famïa nobile arbenganeṡe From Wikipedia, the free encyclopedia
I D'Aste i sun stèti in'impurtante famïa nobile arbenganeṡe, patrissi a Zena e Rumma asscì. I sun rivèi in ta Rive(r)a de Punènte du seculu XII, pé fà prèstu furtüna in Arbenga, cun di sò mèmbri numinèi ae ciü âte careghe religiuṡe e militari, cumissciunandu asscì de impurtanti architetü"e. A l'ürtimu, a sò sc-ciatta a l'è vegnüa a mancà du Neuvesèntu.
AR |
Sta pagina lì a l'è scrîta in arbenganeṡe, sècundu a grafia Gastaldi |
A famïa D'Aste a vegne"ea dâ sittè d'Asti, dunde au prinsippiu a l'é"a ciamà De Costiglioriis, pé peui cangià u prenumme cumm'a l'è vegnüa a stà in Arbenga, de moddu de regurdà a sò urigine[2]. Dandu amèntu a in'âtra teuria, u pa"entàu antigu u se"ea quellu di Peletta, cu'a famïa che, rivà in Arbenga, a l'ave"ea adutàu quellu de De Costiglioriis D'Ast, peui vegnüu nummà "D'Aste"[3]. A ogni moddu, i D'Aste i sun rivèi in ta Ciâna in tu seculu XII[4][5], cunservandu l'antigu stêma de famïa: in leùn bleu sciǜ campu d'o"u cun sinque aste russe ch'e u traversan[3][1][6][7][n. 1].
De de lì a cumensa a gran furtüna da famïa, ch'a l'ajeva cattàu u sò primmu palassiu in tu quarté arbenganeṡe de San Sci, ciǜ avanti mènsunàu cumme "antiga cà patèrna", grassie asscì a de investitü"e cumme quella de Tui"an, dèta da u vescu. I D'Aste i sun cusscì vegnüi tantu impurtanti da esse, zà au Registrum du 1420, fra e famïe ciǜ ricche da sittè[8].
In te l'annu 1233, in scangiu de in scitu rènte au fossatum Civitatis Albingane, i D'Aste i l'han utegniu e tère da cü"ia ch'e se truvavan a capite Dancio usque ad Petram, se"ea a dì da u câu du Burghettu fin'â Pria. A ogni moddu, ste prupietè lì i l'é"an survetüttu d'in gi"u au Burgu de Tui"àn, dunde i D'Aste i l'ajevan di cuntrèti de livèllu cu'i paisèi in te pa"eggi sciti. De media, sti sciti lì i l'e"an picenìn, cun ogni masius ch'u l'é"a spartiu fra dui-quattru famïe de cuntadìn[9].
U Giaccu e u Bungiuani D'Aste, primmi scignu"i de Tui"àn, cattàu in scitu rènte a San Zorṡu de Campugeja da i fratti de San Pe"u in Varatèlla in scangiu de quarche teren a Tui"àn, i l'han deciṡu du 1238 de fà vegnì in feudu u sò duminiu tuiranìn. U cangiu de scistema, cu'a vèndia de prupietè p'avele inderré in feudu, u permetteva de strenṡe i ligammi cu'a pupulassiùn e l'amministrasiùn du postu, in te stu caju lì a Geja arbenganeṡe. Cusscì, ai 19 de frevà du 1238, i D'Aste i l'han vèndüu aa cü"ia tüttu quellu ch'i l'ajevan « dâ geja du câu du Burghettu fin'â Pria e da u Zuu fin'au mà » feu"a de quarche prupietè picenina, pé 500 liie in tüttu[10].
Ai 27 de marsu du quellu annu i D'Aste i vegnen cusscì vassalli du vescu, ch'u i l'ha investii de tüttu quellu ch'i l'ajevan vèndüu u meṡe passau, cu'ina legge"a prevalènsa du Bungiuani in ta spartissiùn di diritti. Pe"ò, zà aa mitè du seculu, e sun scciuppè de lunghe ratèle cu'i paisai, ch'i vujevan ciǜ libertè e che, ai 17 de sèttèmbre du 1250, i l'ajevan creàu ina cumpaggnia cumüna. U Giacumìn D'Aste, fïu du Bungiuani, u l'ha cusscì deciṡu de dà inderré u feudu au vescu, cu'a lotta pé a suvranitè sciǜ Tui"àn ch'a l'è passà fra i partii in favù da cü"ia o da cumüna arbenganeṡe[11].
Se da i atti de l'investitü"a de Tui"àn se peu vegghe cumme a famïa a se fusse zà inricchia, cu'u pagamèntu de l'impurtante summa de 500 liie d'alantu"a, u titulu cu'u che u l'è mènsunàu u Giaccu, magister, u ne mustra pe"ò a sò estrassiùn sivile e nù feudale[4]. A ogni moddu, i D'Aste i l'han fètu prèstu a rivà aa ciǜ âta magistratü"a arbenganeṡe, cu'u Bènedettu che, du 1366, u l'è stètu vutàu primmu cunsule di Nobili. Delungu in te quelli anni, trèi mèmbri da famïa i sun intrèi in te l'urdine de San Giuani de Gerüṡalèmme: se"ea a dì u Scimùn du 1310, u Giuani du 1419 e u Gieumu du 1438. In te stu mumèntu a cumensa ina gran pulitica de alleanse cun cèrte fra e famïe ciǜ ricche e rinumae, cumme i Seulla, i Do"ia, i Lengueïa, i Spinu"a, i Prementùn, i Lerca"i, i Pa"avijìn, i Barbi e tante âtre[4]. De sti anni lì, i D'Aste i se sun spanteghè asscì a Zena e a Rumma: in ta sittè ligü"e i sun intrèi in te l'Albergu di Siga"a mèntre u primmu D'Aste a rivà a Rumma u l'è stètu u Giobatta de Benardu, vèrsu a fìn du Sinquesèntu[5][12][13]. Gh'é"a asscì ina ramma da famïa in Spagna, che pe"ò a l'è finia cu'a morte du Turellu D'Aste du 1592, e e sò sustanse ch'e sun vegnüe inderré ai D'Aste d'Arbenga[14].
Cu'a sò neuva ricchessa, i D'Aste i l'han cumensàu asscì a cumissciunà nüme"uṡe architetü"e in ti paiṡi dund'i stajevan. In Arbenga, dund'i l'ajevan piàu u dirittu de vutu aa Prepujitü"a (üna de tre dignitè au capitulu da cattedrale) in qualitè d'e"edi da famïa Bunanau, i l'han fètu fabricà de ope"e bèn impurtanti: du Quattrusèntu a gh'è stèta a fundassiùn da ricca capela de Santa Marta in ta geja di dumenichèi, peui due"à cumme capela de famïa e impia da targhe ch'e cuntavan e sò impreṡe, e de l'artà de San Carlu in ta cattedrale. Delungu in Arbenga, u Vincènsu D'Aste u l'ha fètu custruì u cunvèntu de San Fransescu, mèntre u Sarvègu u l'è stètu ün di quattru fundatui du cunvèntu intra moenia de San Calocciu, due strutü"e che au dì d'ancœui e sun quaji spa"ie. Da e âtre parte, se peu regurdà l'artà maṡù da geja da Madonna du Ruṡa"iu de Tui"àn, vussciüu da u Fransescu e u Fèipu D'Aste, a capela dedicà aa patruna da famïa in ta geja de San Gieumu de Madrid, cumissciunà da u Turellu D'Aste, e u deré da bajilica de Santa Ma"ia in Stradda Lata a Rumma, pagàu da u Giubatta D'Aste[15][16].
In ti seculi de doppu u numme da famïa u l'è vegnüu ancù ciǜ rinumàu cu'a nomina, ai 23 de lüïu du 1552, du Grigheu D'Aste a cumandante de galee du Steva e de l'Unu"àu Grimadi, guvèrnatù e prinsipe de Munegu. Fra i papèi d'alantu"a, i D'Aste i sun mènsunèi fina in t'ina bulla du Pappa Piu V du 12 de mazzu du 1570 cumme nobiles et ex principalibus civitatis Albinganæ, tituli pa"eggi a quelli due"èi in ti Brevi pé a famïa mandèi da i Düji e da i Prutetui da Repübbrica de Zena[17].
Du Seisèntu i D'Aste i l'han risevüu de impurtanti investitü"e, cumme a barunia d'Acèrnu, dèta ai 19 d'agustu du 1619 da u Fèipu III de Spagna au Giubatta D'Aste, patrissiu rumàn da u 9 de dijèmbre du 1596. Pé de ciǜ u sò cujìn, in Grigheu D'Aste ch'u l'é"a in te l'Urdine Supremu de Cristu, in ti mèjimi anni u l'è vegnüu cunte de Sumàn mèntre u Giuani Tumaju, in âtru mèmbru da famïa, ai 18 de frevà du 1639 u l'ajeva piàu l'investitü"a d'ina parte di feudi de Casaneuva, Cuje, Mendaiga e Lengueïa[18].
Tra i âtri D'Aste ch'i l'han utegniu ina carega impurtante i ghe sun u Fransescu du Mau"issiu, assivescu de Otrantu, e u Miché D'Aste, capitanu de ventü"a ch'u l'è mortu au cumandu de sò trüppe in ta bataïa de Buda, ai 9 de sèttèmbre du 1686[19].
Du Sèttesèntu a famïa di D'Aste, pé a sò ramma ch'a stajeva a Rumma, a l'ha avüu in gran nümèru de religiuṡi ch'i sun rivèi a de careghe impurtanti. Fra sti lì se peu regurdà u Marsellu D'Aste dâ ramma da famïa ch'a stajeva a Acèrnu, assivescu titulare d'Atene fètu cardinà da u Pappa Innucènsu XII ai 14 de nuvèmbre du 1699. Pé cuntru, i sò frè Gìn e Grigheu i l'é"an intrèi in ti fratti sumaschi, cu'u primmu ch'u l'è vegnüu ministru generale de l'urdine e u sècundu ch'u l'è stètu u prèvostu da cattedrale de Muntepulcian. Fra i D'Aste alantu"a a Rumma u gh'é"a ancù u Bèppe de Fransescu Bunaventü"a, ch'u l'è stètu protunuta"u apustolicu e prève de camè"a du Pappa Innucènsu XI e, sutta au Pappa Sciandru VIII, cummisa"iu de arme e prèscidènte da secca puntificcia[19].
I D'Aste ch'i l'é"an restèi in Ligü"ia, spartii fra Arbenga e Zena, i l'han cuntinuàu a cruvì de impurtanti careghe pübbliche, liganduse cu'ina pulitica de ma"iaggi cumbinèi ae grosse famïe di Pa"avijìn, di Lengueïa e di Giustinièi. Tütti du Sèttesèntu i sun peui i D'Aste vutèi au Senatu da Repübbrica de Zena: u Giobatta de Tunellu du 1710, u sò fïu Fransescu Ma"ia du 1739 e u sò nevu Giobatta du 1781[20]. Pé cuntru, in te sti anni a l'è vegnüa a mancà a parte de famïa ch'a stajeva a Rumma, cu'e sò due ramme ch'e sun finie du 1752 e du 1798[16]. Da u seculu de doppu se peu aa fìn mènsunà i dui frè Sciandru e Ricu D'Aste Rissi; l'ün cuntrammi"aïu da ma"ina e depütàu e l'âtru aucattu e scindicu d'Arbenga pé quattru otte; carega che, fra i D'Aste, i l'ajevan utegnia in Miché, u Damiàn Marsellu e u Camillu asscì[21]. Mèntre cu'i dui frè a l'è finia a ramma principale da famïa di D'Aste, i Ameru i l'han cunservàu u pa"entàu ancù pé quarche tèmpu, ma"ianduse cu'ina D'Aste Stella e piandune u prenumme pé regiu decrettu. Cusscì, cumme d'antiga tradissiùn, u gh'è stètu in ürtimu ammi"aïu fra i D'Aste, u Marsellu Ame"u D'Aste Stella, e, insemme aa sò sc-ciatta, au dì d'ancoeui a famïa a s'è tostu estinta[22].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.