Emilio Azaretti
poêta in léngoa lìgure From Wikipedia, the free encyclopedia
Emiliu Azaretti (Ventemiglia, 3 d'avrì d'u 1902 - Ventemiglia, 28 de frevà d'u 1991) u l'è staitu ün scritù e pueta in lenga ligüre, tra i fundatui d'a Cumpagnia d'i Ventemigliusi.
VE |
'Sta pagina a l'è scrita in ventemigliusu |

Biugrafia
U l'è nasciüu a Ventemiglia u 3 d'avrì d'u 1902, da Angelu e Emilia Rondelli. Purtai â fin i stüdi, intu 1925 u pigliava a leurea in chimica e farmaçia a l'Üniversità de Zena e u praticava a prufesciun de spassià, eredità dau paire, in via Cavour, insciu cantun de via d'a Stassiun. Inti primi ani d'u XX Seculu, a çità de Ventemiglia a vantava a presensa d'in ritrövu cultürale püblicu, u Cafè Ligüre, in viale Principe Amedeu, ancöi cursu d'a Repüblica, duve "u sciù Emiliu" u parteçipava cun custansa ai debà cürai da l'emeritu prufesù Vieri Bongi. Apasciunau de dialetu e tradissiui d'u postu, intu 1927, u l'è staitu ün d'i fundatui d'a Cumpagnia d'i Ventemigliusi, üna d'ê prime "famiglie" ligüri, cun A Campanassa de Savuna e A Compagna de Zena. 'St'assuciassiun a s'è pruposta a difesa d'u patrimoniu d'a lenga, d'a störia, d'i munümenti e d'u fulclure de Ventemiglia e d'a Zona Intemelia e elu u n'è staitu u Consule Rapresentante, cume di' u presidente, fina au 1945.
Intu 1928, inseme a Filipu Giliu Rostan, u fundava a Cumpagnia d'u Teatru Ventemigliusu, fiřudramatica dialetaře che tanta impurtansa a l'avereva avüu inte l'opera de recüperu e sarvagardia d'u patrimoniu lucale. Candu u regime, u s'è messu a amaregnà düramente e tradissiui, elu u s'è intestau de mantegne a sou indipendensa de pensceiru e a cuntügnà l'opera incumensà. Au cuménsu d'i Ani Trenta, cu' in abundante grüpu de amighi, apasciunai cume elu d'i dialeti intemelî, u l'à caciau e base pe' a fundassiun de l'Academia Ventemigliusa ch'a l'à daitu vita au muvimentu d'A Barma Grande, ina mira ch'a l'à avüu u sou puntu de forsa inta pübřicassiun d'ina revista - sutatituřà l'Antulugia Intemelia - duv'i gh'àn culaburau scritui inti dialeti d'a zona cumpresa intra a Valata de l'Argentina e u Prinçipatu de Munegu, aiscì se 'stu teritoriu u l'éira staitu devisu dau cunfin puliticu italu-françese. Infra u 1932 e u 1939, de 'st'antulugia i sun staiti pübřicai séte vulümi, ch'i cuntegne ina vasta prudüssiun dialetale: puesie, prose, testi teatrali, mise a lögu de riçerche lenghistighe e etnugrafiche. In fegunda culaburassiun cun Filipu Giliu Rostan, sute u pseudonimu de Yvan Dakhordiu, i fan paresce nümeruse pièçes dialetaři, in testi uriginali o redüti, duve gh'è da remarcà: L'amù u l'è ciü forte che u brussu, U dottor Pepin Scurlussura, Paulin u s'incala, A verità a l'ufende, A çena d'a leva (trasmessa d'â RAI inti Ani Setanta). Ancu': A scöra d'i marî, U se credeva d'essiru, U rüvegu de bon cö, Françé mera, U spiritu de cuntradiçiun, Bernà u bülu u se maria. Intu 1946, in Svissera, u se mariava cun Matilde Pfister, ch'a gh'à daitu due figlie: Emilia e Gisella. Da paire cusciensiusu, candu l'è staitu u mumentu de destetà 'ste due garsune, u l'à dedicau ben ciü tempu â famiglia, metendu in po' da parte i tantiscimi interessi cultürali. Però, intu 1961, sprunau da Rostan, u reciamava a ina ciü atenta atività u sciàiru grüpu d'i Soci d'a Cumpagnia, invitanduři a arrepiglià e tradissiui, trasmetendu l'interessu ae generassiui giuvanili. Intantu u sbrilunava i autui dialetali de tüta a Zona Intemelia a repiglià l'atività, fandu pübřicà da Ninu Lamboglia, l'ötavu nümeru d'A Barma Grande.
Da chel'anu, fina au 1974, suta a sou ghida, i l'éira stampai autri sei vulümi d'a revista, ch'i cuntegne a prudüssiun dialetaře d'au dopugherra e i sun servii da sprùn pe' l'arrepiglià d'a literatüra dialetaře, che da chelu mumentu a l'à atrövau nümerusu seghitu. Aiscì dopu a scumparsa de Rostan u cuntügnava a pratica d'autù de testi teatrali, uriginali o redüti, ch'i nu' mancava de esse rapresentai d'â Cumpagnia d'u Teatru Ventemigliusu direta da Pierin Sismondini. 'Sti chi i tituři: Chi u l'è u mariu de Cesira, Ina piga derré a l'Aureglia, U Grungu, I dui Custantin, A pignata, A rivincita de Pascà, Pescavui de cana, U cutelu de Pé u Manegu, Chele nöte de setembre.
Intu 1977, pe' a celebrassiun d'u çencantenariu de fondassiun d'â Cumpagnia d'i Ventemigliusi, intu mezu ae autre mire, u creava i Centri di Cultura Dialettale ch'i l'àn u scopu de tramandà ai figliöi d'ê scöre u patrimoniu cultürale d'u dialetu. Diresüi da Rensu Villa, inta Scöra elementare e dau prof. Massimo Cavalli inte Medie, i Centri i l'àn derulàu in'intensa atività surva tütu intu campu d'a cansun e d'a reçita dialetaře, utegnendu faitüranti afermassiui, aumancu fina a tüti i Ani Ötanta, aiscì suta a diressiun d'a duturessa Rita Zanolla. L'è staitu ancu' Azaretti a preparà i testi dialetaři pe' st'atività, adatandu pe' e scene, antighe e çelebri foure, cume: A foura d'u ratu e d'u galetu, Giancaneve, Çenerusela, Marmelin, U gatu ingiarmau. De ciü, pe' i figliöi, u l'à messu inseme ina gramaticheta ilüstrà Imparamu u ventemigliusu, nasciüa d'â culaburassiun cun Villa, e cumpendià da ina serie de audiucascete, lezüe in dialetu da amighi d'a Cumpagnia.
Fin dai Ani Trenta u l'è staitu autù de pareglie cansun in dialetu, caicüna cumposta inte ocaixun d'ê edissiui d'a Bataglia d'ê Sciure, müxicae e cögliüe intu cadernetu Cansun ventemigliuse püblicau d'â Cumpagnia intu 1970, primu d'ina serie de edissiui, aiscì prestigiuse. Â fin d'i Ani Setanta, i l'à cumesau a paresce i früti d'i longhi ani de stüdi e de riçerche, purtae avanti intu campu d'u dialetu e, d'urdinariu, presentae ai Colloques des langues dialectales urganisai a Munegu. Inte 'ste püblicassiui: Nomenclatura della fauna marina in dialetto ventimigliese, paresciüa insciu Bollettino dell'Atlante Linguistico Mediterraneo e a culaburasciun au vulüme I Dialetti Liguri ch'u tegne i ati d'u Cunvegnu de Zena, faitu intu 1973. U nu' fava mancà a sou culaburassiun â Rivista Ingauna e Intemelia de l'Istituto Internazionale di Studi Liguri, d'u cale u l'eira staitu Sociu fundatù e, fina au 1977, Presidente d'a Seziun Intemelia. Ma l'opera ch'a duveva daghe fama naziunale e internaziunale a l'è staita de següru L'evoluzione dei dialetti liguri esaminata attraverso la grammatica storica del ventimigliese, paresciüa in due edissiui, üna derré l'autra, intu 1977 e intu 1982. Intu meiximu anu, dopu ina longa opera de preparassiun, furnia dai za' nuinai Colloques, intu Prinçipatu de Munegu, paresceva l'Académie des langues dialectales d'a cale u l'eira staitu patruçinatù, membru fundatù e vicepresidente. Intu 1989 vieva a lüixe l'ürtima deficurtùsa fatiga: Studi linguistici sull'anfizona Liguria-Provenza, preparà in culaburassiun cu'a prof. Giulia Petracco Sicardi, e cuntegnente in aprufundiu e magistrale sagiu insciu dialetu de l'Auriveta (Olivetta San Michele).
Dutau de sciamante spiritu puliticu, intu 1945, â fin d'a desastrusa gherra ch'a l'àva redütu Ventemiglia a in bigu de macerie, u lançava l'idea d'â Zona franca intemelia ch'a l'averva dovüu recustrüì, aumancu dau puntu de vista ecunomicu-duganale, l'entità de l'antiga Cuntea. Pe' arrivà a 'stu scopu u l'à fundau L'Unione Democratica Federalista della Liguria Intemelia assuciassiun ch'a l'aveva u sou organu de infurmassiun intu giurnale lucale La Voce Intemelia, ch'u n'è staitu u fundatù e diretù fina â morte. U prugetu d'a Zona Franca u nu' l'à avüu incumensu, ma u giurnale u l'à purtau avani e püblicassiun cume mensile d'infurmassiun e difesa d'i interessi lucali suta l'egida de l'Unione Intemelia. Fundatù, intu 1948, d'a Commissione italo-francese per lo studio dei problemi di frontiera e del bacino del Roia, u l'è staitu aiscì fundatù e presidente d'u Comitato per l'ammodernamento della S.S. 20 di Val Roia, cume aiscì d'ê assuciassiui Difesa della spiaggia e Pescatori Marini. Ispeitù unurariu d'a Suprintendensa ai Munümenti fina au 1971, u l'è staitu aiscì, d'â fundassiun, membru d'a Commissione di arte sacra della diocesi di Ventimiglia. Inti Ani Sciüscianta, elezüu cume indipendente, u l'à faitu parte de trei aministrassiui, üna derré l'autra: Cunseglié cumünale e Assesù ae Finanse e au Patrimoniu, ucüpanduse, tra l'autru, pe' l'istitüssione in Ventemiglia d'i Licei Classicu e Scientifigu e de l'Istitutu Tecnicu Cumerciale.
Aiscì sou a pratica de prugetassiun e finansiamentu d'i travagli, pöi ciantai lì, d'u portu de Ventemiglia. U l'à travagliau cun custansa fina a candu e condissiui de salüte i ghe l'àn permessu, sareva a di' fina a pocu tempu avanti de möire, che l'è stau u 26 de frevà d'u 1991, inta sou ca' d'a Marina San Giüsepe, lasciandu a mezu caiche interessante travagliu de cultüra d'u postu, cume u breviau d'a messa pe' u giurnu de San Segundu, messa zü in ventemigliusu; travagliu ch'u l'è staitu publicau postümu d'â scignura Matilde.
Opere
Puesie intu parlà intemeliu
- SONETTI GIOVANILI
- DEXIDERIU ventemigliusu
- APARISSIUN ventemigliusu
- STAVA A MAIRE Stabat Mater ventemigliusu
- VIVA U SCÖGLIU ventemigliusu
- CUME L'E' BELU TANGHEZA' ventemigliusu
- CIANCEGURA BARLEGURA ventemigliusu
- VIVA CARLEVA' ventemigliusu
- ADIU CAVU ventemigliusu
- PIGLIARU, PIGLIARU U RATU INTU TOURU ventemigliusu
- FATENE CARA' PAULIN ventemigliusu
- L'E' A TÜ CHE VÖGLIU BEN ventemigliusu
- L'E' MEGLIU CIÜGA' IN ÖGLIU ventemigliusu
- U CAN E A SOU SCIUMBRIA ventemigliusu
- U TRAN-LÜMASSA ventemigliusu
- A BEGARIÇIA ventemigliusu
- SCIURE E GARSUNE ventemigliusu
- MA GHE N'AVE' TESTA ventemigliusu
- A CANSUN D'A ZONA FRANCA ventemigliusu
- A L'EIRA A REGINETA D'E VALAE ventemigliusu
- CANDU L'ARRIVA U MAZU ventemigliusu
- A SCAŘA ventemigliusu
- Rime pupulari arrecampae
- ANA SÜSANA ventemigliusu
- GIAN BRAGHETA ventemigliusu
- SABU SANTU ventemigliusu
- SÜCA PERA' ventemigliusu
- PASCA PIFANIA ventemigliusu
- STROFETTA di canto popolare disperso ventemigliusu
- IN SCIU' VALUN DE PIGNA ventemigliusu
Cumedie
- L'AMU' U L'E' CIÜ FORTE CHE U BRUSSU - con Rostan : Ivan Dakordiu
- U "DOTTOR" PEPIN SCURLUSSURA - con Rostan : Ivan Dakordiu
- PAULIN U S'INCALA - con Rostan : Ivan Dakordiu
- U MEIGU PE' FORZA - con Rostan : Ivan Dakordiu
- A SCÖRA D'I MARÎ - con Rostan : Ivan Dakordiu
- U RÜVEGU DE BON CÖ - con Rostan : Ivan Dakordiu
- A VERITÀ A L'UFENDE - con Rostan : Ivan Dakordiu
- A ÇENA D'A LEVA - con Rostan : Ivan Dakordiu
- BERNÀ U BÜLU U SE MARIA
- I DUI CUSTANTIN
- A PIGNATA
- A RIVINCITA DE PASCÀ
- PESCAVUI DE CANA
- U CUTELU DE PE' U MANEGU
- CHELE NÖTE DE SETEMBRE ...
- TÜTU PE' INA CAMIXÖRA GRIXIA
- U SE CREDEVA D'ESSIRU
- FRANÇE' MERA
- U SPIRITU DE CUNTRADIÇIUN
- DUI MARÎ IN GALERA
- INA PIGA DARRÈ A L'AUREGLIA
- CHI U L'È U MARIU DE CESIRA
Teatru pe' i figliöi
- A FOURA D'U RATU E D'U GALETU
- GIANCANEVE E I SÉTE NANI
- ÇENERUSELA
- A BELA CH'A DORME INTU BOSCU
- MARMELIN
- U GATU INGIARMAU
- E BUXIE
- STÖRIE DE PESCAVUI
- I OSPITI D'UNÙ
Editoriali
- Libri
- Emiliu Azaretti e Filipu Giliu Rostan, A Barma Grande, Antulugia Intemelia, Vul. 1-13, Ventemiglia - A Burdighea, Cumpagnia d'i Ventemigliusi - I.I.S.L, 1932-1974.
- (FR) Emiliu Azaretti, Quelques mots de la transhumance en dialecte de Buggio (Val Nervia) avec étude éthymologique, Fransa, s.e., 19?.
- (IT) Emiliu Azaretti, Luigi Notari: commemorazione tenuta al Museo Bicknell di Bordighera l'11 febbraio 1962, A Burdighea, I.I.S.L., 1961.
- (FR) Emiliu Azaretti, Les moulins à huile à Olivetta San Michele, s.e., 197?.
- (IT) Emiliu Azaretti, Lo statuto della regione ligure, Ventemiglia, s.d., 1970.
- (IT) Giacomo Devoto, Emiliu Azaretti e Giovanni Battista Besio, Dialetti liguri, Zena, Sagep, 1974.
- (IT) Giovanni Battista Nicolò Besio, Enzo Bernardini e Emiliu Azaretti, Vecchia San Remo, Ospedaletti, Bordighera, Ventimiglia: ricerche storico-fotografiche per San Remo e Ospedaletti, Zena, Valenti, 1976.
- (LIJ, IT) Emiliu Azaretti, L'evoluzione dei dialetti liguri esaminata attraverso la grammatica storica del Ventimigliese, Sanremu, Casabianca, 1977 (1° ed.), 1982 (2° ed).
- (LIJ, IT) Emiliu Azaretti e Rensu Villa, Imparamu u ventemigliusu, Ventemiglia, Cumpagnia d'i Ventemigliusi, 1979.
- (LIJ, IT) Emilio Azaretti e Anna Maria Crespi (disegni), Favole e storie in dialetto ventimigliese, Ventemiglia, Cumpagnia d'i Ventemigliusi, 1992.
- Guido Pastor, Giulia Petracco Sicardi (presentaçiùn) e Emilio Azaretti (note), Calòrie, legatàrie e maraveglie in parlata biijinòla, Pinerolu, Alzani, 1984.
- (IT) Giulia Petracco Sicardi e Emiliu Azaretti, Studi linguistici sull'anfizona Liguria-Provenza, Lüsciandria, Edizioni dell'Orso, 1989, ISBN 88-76-94033-2.
- (LIJ, IT) Emilio Azaretti, Un dialetto di transizione fra area ligure e occitanica: Olivetta San Michele, Lüsciandria, Edizioni dell'Orso, 1990.
- (LIJ, IT) Emilio Azaretti, La fauna marina nel dialetto ventimigliese, Zena, Cooperativa Grafica Genovese, 1992.
- La voce intemelia, organo d'informazione locale, fundatù e diretù fina au 1991.
- Articuli
- (IT) Emiliu Azaretti, Luigi Notari: commemorazione tenuta al Museo Bicknell di Bordighera l'11 febbraio 1962, in Rivista Ingauna e Intemelia, Annu XVI, n. 1-2, 1961, pp. 1-3.
- (IT) Emiliu Azaretti, Nomenclatura della fauna marina in dialetto ventimigliese, in Bollettino dell'Atlante Linguistico Mediterraneo, Vul. 10-12, 1968-1970, pp. 409-427.
- (LIJ, IT) Emiliu Azaretti, Nomenclatura peschereccia di origine greca nel dialetto ligure intemelio, in Bollettino dell'atlante linguistico mediterraneo, n. 21, 1979, pp. 59-69.
- (IT) Emiliu Azaretti, Storia dei nomi balma/alma, in Rivista Ingauna e Intemelia, Annu XXXIX, Lügliu-Deixembre 1984, pp. 67-82.
- (IT) Emiliu Azaretti, Testi trecenteschi in volgare albenganese, in Rivista di Studi Liguri, n. 1-3, Zenà-Setembre 1985, pp. 212-218.
- (IT) Emiliu Azaretti, L'origine del nome articioca, in Rivista Ingauna e Intemelia, Annu XLI, n. 1-4, 1986, p. 53.
- (IT) Emiliu Azaretti, Toponomastica etimologica della costa di Ventimiglia, in Rivista Ingauna e Intemelia, Annu XLI, n. 1-4, 1986, pp. 48-53.
- (IT) Emiliu Azaretti, I continuatori del latino tardo 'gradale' e la vera etimologia del Santo-Gral, in Rivista Ingauna e Intemelia, Annu XLV, n. 1-4, 1990, pp. 65-66.
Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 246407029 · ISNI (EN) 0000 0003 8588 2382 · LCCN (EN) n88261407 · WorldCat Identities (EN) n88-261407 |
---|
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.