mivantana i Espaina sy i Pôrtogaly, fa ny firenena mpandray anjara vaovao, tamin' ny voalohany, dia nampiasa ny atao hoe "compagnies à charte" ho mpanelanelana, izay niforona tamin' ny taonjato faha-17.
Matetika dia avahana ny zanatany ampidirana mponina vaovao sy ny zanatany natao ho trandrahina sy hanjakazakana. Ny zanatany ho an' ny mponina vaovao avy any amin' ny firenena mpanjanaka dia heverina ho fanorenam-ponenan' ny olo-maro (voanjo) izay afaka mamorona vondron' olona misy fandaminana. Tsy nisy ara-bakiteny anefa izany zanatany ametrahana mponina vaovao izany, ary ny voanjo eorôpeana dia niaina niaraka tamin' ny vahoaka voazanaka tanatin' ny fiarahamonina anjakan' ny fanavakavahana. Ny zanatany natao ho hararaotina amin' ny fitrandrahina no endrika niely indrindra.
Satria ny tanjona voalohan' ny fanjanahantany dia ny hanome ny firenena tandrefana ny loharanon-karenan' ny firenena voazanaka, ny tsy fisian' ny herin-tsandry eorôpeana ho enti-miasa sy ny fanamelohana ny fanandevozana ny Amerindiana dia niteraka fitadiavana olona hafa hampiasaina. Izany no nahatonga ny firenena nanao raharaham-barotra telolafy hanao maty paika ny fanandevozana ho amin' ny tombontsoany.
Niteraka fampiankinan-doha tanteraka ny voanjo amin' ny firenena na tanàna niaviany ny fiheverana ara-toekarena notohanan' ny merkantilista.
Nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 dia nivoatra ny fomba fanaon' ny firenena mpanjanaka sy ny empira. Afa-tsy i Leopold II (mpajaka belza), izay naka tany tamin' ny anarany manokana, dia nisahana mivantana ny fanjanahantany tsy misy mpanelanelana ny fanjakana. I Frantsa sy i Britaina Lehibe no tompon-daka tamin' ireo fanjakana mpanjana-tany ireo, nanarakaraka azy roa i Alemaina sy i Italia.
Ny fahaleovantenan' i Saint-Dominique sy ny lalàmpanorenan' i Etazonia ary ny fanesorana an' i Espaina sy Pôrtogaly tsy ho anisan' ny fanjakana mpanjanatany dia nampitodika ny fanitaran-tany mankaty Afrika izay voazanaka saika manontolo (afa-tsy i Etiôpia izay nanohitra ny ezaky ny Italiana). Nitazona toerana tsy azo tsinontsinoavina ny zanatany amerikana, indrindra ireo nosy Antilia, na dia vitsy anisa, porofon' izany ny tsy nanafoanany sy ny tsy nanovany ny fifanarahana hatramin' izay ka hatramin' ny taona 1825 sy ny nihazonany ny fomba fanandevozana hatramin' ny taona 1848 tao amin' ny zanatany frantsay. I Azia kosa no kôntinenta fahatelo nizaka ny afitsoky ny fanjanahantany.
Nisolo miandalana ny rijankevitra liberaly ny fotokevitra merkantilista. Ary ny "avelao hanao, avelao handalo" novoizin' i Adam Smith dia tsy nety nifanindran-dalana amin' ny famerana ny fahafahan' ny entam-barotra mivezivezy, izay sehatra nahafahan' ny fanjanahantany nanjakazaka.
Nanomboka tamin' ny taona 1870 dia nitombo ny fanohanana tsy misy fepetra nataon' ny mpomba ny fanjanahantany ny fandraharahana nataon' ny mpanjanatany, ary nanamarina ny fanjanahantany tamin' ny alalan' ny tohan-kevitra maro izy ireo. Ny lanjan' ny empira mpanjanatany dia niseho amin' izay ho mason-tsivana amaritana ny tanjaky ny firenena tandrefana. Ohatra amin' izany ny fifaninanana sy ny fifandrafiana nisy teo amin' ny samy firenena eorôpeana izay nitarika amin' ny tsy famelana na dia faritra kely eto ambonin' ny tany tsy hisy mpibodo, mba tsy hahatonga izany faritra izany hanjakan' ny firenena mpifaninana amin' ny tena.
Satria tsy maintsy maka anjara toerana eo amin' ny raharaham-barotra maneran-tany, dia tsy maintsy natao izay hananana tobim-pamaharana ara-tafika an-dranomasina sy ara-barotra amin' ny toerana samihafa eto amin' izao tontolo izao. Amin' ny lafiny ara-toekarena dia faritra manana loharanon-karena betsaka ny tany voazanaka, izay azo itrandrahana raha vantany vao miseho ny filana. Etsy an-danin' izany, amin' i Frantsa, ny empira mpanjanatany dia heverina ho toerana fitehirizana olona betsaka, satria, nanoloana an' i Alemaina, dia sahirana izy noho ny tsy fahampian' ny olona ka mampanahy azy ny mety ho vokany raha misy ny ady. Farany, ny firenena mpanjanatany dia nihevi-tena ho mpitondra ny sivilizasiôna teo amin' ny vahoaka voazanaka izay heveriny ho barbariana.
Notsikerain' ny kômonista izany fiitaran' ny fanjanahantany izany. Nihevitra i Lenine fa ny fanjanahantany dia vokatry ny fandrosoan' ny kapitalisma izay tsy maintsy miafara amin' ny rafitra mpanararaotra amin' ny fitsentsefana olona eran' izao tontolo izao. Ankoatra izany dia nilaza mialoha ity kômonista ity fa manoloana ny fifampiankinana izay nampaharitra ny fanjanahantany dia tsy maintsy hitroatra ny firenena voazanaka.
Amin' ny fotoana nahatraran' ny fanjanahantany ny fara tampon' ny tanjany, nandritra ny fe-potoana teo anelanelan' ny ady lehibe roa, dia nanomboka niseho ny fahalemen' ny fanjanahantany. Ny fikambanana sy hetsika isam-pirenena, izay nanomboka tsapa tao amin' ireo firenena mpanjanaka, dia nitombo, ary taorian' ny Ady Lehibe Faharoa dia nahazo fahaleovantena ôfisialy ny firenena voazanaka.
Na dia azon' ireo firenena ireo aza izany sata vaovao izany dia mbola iainana ankehitriny ny fanjanahantany amin' ny endriny vaovao. Ny fifandraisana eo amin’ ny firenena mpanjanaka taloha sy ny firenena nozanahiny dia tsy tapaka tanteraka ary azo atao ny manontany tena raha tena afaka handroso tokoa ny firenena voazanaka taloha izay mbola miankin-doha amin' ny firenenena nanjanaka azy. Ny ankamaroan' ireo firenena voazanaka taloha ireo dia ao amin' ny vondron' ny firenena an-dalam-pandrosoana.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
