Norveggia - Wikiwand

Remove ads

A Norvéggia (Norge^[8] ò Noreg^[9] in norvegéize, prononçiòu [ˈnɔ̂rɡə]^[10]), conosciûa ofiçialménte cómme Régno de Norvéggia (Kongeriket Norge^[8] ò Kongeriket Noreg^[9]^[11]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa do nòrd.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Ciù informaçioìn Norvéggia, Dæti aministratîvi ...

Remove ads

Giögrafîa

A Norvéggia a l'é formâ sorviatùtto da-e pàrte de ponénte e setentrionâle da penîzoa scandìnava ciù dötréi teritöi tra i quæ, in particolâ, se pêuan aregordâ l'îzoa àrtica de Jan Mayen e l'arçipélago de Îzoe Svalbard. Pe de ciù l'îzoa de Bouvet, inta región subantàrtica, a l'é 'na dipendénsa da Norvéggia ascì. A naçión a l'à de rivendicaçioìn in scî doi teritöi antàrtichi de l'Îzoa de Pêo I e da Tæra da Regìnn-a Maud. A l'à 'n'àrea totâle de 385.207 km² e, a-o zenâ do 2022, a sò popolaçión a l'êa de 5.425.270 persónn-e^[12]^[13].

A confìnn-a co-a Svéçia, a levànte, pe bén 1.619 km e con Finlàndia e Rùscia a nòrd-èst. A l'à afaciâ in sciô stréito do Skagerrak a sùd, pe mêzo do quæ a l'é separâ da Danimàrca e Régno Unîo. A Norvéggia a l'à 'n'estéiza rîva in sce l'Òcéano Atlàntico e o Mâ de Barents. A prezénsa do mâ a l'infloénsa bén bén o clìmma norvegéize, ch'o l'à de tenperatûe ciù mîti lóngo e sò còste (tànto che inta néutte polâre a-o nòrd de spésso són sôvia i zêro gràddi) e ciù fréide a l'intèrno, scibén che rèstan ciù âte de quélle de âtri lêughi a-a mæxima latitùdine. L'infloénsa do mâ a l'é ànche a càoza da tànta ægoa e néive ch'a càzze in sciô teritöio norvegéize.

A capitâle da Norvéggia, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Òslo; e âtre çitæ ciù inportànti són Bergen, Trondheim e Stavanger.

Remove ads

Stöia

O régno de Norvéggia o l'é stæto costitoîo inte l'ànno 872 da l'unión de vàrri stâti ciù picìn, restàndo dónca 'na naçión indipendénte pe ciù de 1.150 ànni. Tra o 1537 e o 1814 o l'à fæto pe cóntra pàrte da Danimàrca-Norvéggia e, da quéllo ànno scìnn-a-o 1905, de 'n'unión personâ co-o régno de Svéçia. A-o sccéuppo da Prìmma Goæra Mondiâle a Norvéggia a l'à diciaròu a sò neotralitæ, evitàndo e devastaçioìn do conflìtto. A despæto de 'n'âtra diciaraçión de neotralitæ fæta a l'inìçio da Segónda Goæra Mondiâle, inte l'arvî do 1940 a naçión a l'à subîo l'invaxón da Germanîa nazìsta, co-a sò òcupaçión ch'a l'é duâ scìnn-a-a fìn da goæra.

A-a giornâ d'ancheu o rè de Norvéggia o l'é l'Harald V da cazàdda de Glücksburg; o prìmmo minìstro o l'é pe cóntra o Jonas Gahr Støre, nominòu inte l'ànno 2021.

Remove ads

Economîa e polìtica

A Norvéggia a l'à svilupòu 'n fórte stâto sociâle, in sciâ bâze do coscì dîto modéllo nòrdico, ch'o garantìsce 'n'ascisténsa sanitâia universâle e 'n'educaçión, livéllo universcitâio inclûzo, de bàdda pe tùtti i sò çitadìn^[14]. O stâto o consèrva de inportànti parteçipaçioìn in di setoî industriâli ciâve pi-â sò economîa, spécce rigoardànti e grénde vivàgne de petròlio, gàzzo naturâle, minerâli, legnàmme, pescòu e ægoa da béive. L'indùstria do petròlio a costitoìsce ciù ò mêno 'n quàrto do PIL da naçión^[15], co-a sò estraçión ch'a l'é coscì inportànte che, a livéllo pro capite, a Norvéggia a l'é o produtô ciù inportànte fêua di pàixi do Levànte^[16]^[17]. A naçión a l'à o quàrto rédito pro capite ciù âto do móndo, segóndo a Bànca Mondiâle e l'IMF^[18], ò l'unzén, cómme inta scâ da CIA agiornâ a-o 2017^[19], into câxo séggian pigiæ in conscideraçión i sò domìnni e-e sò dipendénse ascì. A Norvéggia a l'à o ciù grànde fóndo sovràn do móndo, o quæ o l'à 'n valô de 1.400 miliàrdi de dòlari^[20].

A naçión a l'é a-o prìmmo pòsto inta clasìfica globâle de l'Indice de Svilùppo Umâno a partî da-o 2009, óltre che tra o 2001 e o 2006 ascì^[21], poxiçión ch'a rèsta pægia ànche into câxo ch'o vegnìsse conscideròu l'ìndice corètto pe-e dizegoaliànse (a-o 2018)^[22]. Inte l'ànno 2017 a l'é stæta diciarâ naçión ciù felîçe a-o móndo segóndo o World Happiness Report^[23] e d'ancheu a l'é a-o prìmmo pòsto inti ìndichi de libertæ^[24] e democraçîa^[25], óltre a avéi un di livélli de criminalitæ ciù bàssi do móndo^[26].

A Norvéggia a l'é 'na monarchîa costituçionâle e unitâia, co-a tradiçionâle separaçión di potêri tra Parlaménto (Stortinget), Conséggio de Stâto (Statsrådet) e Màscima Córte (Høyesterett), segóndo quànte o l'é stabilîo inta costituçión za da-o 1814. O teritöio norvegéize o l'é spartîo tra doî livélli aministratîvi, ö sæ e contêe e i comùn. O pòpolo Sami o l'à 'n çèrto gràddo de aoto-determinaçión e contròllo in scê sò tære pe mêzo de 'n pròpio parlaménto e de l'Àtto do Finnmark. A Norvéggia a l'à di stréiti ligàmmi con l'Unión Eoropêa e i Stâti Unîi e a l'é un di ménbri fondatoî de Naçioìn Unîe, do Conséggio d'Eoröpa, da NATO, de l'EFTA, do Tratâto Antàrtico e do Conséggio Nòrdico. A l'é un di ménbri do Spàçio Econòmico Eoropêo, da WTO, de l'OECD e de l'Area Schengen ascì.