pàize de l'Eoröpa From Wikipedia, the free encyclopedia
O Lusenbùrgo (Lëtzebuerg in lusenburghéize, prononçiòu [ˈlətsəbuəɕ])[1], conosciûo ofiçialménte cómme Granducâto de Lusenbùrgo (Groussherzogtum Lëtzebuerg in lusenburghéize, prononçiòu [ˈɡʀəʊ̯shɛχtsoːχtum ˈlətsəbuəɕ])[2], o l'é 'n pàize de l'Eoröpa òcidentâle sénsa sbòcco in sciô mâ.
ZE |
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ |
O Lusenbùrgo o confìnn-a co-o Bèlgio a nòrd e a ponénte, co-a Germània a levànte e co-a Frànsa a sùd. O l'à 'n'àrea de 2.586 km2, tra e ciù picìnn-e d'Eoröpa[3], e (a-o 2022) 'na popolaçión de 645.397 persónn-e[4], tra e ciù bàsse do continénte ma che, pe cóntra, a l'é unn-a de quélle co-o tàscio de cresciànsa ciù âto in asolûto[5]. Squæxi a meitæ da popolaçión lusenburghéize a l'é de òrìgine forèsta[6].
A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Lusenbùrgo[7], unn-a de quàttro capitâli de l'Unión Eoropêa, insémme a Bruxelles, Francofórte e Strasbùrgo, e a sêde da Córte de Giustìçia de l'Unión Eoropêa, a màscima córte pe-o dirìtto comunitâio[8]. A coltûa, a léngoa e-e tradiçioìn lusenburghéixi són streitaménte lìghæ a quélle di sò vexìn, con l'identitæ naçionâle ch'a l'à di eleménti ségge da-a coltûa françéize che da quélla tedésca. L'ùnica léngoa naçionâle a l'é o lusenburghéize, dêuviâ a ògni mòddo insémme a-o françéize e a-o tedésco inte questioìn aministratîve e giurìdiche[9].
Cómme moménto d'inìçio da stöia do Lusenbùrgo o vêgne de sòlito indicòu o 963, ànno into quæ o cónte Siegfried o l'à acatòu o promontöio rociôzo co-i rèsti do fórte romàn de Lucilinburhuc (ö sæ "castéllo picìn") da-a vixìnn-a abaçîa de Sàn Mascimìn, scitoâ inta çitæ de Trier[10][11]. Inti sécoli dòppo, pe mêzo de goære, maiézzi conbinæ e creaçioìn de vasàlli, i discendénti do Siegfried són ariescîi a aomentâ bén bén i pròppi domìnni[12]. Vèrso a fìn do sécolo XIII i Lusenbùrghi êan arîvæ a controlâ 'n inportànte teritöio, tànto che inte l'ànno 1308 o cónte de Lusenbùrgo Rìcco VII o l'é stæto proclamòu Rè di Romén e pöi Sâcro Inpeatô Romàn ascì[13]. Óltre a-o Rìcco VII, inta cazàdda de Lusenbùrgo són stæti nominæ âtri quàttro inperatoî, co-o Càrlo IV ch'o l'à elevòu a contêa a-o tìtolo de Ducâto[14].
O ducâto o l'é pöi intròu inta provìnsa borgognònn-a e dónca cómme unn-a de dîsètte provìnse di Pàixi Bàsci asbùrgichi[15]. Into córso di sécoli a Çitæ de Lusenbùrgo e a sò fortéssa àn pigiòu 'na grànde inportànsa militâre aprêuvo a-a sò poxiçión stratégica a-a meitæ tra o Régno de Frànsa e i teritöi di Asbùrghi, co-o Granducâto ch'o s'é trasformòu co-o ténpo inta región ciù fortificâ do continénte[16]. Depoî avéi fæto pàrte ségge da Frànsa do Loîgi XIV che de l'inpêro aostriàco co-a Màia Têxo, o Lusenbùrgo o l'é pasòu a-a Prìmma Repùbrica Françéize, pe pöi finî into Prìmmo Inpêro do Napolión[17].
O modèrno stâto lusenburghéize o l'é nasciûo aprêuvo a-e decixoìn do Congrésso de Viénna do 1815. O Granducâto, co-e sò inportànti fortésse, o l'é dónca diventòu 'na naçión indipendénte sótt'a-o domìnio personâ do Ghigèrmo I di Pàixi Bàsci e co-ina goarnixón prusciànn-a ch'a l'avardâva a çitæ da-i atàcchi françéixi. Inte l'ànno 1839, aprêuvo a-e consegoénse da rivoluçión bèlga, a pàrte do Granducâto de léngoa françéize a l'é stæta çedûa a-o Bèlgio méntre quélla de léngoa lusenburghéize, con l'eceçión da çitæ de Arlon, a l'é diventâ o Lusenbùrgo d'ancheu[18].
O Lusenbùrgo o l'é 'n pàize svilupòu, co-în'economîa avansâ e tra i ciù âti réditi pro capite a-o móndo, valutòu a paritæ de potêre d'acàtto. A Çitæ de Lusenbùrgo, co-o sò céntro stòrico, a l'é stæta diciarâ patrimònio de l'umanitæ da l'UNESCO inte l'ànno 1994 aprêuvo a l'eceçionâle stâto de conservaçión de sò miâge e da çitæ vêgia[19].
O Lusenbùrgo o l'é 'na monarchîa costituçionâle òrganizâ cómme 'na democraçîa raprezentatîva. O sò càppo de stâto o l'é o grandùcca Rìcco, l'ùrtimo grandùcca ancón existénte a-a giornâ d'ancheu. O l'é un di ménbri fondatoî de l'Unión Eoropêa[20], de Naçioìn Unîe, de l'OECD, da NATO e do Benelux[21][22]. Pe de ciù, inta Çitæ de Lusenbùrgo gh'é e sêde de numerôze òrganizaçioìn internaçionâli e agençîe de l'Unión Eoropêa ascì. A naçión, tra o 2013 e o 2014, a l'à pi-â prìmma vòtta fæto pàrte do Conséggio de Seguéssa de Naçioìn Unîe[23]. A-o 2020, i çitadìn lusenburghéixi poéivan intrâ sénsa a necescitæ d'avéi 'n vìsto, ò con sénplice vìsto a l'arîvo, in bén 187 naçioìn, co-o pasapòrto lusenburghéize ch'o l'é defæti o quìnto ciù fórte a-o móndo, insémme a quélli de Danimàrca e de Spàgna[24].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
