Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Wes-Vlaoms (otoniem West-Vlams) is 'n Nederfrankische dialekgróp die weurt gesproke in 't uterste zuidweste vaan 't "Nederlandsetaolgebeed": in de Belzje provincie Wes-Vlaondere, in Fraankriek (Frans Vlaondere) en, aofhenkelek vaan definitie, ouch in deile vaan Ziews Vlaondere (in de Nederlandse provincie Zieland). De ingste verwantsjap besteit mèt de naoberdialekte Oos-Vlaoms en Ziews. 't Wes-Vlaoms gelt es 't conservatiefste en - es me 't Nedersaksisch en 't Limbörgs neet mètrekent - mies vaan de standaardtaol aofwiekend Nederlands dialek - de notie vaan 't Wes-Vlaoms es apaarte taol weurt aof en touw opgebrach.
Dialekgebeed
 |
 |
 |
 |
Wie bovenaon gezag liet me 't Wes-Vlaoms soms wel, soms neet tot in Nederland doorloupe. De dialekte oet Wes-Ziews Vlaondere ('t Land vaan Sluis) zien evels op e paar oetzunderinge nao ieder Wes-Vlaoms es Ziews vaan karakter. Um die taolkundege woerheid zalle ze ouch hei weure behandeld. De dialekte vaan Midde-Ziews-Vlaondere ('t Land vaan Axel) zien väöl Ziewser vaan karakter, meh drage ouch nog Wes-Vlaomse trèkke en zalle veur de samehaank hei evegood aon de orde koume. Ziews-Vlaondere is taolkundeg primair verdeild in e Wes-Vlaoms en 'n Oos-Vlaoms taolgebeed. Wes-(Ziews-)Vlaomse dialekte huurt me in gans de gemeinte Sluis en in 't groetste deil vaan de gemeinte Terneuzen (Terneuzen-stad, Biervliet, Hoeke, Sluiskil, Axel en Zaamslag).[1]
De aofgrenzing vaan 't Wes-Vlaoms op Belsj gebeed is lesteger: de grens tösse Oos-Vlaoms en Wes-Vlaoms taolgebeed is get raofeleg. Numme v'r noe de veurnaomste isoglos, die tösse ijs en variante aon oosteleke kant en ies aon westeleke, daan is de verdeiling zoe: in 't noorde huurt Maldegem, in de provincie Oos-Vlaondere, nog bij 't Wes-Vlaoms gebeed, zoe good wie 't dörp Maria-Aalter (gemeinte Aalter).[2] Zuidelek vaan Aalter geit de taolgrens Wes-Vlaondere in; ieder Oos-Vlaoms es Wes-Vlaoms vaan karakter zien de dialekte vaan o.m. Heestert, Otegem, Ingooigem, Deerlijk, Waregem, Wakken en Ruiselede.[3] Vaanajds Wes-Vlaamstaoleg is de Waolse enclaaf Komen-Waasten (Comines-Warneton). De dörpkes Ten Brielen, Houthem en Ploegsteert zien dat gedeiltelek nog; ze weure nog ummertouw op de dialekkaart ingeteikend. 'tzelfde gelt veur Dottenijs (Dottignies), gemeinte Moeskroen (Mouscron).[2]
In Fraankriek weurt 't Wes-Vlaoms gesproke in Frans Vlaondere. 't Taolgebeed is de aofgeloupe iewe kleinder gewore doortot 't dialek hei en dao al gans is oetgestorve (ouch in de res vaan 't gebeed verdwijnt 't dialek; zuug oonder). Allewel begint dit gebeed in Belle (Bailleul), boenao 't doorlöp tot aon Steenbeke (Steenbecque) bij Hazebroek (Hazebrouck). Vreuger leep de taolgrens door tot aon de kus bij Grevelingen (Gravelines); allewijl drejt ze um Kapellebroek (Cappelle-Brouck) en is de agglomeratie vaan Duinkerke (Dunkerque) gooddeils eintaoleg Frans (in oonder mie Leffrinkhoeke (Leffrinckoucke) is dat nog neet 't geval).[4] 't Oetgestorve dialek vaan Duinkerke zal in dit artikel nog wel aon de orde koume.
Oonderverdeiling
't Wes-Vlaoms is e relatief homogeen dialek, meh neet zoonder intern versjèlle. Me kin de volgende subdialekte oondersjeie:
- 't Land-vaan-Axels, in de plaotse Terneuzen, Hoeke, Sluiskil, Axel en Zaamslag. Dit dialek heet väöl veranderinge oet de res vaan 't Wes-Vlaoms neet doorgeveurd en is hendeg door 't Ziews beïnvleujd.
- 't Land-vaan-Cadzands, in de gemeinte Sluis en in Biervliet. Ouch dit dialek deilt sommege Wes-Vlaomse innovaties neet. 't Plat vaan e paar köspläötskes is door 't Ziews beïnvleujd, de res vaan 't gebeed neet zoe. Taolkundeg gezeen vèlt ouch Maldegem in dees zone.
- 't Noordelek Wes-Vlaoms, vaanaof de Belsj-Nederlandse grens tot aon d'n IJzer, in 'n zone tot haos 15 kilometer vaan de kös. Brugge ligk dao nog zjus binne.
- 't Westelek Wes-Vlaoms, vaanaof d'n IJzer tot aon de Franse grens, zuidelek tot in Komen-Waasten.
- 't Frans-Vlaoms, in Frans Vlaandere. Taolkundeg te zien es deil vaan 't Westelek Wes-Vlaoms, meh nog gans get conservatiever.
- 't Continentaol Wes-Vlaoms, um Torhout, Tielt, Roeselare, Kortrijk en Menen. Heet minder Ingweoonse kinmerke es de veurege gróppe.
- De Euvergaankszone Wes- en Oos-Vlaoms. Begint oonmiddellek ten ooste vaan Tielt en Kortrijk.
De ierste veer grope same kinne weure aongegeve mèt Kös-Wes-Vlaoms. Dat zal in dit artikel ouch hei en dao gebäöre.
Taolhistorie
De taolhistorie vaan Wes-Vlaandere begint mèt 't Ingweoons, de taole vaan de Ingweone, de Germaanse Noordziekösbewoeners in de aajdheid. Hun taole waore Fries en aonverwante dialekte. Ingweoonse stamme mote nao de Groete Volksverhuizinge in Wes- en Frans Vlaondere de kösstreke zien goon bewoene. Zij woorte oonderworpe door de Franke, die hun taol, 't Frankisch, mètbrachte. Ingweoonsen invlood bleef in gans 't kösgebeed vaan de Nederlen evels sterk. Daodoor heet 't Wes-Vlaoms e dudelek Ingweoons substraot.
Vaanaof de vreug middeliewe kraoge veural de Oos-Frankische dialekte (die tot 't Aajdnederfrankisch of Aajdnederlands hure) te make mèt oosteleken invlood, oetgestraold door mechtege stei wie Kölle. 't Limbörgs woort hei zwoer door gevörmp, 't Braobants in liechter maote ouch. De westeleke dialekte bleve dao evels vrij vaan. De combinatie vaan Ingweoons substraot wat vaan wes nao oos zwaker woort en d'n Hoegduitsen invlood die nao 't ooste zjus touwnaom, maakde tot de Aajdnederlandse dialekte wes-oosgeoriënteerd waore. 't Vlaoms - toen nog ein dialekgróp - waor in de middeliewe 'n relatief einheid mèt 't Ziews en 't Hollands. 't Waor 't Vlaoms dialek boe-in de ierste bekinde Nederlandse zin op sjrif woort gestèld (hebban olla vogala...).[5]
In de hoeg middeliewe woort Vlaondere ouch tot 't belaankriekste gewes vaan de Nederlen. Stei wie Brugge (mèt Damme) en later Gent hoorte tot de riekste en groetste in de regio. Zien taol waor naovenant belaankriek en stoont in hoeg aonzien. Dit zörgde veur de Vlaomse expansie: d'n export vaan Vlaomse dialekkinmerke nao aander gróppe. Belaankrieke veranderinge waore 't verdwijne vaan 't wäördsje thu/du 'doe' (nog presint in de zin vaan Sisam) en de oetspraok vaan de uu es [y:] in plaots vaan [u:]. Ouch 't eweglaote vaan de h is hei woersjijnelek begós. Dees lèste twie veranderinge tuine d'n invlood vaan 't Frans, in dit geval 't Picardisch: Vlaondere hoort gooddeils bij 't keuninkriek Fraankriek en in de väöl Vlaomse stei woort handel mèt de Franse gedreve. Gei Nederlands dialek is daan ouch zoe laank en zoe deepgoond beïnvleujd door 't Frans es 't Wes-Vlaoms. Sommege veranderinge in de taol waore neet specifiek Vlaoms meh ieder algemein zuidelek vaan oersprunk, beveurbeeld de evolutie vaan de cluster -ft es -cht (after > achter).
Aon 't ind vaan de middeliewe raakde Vlaondere zien veuraonstoonde positie kwiet aon Braobant. De Vlaomse expansie veel daan ouch stèl; noe woort de Braobantse expansie ingezat. Ouch 't Vlaoms kaom oonder Braobantsen invlood. E belaankriek kinmerk wat me euvernaom waore de diftonge ij en ui. Dit gebäörde evels allein in 't oostelek deil vaan Vlaondere, te beginne in Gent. Zoe oontstoont 't Oos-Vlaoms. Westelek Vlaondere, wieneg versteidelek en door zien stagnatie sterk vaan Braobant geïsoleerd, heel zien eige taol, die ziech oonaofhenkelek dooroontwikkelde. De politieke sjeiing mèt Frans-Vlaondere kaom ind zeventienden iew tot stand wie Lowie XIV vaan Fraankriek dit gebeed vereuverde. Ziews-Vlaondere kaom nao 1648 in Nederlandse han, meh profiteerde es Generaliteitsland neet vaan de welvaort en kaom ouch aamper oonder Hollandsen invlood. Wel waore de bewoeners vaan dees gebeie calvinistisch, boedoor ze ziech ouch isoleerde vaan Brugge en aander stei in katholiek Vlaandere.
Pas in d'n twintegsten iew, wie 't gebruuk vaan 't (Algemein) Nederlands in Belsj es officieel taol touwnaom, raakde de Wes-Vlaomse dialekte weer in contak mèt de res vaan 't Nederlands en begóste ze dedoor beïnvlood te weure. Bij 't Ziews-Vlaoms begós dat perces ieder, meh ouch dao is d'n invlood tot op d'n daag vaan vendaog beperk. In Frans-Vlaondere, boe wieneg lui Algemein Nederlands kinne, steit 't dialek veural nog oonder zwoere Fransen invlood.[6][7]
Klaanklier
In de Wes-Vlaomse klaanke zitte de groetste versjèlle mèt 't Oos-Vlaoms, wie ouch e paar belaankrieke euvereinkómste mèt 't Ziews. Op väöl punte zien de Wes-Vlaomse dialekte hei-in evels verdeild; 't taollandsjap kin op details soms hendeg complex zien.
Vocalisme
Archaïsmes
De Oergermaanse lang klinkers *î en *û zien in 't Wes-Vlaoms monoftonge (einklaanke) gebleve, al weurt de lèste noe wel oetgesproke es uu /y/. Zoe stoon Wes-Vlaoms en (Oos-)Limbörgs ies tegeneuver ijs en variante (Standaardnederlands, Oos-Vlaoms etc.), en steit Wes-Vlaoms [h]uus tegeneuver Limbörgs hoes en Standaardnederlands huis. In 't bove geneump euvergaanksgebeed sprik me de klaanke in kwestie traditioneel es diftonge oet; in recinte jaore sjijnt me dao evels de Wes-Vlaomse monoftongische oetspraok euver te numme.[3]
De sjerplang ee en oo höbbe neet de extreem oetspraok die ze in 't Oos-Vlaoms höbbe. Euver 't algemein klinke ze es eë [eə] resp. ooë [oə] (tegeneuver Oos-Vlaoms ieë [iə] en uuë [yə]). Variante op de ee zien [ɛ:] (Oostende), [jı] (Land vaan Cadzand), [e:] (Ieper) en [ɛiə] (Blankenberg). Variante op de oo zien [o:] (Oostende), [ɔ:] (Brugge) en [wɔ] (Land vaan Cadzand). De weiklang ee en oo weure bekans euveral es [e:] resp. [o:] gerealiseerd. Allein in 't plat Brugs zien dat diftonge: [ɛi] en [ou].
Euveregens höbbe de Kös-Wes-Vlaomse dialekte 't structureel versjèl tösse weiklang en sjerplang oo opgegeve: veur 'nen dentale consonant zien alle oo's sjerplaank, euveral aanders weiklaank.[8]
De Germaanse ai is in de westeleke dialekte (en 't Standaardnederlands) algemein in de sjerplang ee opgegaange. 't Wes-Vlaoms heet minder oetzunderinge op die regel es de standaardtaol of aander dialekte. Zoe kint me hei kleên en geête veur resp. 'klein' en 'geit'. In Frans-Vlaondere zien dao-op zelfs hielemaol gein oetzunderinge: meêsje 'meidske', eêgen 'eige' (in de res vaan 't Wes-Vlaoms nog wel meisje en eigen).[9]
De ee veur 'n r in e woord wie peerd eupent ziech in sommege plaoste bij de kus tot [æ:], 'ne klaank dee relatief kort bij 't Standaardnederlands paard steit. Dit is 't geval in en um Brugge, Oostende, Diksmuide, Ieper, Veurne en Duinkerke. In de res vaan 't dialekgebeed is de realisatie [ɛ:].[10]
De oersprunkeleke ie en oe, die in de mieste Limbörgse dialekte ee en oo zien, zien in 't Wes-Vlaoms bekans euveral nog vallende diftonge, wie dat in 't Middelnederlands ouch zoe waor: rieët 'reet', goeëd 'good'. De sjwa, 't twiede deil vaan dees twieklaanke weurt evels mer vlöchteg oetgesproke.[11]
De sjwa aon e woordind, die in 't Limbörgs en in 't Standaardnederlands is vervalle, is in 't Wes-Vlaoms euveral blieve stoon (brugge, roze, beke). Miestal is dit 't kinmerk vaan 't vrouwelek woordgeslag; zuug oonder.[12]
In 't westelek Wes-Vlaoms, vaanaof Diksmuide en Ieper, weurt 't achterveugsel -ig nog mèt 'ne volle klinker oetgesproke, zoewie ouch in 't ooste vaan 't Limbörgs Heuvelland: lastieg of lastig.[13][14] In Frans Vlaandere huurt me zelfs nog 'ne volle klinker in 't achtervoogsel -lijk: waarlik.[14]
Runding en oontrunding
De korte u weurt dèks oontrund tot 'n i. Dit is e typisch Ingweoons kinmerk. Neet in alle wäörd gebäört dat evels eve dèks. E woord wie stik 'stök' kump in de ganse provincie veur, wie ouch in 't Ziews en zelfs 't Oos-Vlaoms. Pit 'pöt' (ouch in 't Ziews en 't Hollands) en dinne 'dun' koume evels neet veur in väöl continentaol Wes-Vlaomse dialekte; knippel 'klöppel' (e paar dörpkes in noordelek Wes-Vlaondere en Frans-Vlaondere) en brigge 'brögk' (westelek Frans-Vlaandere) zien nog mer lokaol bekind. Oontrunding vaan de lang uu kump ouch veur, beveurbeeld in diere 'deur', stieren 'sjikke' en vier 'vuur'. Alledrei zien die wäörd ouch in 't Ziews bekind, dewijl 't lèste ouch in Hollandse dialekte veurkump.[15][16]
De ii weurt ouch wel ins gerund tot uu, in de wäörd bluven 'blieve', pupe 'piep', twuvel 'twievel', vuuf 'vijf' en wuuf 'wijf', boe de fonetische umgeving drum vraog.[17] Percies die wäörd vint me ouch in 't Ziews, dewijl ze touwvalleg ouch in 't Wes-Veluws veurkoume. In Frans-Vlaondere strek ziech dit euver mie wäörd oet: grupen 'griepe', zwuun 'zwijn', 'verke'.[18]
Picardisch-Franse innovaties
De ou, oontstande oet ol[t] of al[t], is in 't Wes-Vlaoms veranderd in oe [u]: koed 'kaajd', hoed 'goud'. Dees innovatie kump neet veur in Ziews-Vlaandere; ze heet de rieksgrens es taolgrens. 't Wes-Vlaoms heet dit in de middeliewe oongeveer gliektijeg mèt 't Picardisch doorgeveurd (Sprachbund).
De uu veur 'n r is geëvolueerd tot eu: zeur 'zoer'. Ouch dit versjijnsel hèlt op bij de Nederlandse grens en ouch hei is spraoke vaan 'n Sprachbund mèt 't Picardisch.[19]
Palatalisatie
Bij zoewel de korte en de zachlang oo trejt in 't Wes-Vlaoms dèks spontaan palatalisatie vaan klinkers (d.w.z. 'n umlaut-echteg versjijnsel zoonder oonderligkende reje) op. Hiel algemein (en mèt hun verspreiing tot in 't Ziews en Oos-Vlaams) zien zeune 'zoon', puppe 'póp', veugel 'vogel' en weunen 'woene', minder algemein zien mussel 'móssel' en neute 'noet' (allein Kös-Wes-Vlaoms). Vreem genoog kump in westelek Frans-Vlaondere ouch minder spontaan palatalisatie veur: op (tegeneuver Wes-Vlaoms up, ip), bok (tegeneuver Wes-Vlaoms buk).[20]
In zuid(west)elek Frans-Vlaondere kump ouch palatalisatie bij sommege wäörd mèt oe, die daan 'n uu kriege. Dit kump 't mieste veur in de buurt vaan labiaole. Zoe weurt bloeme 'blóm' tot blume in 't zuidelek deil vaan 't gebeed. Aander veurbeelder zien uunsdag 'goonsdag' en gruuje(n) 'greuje'.[21]
Versjijnsele um de a
In 't Wes-Vlaoms weurt gei versjèl mie gemaak tösse de aajd-lang en verlengde aa. Wel versjèlt in väöl dialekte de realisatie vaan de klaank al nao fonologische umgeving. Veur dentaole weurt ze ummer es 'n gerunde achtervocaol oetgesproke. In 't Continentaol Wes-Vlaoms krijg ze dao 'ne naoslaag bij: [ɔ:ə]; in de res vaan 't taolgebeed huurt me dee naoslaag neet ([ɒ:] en [ɔ:]). In aander posities klink de aa in gans 't Continentaol Wes-Vlaoms es [ɒ:] of [ɔ:]; dit is ouch nog zoe in Ziews-Vlaondere en um Brugge, Torhout en Ieper. In 't groetste deil vaan 't Kös-Wes-Vlaoms in de provincie Wes-Vlaondere huurt me dao evels 'nen oongerunde klinker: [ɑ:]. In e groet deil vaan Frans Vlaondere is 't zelfs 'ne veurklinker: [a:]. 't Extreemste geval zien de dialekte vaan Steenbeke en Moerbeke (Morbecque), boe de klaank e bitteke e-echteg geslote is ([æ:]).[22][23]
De korte a verandert soms in o. In de werkwoordsvörm brocht 'brach' en docht 'dach' is dat algemein veur 't groetste deil vaan 't Nederlands taolgebeed.[24] Of 'aof' is in 't gans Wes-Vlaoms gebeed in gebruuk, boete 't groetste deil vaan Frans-Vlaandere (meh wel in deile vaan Zieland, ouch bove de Westerschelde).[25] 't Woord zocht 'weik', 'zach' kump veural in 't Kös-Wes-Vlaoms veur. De Ingweoonse natuur vaan dit kinmerk bliek oet 'n verglieking mèt 't Ingels: brought, off, soft.[26]
Euvereg
De i veurt wel ins geslote tot 'n korte ie. Dit gebäört veural veur 'nen ng-klaank (rienk, 'rink' ziengen 'zinge'; ouch in 't Ziews), meh ouch veur -nd en -nt: wiend 'wind', kiend 'keend', piente 'pint'.[27] In aander posities weurt de i zjus ieder get opener oetgesproke, zoetot e woord zie pit de kant vaan pet opgeit. Ouch de korte e en u tröf dit lot. Dit heet obbenuits zien parallelle in 't Ziews, dewijl tot de geslote e-klaank [æ] ouch in 't Limbörgs veurkump.[28]
Consonantisme
Gutturaole en laryngaole
De h verdwijnt zoonder oetzundering in alle Wes-Vlaomse dialekte.
De g weurt euveral verzwak tot 'n [h]. Dit tröf me ouch aon in westelek Oos-Vlaondere en, dèks get minder sterk, in de Ziewse dialekte.[29] Sprekers vaan 't Wes-Vlaoms interferere dit kinmerk dèks nao hun Algemein Nederlands; soms passe ze hypercorrectie touw. Dit weurt in de res vaan Vlaondere in stereotiepe wie de Geilige Geest bespot.[30]
De typisch Ingweoonse verweiking vaan de -g- nao 'n e (zeil tegeneuver Duits Segel) heet ziech in Frans-Vlaondere soms wijer doorgezat. Dao kint me ouch vleil 'vlegel' en wei 'weeg' (vergliek Fries wei en Ingels way).[31]
Realisatie aw sk
De Oergermaanse sk-, in de standaardtaol sch- en in de mieste Limbörgse dialekte sj-, heet in 't Wes-Vlaoms väöl versjèllende realisaties.
- sch- ([sx], [sh]) kump exclusief veur in Ziews Vlaondere en in Nieuwpoort. In noordelek Wes-Vlaondere besteit 't neve sjch- (zuug oonder).
- sk-, de oersprunkeleke realisatie, is veural typisch veur Kortrijk en umgeving. 't Gebeed boe-in de klaank veurkump breit ziech in de nuiste tije oet. Ouch 't oetgestorve dialek vaan Duinkerke had de klaank (wijer evels gein aander plaots in de buurt).
- sj- ([ʃ]) vint me in Frans-Vlaondere boete Duinkerke (neve sjch-).
- sʔ- (s mèt 'ne glottisslaag) vint me in Brugge, Tielt en 't gebeed detösse. Allewijl raak dees bezunder realisatie in oonbruuk.
- sjch- ([ʃx], [ʃh]) vint me exclusief in westelek Wes-Vlaondere en neve aander realisaties (zuug bove) in Frans-Vlaondere en noordelek Wes-Vlaandere.
Neet allein aon 't begin vaan e woord, ouch op aander plaotse is de Oergermaanse sk nog huurbaar. Veural in de inlaut (midde in e woord): dao is ze euveral te hure op Ziews-Vlaandere nao. E Nederlands woord wie mensen weurt in 't Wes-Vlaams daan ouch menschen (mensken, mensjen etc.) - 'n hendeg archaïsche realisatie die wel tot 1946 in de Nederlandse spelling woort weergegeve, meh in väöl streke al sinds de late middeliewe waor verdwene. De -sk op 't woordind is zeldzaomer: die kump allein, es -sj, nog veur in 't Frans-Vlaams: Dieën mensj es Vlamsj neve euveral Vlamsche menschen (vergliek dees gevalle mèt väöl Limbörgse dialekte: minsj).[32]
Realisatie Middelnederlandse -en
De -en aon 't woordind weurt bekans euveral es -n oetgesproke. De -n is daan 'ne syllaabdragende nasaol, 'n lètter die allein 'n syllaab vörmp. Nao labiaole (b, p) verandert die n in m, nao gutturaole (k, g) in ng. Zoe weurt lopen es loôpm, pakken es pakkng oetgesproke. 't Brugs deit dao vaanaajds neet aon mèt: dao weurt d'n oetgaank -en gans oetgesproke. Tot midde twintegsten iew waor 't in Kortrijk ouch neet te hure: dao spraok me zelfs allein de -e oet. Dit kinmerk is dao noe gans verdwene.[33] In 't uterste weste vaan Frans Vlaondere (vieftien dörper westelek vaan Bollezele [Bollezeele]) verdwijnt de -n ouch in sommege posities, op 'n meneer die get aon 't Ziews herinnert: wel in werkwoordsvörm (zuug ouch oonder) en in wäörd wie binne[n] en bute[n], meh neet in miervoudsvörm.[34]
Realisatie aw -d-
De intervocalische -d- oet 't Vreugmiddelnederlands is in de mieste Nederlandse dialekte (ouch in 't Limbörgs) verdwene. 't Westelek Wes-Vlaoms vörmp dao 'n oetzundering op: aw(we) is dao oede (in noordelek en zuidoostelek Wes-Vlaoms wel gewoen oewe), mèt zjus wie in de standaardtaol 'n -d-. Nao de klaank uu ligk dat nog get gecompliceerder. In 't noorde versjijnt dao miestal 'n -w-, in 't binneland 'n -j- en in 't weste is de -d- blieve stoon. Vaandao Brugs luwen, Kortrijks lujen en Veurnes luden 'luie'. In 't Continentaol Wes-Vlaoms weurt, zjus wie in 't Limbörgs, ouch nog 'n -j- achter de uu gezat boe historisch 'n w stoont: dujen 'duie' tegeneuver Kös-Wes-Vlaoms (en standaardtaol) duwen.[35]
Grammair
In de Wes-Vlaomse grammair zitte väöl raokvlaker mèt 't Ziews en 't Oos-Vlaoms, boebij de kösdialekte dèkser mèt de ierste, de continentaol dialekte mie mèt de lèste gróp mètdoen. Nao 't zuidweste touw weurt de morfologie bezunderder, mèt mier trèkke die me nörges aanders in 't Nederlands taolgebeed tegekump.
Naomwäörd
Geslach
Alle Wes-Vlaomse dialekte höbbe in princiep drei woordgeslachte: mannelek, vrouwelek en oonzijeg. Euver 't algemein kump 't woordgeslach euverein mèt dat vaan 't (verzörg) Algemein Nederlands.
Manneleke wäörd weure in de continentaol dialekte - 't zuie vaan Frans-Vlaondere deit hei ouch nog aon mèt - dependint gemarkeerd: 't bijbehurend woord krijg 'nen oetgaank. Zoe is 't ne vent (ouch: ''ne maan' gewoen), geêne vent 'geine vent/maan', miene vent en dieën vent tegeneuver 'n vroewe ''n vrouw', geên vroewe, mien vrouwe en die vroewe. Dit systeem kint me ouch in 't Oos-Vlaoms (en kump sprekers vaan 't Braobants en Limbörgs ouch neet oonbekind veur). In 't Kös-Wes-Vlaoms, inclusief 't Ziews-Vlaoms (en 't Ziews), is dit alles oonbekind: e vent, geên vent, me vent, die vent.[36]
Vrouweleke wäörd zien te herkinne aon de -e op 't woordind: roôze (ouch roze, zuug bove) 'roes', padde, lampe, deure. Ouch manneleke en oonzijege wäörd höbbe dee suffix soms. Manneleke wäörd vaan dat typ verwieze dèks nao manneleke wezes: oane 'haon', osse, broeëre 'broor'. Broeëk 'brook' is 't eineg vrouwelek woord wat neet op 'n -e indeg.[12] In de Kös-Wes-Vlaomse dialekte, boe 't versjèl tösse mannelek en vrouwelek aanders neet gemarkeerd weurt, is dit woord daan ouch dèks mannelek. Dit lot tröf zelfs al de gewoen vrouweleke wäörd: me kin veural joongere in de kösstreek hure zègke: de zonne, ..., je ('heer') zit achter de wolken. In 't binneland is dat oongrammaticaol; wijer is 't in Vlaondere get wat me ieder mèt 't Nederlands oet Nederland associeert.[36]
Oonzijege wäörd weure zjus zoe wie in de standaardtaol gemarkeerd op 't bepaold lidwoord en 't veurnaomwoord mèt vörm op 't: Et doenker ejland ''t Doonker eiland'.
Naomval
De genitief vint me trök bij persoens- en verwantsjapsnaome (wie in de standaardtaol: Triens uus ''t hoes vaan Trien', voaders moaten 'pa zien vrun') meh ouch bij berope en dergelieke, wat in 't Nederlands op ze mins oonnnatuurlek is: de smeds vroewe 'de vrouw vaan de smeed'. Dit herinnert, zeker al umtot 't bijhurend lidwoord neet weurt mètverboge, aon 't Ingels. Zjus wie in dees lèste taol is 't ouch meugelek veur te zègke: 'k Goa nor de smeds 'Iech gaon nao de smeed'. Bij verzelfstendegde adjectieve kump de genitief op -ens te indege: de blendens stok 'de blindestek'.
D'n datief is bewoerd gebleve in e groet aontal stoonde oetdrökkinge, zjus wie in de standaardtaol, 't Ziews en 't Zuid-Hollands. Zoe in tiedsoetdrökkinge (ik kom zondage, te naaste jare 'volgend jaor') en wijer in losse oetdrökkinge zoewie te voete, te rikke 'op de rögk vaan e peerd', te lande.[37]
Miervoudsvörming
Väöl wäörd kriege e miervoud op -s, dèks in gevalle boe die neiging in aander dialekte aamper besteit. De veurbeelde zien legio: dweils, stiers 'deure', mols, zwiens. Nao 't weste touw kump dit dèkser veur; in Frans Vlaondere is 't 't algemeinste. Oonder drök vaan aander dialekte en de standaardtaol zuut me 't wel bij sommege wäörd verdwijne.[38][39]
'n Wijer bezunderheid beujt 't Kortrijks: dao kriege vreem wäörd op 'ne beklemtoende vocaol e miervoud op -ts (caféts, veloots).[38]
Verkleinwäörd
De vörming vaan verkleinwäörd vertuint groete versjèlle binne 't taolgebeed. Hei volg daan ouch gei compleet euverziech vaan alle meugeleke systeme vaan verkleinwoordvörming. De belaankriekste tegestèlling is die tösse 't binneland en de kösstreek: in 't continentaol Wes-Vlaoms heet me de neiging um verkleinwäörd op -ke te vörme, in 't Kös-Wes-Vlaoms deit me dat lever mèt -tje.
Es veurbeeld volg hei noe de meugeleke oetgeng achter 't diminutief vaan uus 'hoes'. Komma's geve aon tot tösse die plaotse de vörm ouch nog veurkump; kommapunte geve 'n geografische sjeiing aon (tösse de twie plaotse in weurt get aanders gezag).[40]
- -etje: Ziews-Vlaandere, Brugge, Oostende, Nieuwpoort; Ieper, Komen-Waasten, Duinkerke, Kassel.
- -eke: Tielt, Waregem, Menen; Belle. Vreuger ouch Duinkèrke; Kassel.[41]
- -eje: Kortrijk; Diksmuide, Torhout
- -(i)ege: Veurne, Roeselare, Poperinge, Hondschote, Hazebroek. Kin in Frans Vlaondere ouch -egie weure.
Veurnaomwäörd
Persoenleke
't Persoenlek veurnaomwoord veur de ierste persoen inkelvoud is ik, oonbetoend 'k. De veurwerpsvörm is mien (kös) of mie (binneland).
Bij de twiede persoen wissele dèks variante vaan jij en gij ziech oonderein aof. Allein in 't Land-vaan-Axels is 't euveral jie, je en joe; dit kin me aon Ziewsen invlood touwsjrieve. De betoende vörm is in de res vaan 't taolgebeed ummer hie. Es de oonbeklemtoende vörm veur 't werkwoord kump, luit ze in binneland he, meh in de kösstreek je. In Brugge en umgeving koume allebei de vörm veur (je, he komt). Achter 'ne werkwoordsvörm aon is 't in 't Kös-Wes-Vlaoms ouch ummer je, in 't continentaol Wes-Vlaoms dèks -dje (da meendje nie). In 't euvergaanksgebeed nao 't Oos-Vlaoms huurt me de "Braobantse" (en Oos-Vlaomse) vörm -de (komde). Veurwerpsvörm heibij is joe(n) (mèt -n aon de kös, zoonder mie nao 't binneland) of uuj (nog mie nao 't binneland, um Tielt en Kortrijk).
De derde persoen mannelek is betoend ie. Oonbetoend weurt dat je (noorde), e, n (weste) of blijf 't ie (zuidooste). 't Veurwerp is daan im.
De ierste persoen miervoud heet es veurnaomwoord wieder, ouch wel wulder/wudder (Ziews-Vlaandere, uterste zuidooste vaanaof Tielt en Kortrijk) en miender (allein Brugge en Zeebrugge). D'n objeksvörm is hei ons (Ziews-Vlaandere, Brugge, Tielt en umgeving), oes (Roeselare, Kortrijk), uus (Oostende, Torhout, Diksmuide, Veurne, Ieper en tösseligkend gebeed) of nuus (Poperinge en Frans Vlaondere).
De twiede persoen miervoud weurt aongegeve mèt julder (weste en Ziews-Vlaondere), hiender (noorde) of hulder (binneland), mèt versjèllende klein plaotseleke variante. Hiender heet es bijbehurende objeksvörm junder, hulder heet daoveur ulder.
De derde persoen miervoud is ziender (noorde en weste) of ulder en variante (binneland, Ziews-Vlaondere). Ziender heet es bijbehurende objeksvörm under, ulder verandert neet.[42]
Betrèkkeleke
't Betrèkkelek veurnaomwoord is, oongeach 't geslach vaan 't woord boenao 't verwijs, ummer die veur 't oonderwerp en dat veur 't veurwerp. Zoe kint me Daar was e wuf die spon (bekind volksleedsje) en de man, da'k loôpen zag. Dit systeem kump euverein mèt 't Frans, wat ouch ummer qui es oonderwerp en que es veurwerp heet.[43]
Werkwäörd
De Wes-Vlaomse werkwoordsvörm wieke neet al te väöl aof vaan die in 't Algemein Nederlands. De groetste bezunderheid vertuint de ierste persoen inkelvoud: in de Kös-Wes-Vlaomse dialekte (meh neet in Ziews-Vlaondere!) is de vörm daoveur samegevalle mèt de miervoudsvörm: ik zien 'iech bin', ik doeën 'iech daon', ik werken 'iech wèrk'. Bij sommege oonregelmaotege werkwäörd kump dat ouch boete Wes-Vlaondere veur (en soms zelfs in 't Limbörgs), meh tot ik consequent geinen eige vörm heet is typisch veur dees regio. Me nump aon tot 't aon 't ind vaan de middeliewe vaanoet Brugge geëxporteerd is.[44] Bij continentaol Wes-Vlaomse dialekte is d'n oetgaank bij d'n ierste persoen inkelvoud gemeinelek -e: ik werke.
Zwake werkwäörd kriege in de verleien tied soms 'nen dobbelen oetgaank. D'n oersprunkeleke vörm e werktede 'heer wèrkde' huurt me nog in Frans-Vlaondere en tot veur kort in Oostende.[45] De variant (j)e werktege kump frequint veur in 't noorde en 't zuie vaan Wes-Vlaondere, meh ze raak allewijl verawwerd te geunste vaan sumpel e werkte.[46] Zjus wie in 't Ziews zien väöl werkwäörd sterk die oersprunkelek zwaak waore: duwen - douw - (g)edouwen, verven - vorf - (g)evorven.[47][48] Oonregelmaotege werkwäörd die in 't Algemein Nederlands regelmaoteg goon, zien raken - rocht (g)erocht en werken - wrocht - (g)ewrocht.
Voltoejde deilwäörd beginne in 't westelek Wes-Vlaoms mèt e-; dit veurveugsel weurt oetgesproke es è-.[49] Oetval vaan de de g- op die plaots kump op väöl plaotse in Nederland en Vlaondere veur, ouch dèks in 't Zieland, meh neet in Ziews-Vlaondere.
Morfosyntaxis
Flectie vaan antwoordpartikele
De antwoordpartikels joa en neê weure "verboge" nao persoen, dat wèlt zègke: 't oonderwerp vaan de vraog boe-op antwoord weurt gegeve kump es enclitisch veurnaomwoord in 't antwoord trök, en wel zoe, tot 't neet gemekelek herkinbaar is. De vörm veur 't continentaol Wes-Vlaoms zien:[50]
- 1e persoen inkelvoud: joak - nink
- 2e persoen inkelvoud: joag - nèg
- 3e persoen inkelvoud: joaj/joan - nèj/nèn (mannelek), joas - nès (vrouwelek) en joat - nint - toet (oonzijeg)
- 1e persoen miervoud: joam/joaw - nim/nèw
- 2e persoen miervoud: joag - nèg
- 3e persoen miervoud: joa(n)s - nè(n)s
Dit kinmerk weurt dèks geneump in opsomminge vaan wat 't Wes-Vlaoms bezunder maak. Vergliekbaar constructies koume evels ouch veur in väöl Oos-Vlaomse[50], Ziewse[51] en Hollandse[52] dialekte.
Voogwoordverveuging
Dit versjijnsel, wat in hiel väöl Nederlandse dialekte in einen of aandere vörm veurkump, hèlt in tot e voogwoord ziech aonpas aon 't woord wat denao kump, egaal of dat 'n oonderwerp of e veurwerp is. In de westeleke dialekte, dus ouch in 't Wes-Vlaoms, geit die verveuging nao getal: 't voogwoord pas ziech aon es 't oonderwerp in 't miervoud steit.[53]
- 't Kiendje is gesturven, voerda de paster 't dopen kon. ''t Kinneke is gestorve, ietot de pestoer 't kós duipe.'
- 't Kiendje is gesturven, voerdan ze 't dopen konden. ''t Kinneke is gestorve, ietot ze 't kóste duipe (ietot me 't kós duipe).'
In 't Kös-Wes-Vlaoms weure ouch bij ik miervoudsvörm gebruuk, conform de situatie bij 't werkwoord.
- Men oewers weêten, dan'k nar Italië goan. 'Mien awwers weite, tot iech nao Italië gaon.'
Syntaxis
Werkwoordsgebruuk
In gans Wes-Vlaondere euverheers goan es hölpwerkwoord veur de touwkoumenden tied: 'k Ga morhen Brugge bezoeken 'Iech gaon/zal mörge Brugge bezeuke'. In 't westelek Wes-Vlaoms kump zullen zelfs neet veur. In de res vaan 't taolgebeed impliceert 't gebruuk vaan zullen affek, dus 'n betrokke haajding vaan de spreker. Je zult zieën, 't zal morhen rehenen![54]
't Werkwoord worden 'weure' kump aamper of gaaroet neet veur westelek vaan de lijn Nieuwpoort-Kortijk. Worden es hölpwerkwoord veur de lijende vörm weurt vervaange door zien, worden es koppelwerkwoord of aanderszins verdwijnt te geunste vaan komen: Grevelinge is n eêle nieuwe stee ekommen 'Grevelingen is 'n echte stad gewore'.[55][56]
't Werkwoord doen kin weure gebruuk in e beperk aontal constructies die get aon 't Ingels herinnere. Dit kump beveurbeeld veur in oontkinnende antwäörd: 'k En doen 'Nein, dat is neet', 'Nein, dat daon iech neet'.[57] Umsjrievend doen is evels frequinter in 't Ziews.[58]
Miervoudeg subjek
Wie in 't Oos-Vlaoms en in sommege Braobantse dialekte kin in 't Wes-Vlaoms frequint 't persoenlek veurnaomwoord dobbel of zelfs drei kier optrejje.
In vraoge, veural in de twiede persoen, zèt me al gaw 't oonbeklemtoend en 't beklemtoend veurnaomwoord achterein: ku je hie 'kinstiech', kom je hie 'kumstiech'. Ouch bij de ierste persoen is dat gei probleem: komme'k ik, kommen we wieder 'koume veer' (bij miervoudege wäörd, die langer zien, weurt dat wel liegfrequinter).
In bevestegende zinne, zeker die es positief antwoord op 'n vraog dene, kump algaw 't persoenlek veurnaomwoord nog ins achter de werkwoordsvörm: 'k Za'k zekers kommen 'iech zal zeker koume'. Bij väöl naodrök, veural in de ierste persoen, kin 't zelfs gemekelek drei kier optrejje: 'k Wazze 'k ik joenk 'iech waor joonk'.
Dit systeem kump in alle Wes-Vlaomse dialekte veur, oetgezunderd 't Land-vaan-Axels.[59]
Dobbel oontkinning
't Wes-Vlaoms en 't Oos-Vlaoms höbbe bekans exclusief - e paar awwere in Zieland bevestege es oetzundering de regel[60] - de Aajdnederfrankische dobbel oontkinning en ... niet tot in dezen tied behawwe: 't En is nie waar ''t Is neet woer'. Dit kump nog ummertouw frequint veur, ouch al is 't in princiep facultatief.[61][62]
Los daovaan steit de pleonastische dobbel oontkinning: W'een ier noôit heên polies gezieën 'V'r höbbe hei ech noets polies gezeen'. Constructies wie noôit nie, noôit heên en niemand nie zien in 't Ziews, Hollands en Braobants ouch frequint en dene veural ter versterking.[63][64]
Woordvolgorde
't Nederlands en zien dialekte höbbe gemeinelek 'ne circulaire syntaxis. Dat wèlt zègke tot es 'n aander woorddeil es 't oonderwerp veuraon in 'ne zin kump te stoon, tot daan oonderwerp en persoensvörm umdrejje. In väöl Wes-Vlaomse dialekte is dat neet 't geval; wie wijer nao 't weste, wie minder 't veurkump.[65] In Frans Vlaondere oontbrik 't zelfs gans. Dao is beveurbeeld opgeteikend[66]:
- Alle vuuf voet d'n triek is weg. 'Um d'n haverklap vèlt d'n èllentrik oet.'
Vocabulair
't Wes-Vlaoms vocabulair heet mie profiel es dat vaan de Hollandse en Braobantse dialekte. Dat heet twie complementair reies: aon d'n eine kant is de standaardtaol zjus op 't Hollands en Braobants gebaseerd, aon d'n andere kant waore 't zjus dees geweste boe, door economische veurspood, de cultuur en daomèt ouch de standaardtaol floreerde. Umtot Vlaondere (zeker 't weste) economisch wied achterbleef, had ze in dat gewes väöl minder invlood. De perifeer ligking vaan 't taolgebeed, aon de taolgrens en de zie, versterkde de isolatie (neet aon alle kante aander dialekgrope die invlood kóste oetoefene). Alles bijein zien 't dezelfde factore die de klaanklier zoe awwerwèts höbbe gehawwe, die ouch de woordesjat zoe bezunder make.[67][68]
Oontstoon
Door de extern historie lieke de Wes- en Oos-Vlaomse vocabulaires väöl opein, en gief 't ouch vrij väöl euvereinkómste mèt 't Ziews. In de vörming vaan de woordesjat zien grof-eweg drei stadia te oondersjeie. 't Aajdste echelon is 't Ingweoons. E zeker aontal wäörd vertuint nog dudeleke euvereinkómste mèt 't Ingels en Fries; sommege vaan die wäörd kin me ouch in 't Ziews en bepaolde Hollandse dialekte trökvinde. 't Twiede niveau liet ziech trökveure op 't Middelnederlands of Vreugmodern Nederlands: wäörd of woordbeteikenisse die intösse in de standaardtaol en/of de centraol gelege dialekte verlore zien gegaange. 't Derde niveau betröf lienwäörd. Alle Wes-Vlaomse dialekte höbbe wel e groet aontal Franse wäörd opgenome. Tot in de negentienden iew góng 't gemeinelek um Picardische wäörd, daonao waor 't Standaardfrans de bron. Natuurlek is veural in Frans-Vlaondere de Fransen invlood euverweldegend. In Nederland en 't Belsj raak 't dialek de lèste decennia ummer mier oonder invlood vaan 't Algemein Nederlands. Vaanoet Nederlandstaoleg perspectief beteikent dit tot de woordesjat vervlaak, minder bezunder weurt.
Veurbeelde
Veurbeelde vaan Ingweoonse wäörd zien oonder mie sjchreêmen 'sjreie' (vgl. Ingels scream), letter 'wieneg' (vgl. Ingels little, Fries lyts, Hollands luttel), wied 'oonkroed' en kobbe(spinne) '(kruus)spin'. Goeze beteikende vreuger 'gajs' (vgl. Ingels goose, Fries goes) meh weurt allewijl beter begrepe es 'fom', 'machochel', 'dik wief'. Oongeveer 'tzelfde gelt veur bul, wat miestal 'hotskej', 'loompe mins' beteikent, meh zien oersprunkeleke beteikenis 'deur' (Ingels bull, Fries bol) in Frans-Vlaondere heet behawwe. Snake beteikende oets 'slang' (vgl. Ingels snake); dat is noe nog zoe in Merkegem (Merckeghem). Op aander plaotse in Frans-Vlaondere kint 't me 't veur aander bieste: veur 'salamander' of 'bloodzókker' in Stene (Steene), veur 'herdis' in Volkerinkhove (Volckerinckhove) en aon de Belzje kant vaan de grens veur 't Hollands 'snuiter' ('n rare snake).
Typisch Vlaomse wäörd zien oonder mie aardig in de beteikenis 'hendeg', 'erreg', beien 'wachte' (vgl. awwerwèts AN verbeiden), brimmel 'riep', bucht 'rommel' (Hollands bocht ieder 'vojl water'), keraafsch 'averechs', liek 'wie' (vgl. Ingels like; zjus wie dit woord ouch gebruuk es stopwoord), sneukelen 'snóppe', uultje 'kapelke' en zeuren 'trichere'. In 2012 koze de sprekers vaan 't Wes-Vlaoms zurkeltrutte 'naïef vrouw' es sjoenste Wes-Vlaoms woord.[69]
Picardische lienwäörd zien soms al hendeg aajd en verbasterd. Zoe geit pimpampoentje 'slivvenierebieske' trök op papillon ('kapelke'). Karton 'knech' geit trök op carreton, Picardisch veur 'peerdsknech'. De Franse/Picardische lienwäörd kinne in twie gróppe weure verdeild: de basterdwäörd en de echte vreem wäörd. In e corpus gesproke Frans-Vlaomse teks bleek 80% vaan de basterdwäörd ouch in Wes-Vlaondere veur te koume; bij de echte vreem wäörd waor dat evels mer 31%.[70] Oonder mie voyageren 'reize' en ombrasseren zien in groete deile vaan Wes-Vlaondere gebrukelek. Mie tot Frans-Vlaondere beperk zien evels dangereus (tegeneuver gevoarlik) en usine (tegeneuver fabrik). Nui wäörd weure sinds de twintegsten iew oonveranderlek oet 't Frans geliend. Vlaomse wäörd veur zake die neet dèks besproke weure zuut me 't snelste oet 't Frans Vlaoms verdwijne. Versjèlle in prominentie zuut me good trök bij biestenaome. Zwoan en sjchildpadde bleke bij naovraog neet bekind, allein cygne en tortue woorte gegeve. Veur 'koeleköpke' gaof me èlf kier têtard en veer kier pudejoenk en pudebottel, veur 'eikhore' zès kier écureuil tege zès kier neutekraker, veur 'herdis' zeve kier lézard en èlf kier akketesse, snake etc. ('t bies heet in de streek versjèllende naome), veur 'fóks' mer veer kier renard tege èlf kier vosj, veur 'stekelverke' en 'wezel' nog ummer everzwientje resp. wezel (noets hérisson of belette). D'n otter, e bies wat neet mier in Frans-Vlaondere veurkump, weurt mèt loutre beneump, meh me kint nog wel de oetdrökking stienken liek en otter 'stinke wie 'nen otter'.
Sprekers en vitaliteit
Dao is neet al te väöl ziech op wieväöl lui nog Wes-Vlaoms spreke. Zjus wie bij aander dialekte vèlt lesteg oet te make wee me es spreker moot rekene en wee neet.
In Ziews-Vlaondere liek de taol neet direk bedreig. Väöl plaotse in dit gebeed hure binne de provincie Zieland tot de mies dialekvaste.[71] In de plaots Terneuzen ligk 't gebruuk weer väöl lieger, vaanwege immigratie oet aander dialekgebeie.
De provincie Wes-Vlaondere heet binne Vlaondere de reputatie hendeg dialekvas te zien. Sjattinge vaan 't gebruuk loupe op tot 90 percint.[71] Es verklaoring veur 't groeter dialekbehaajd in dees provincie gelle dezelfde reie boerum de taol in vreuger tije vaan Braobantsen invlood vrijbleef: geïsoleerde ligking, minder versteideleking en minder welvaort.[72] Toch is ouch dao 't dialek in verval. In 1996 bleek in 'n enquête oonder studente oet Kortrijk (allemaol gebore in de jaore zeveteg) tot 75% vaan hun mèt de awwers dialek praotde, 85% mèt breurs en zösters en 80% mèt vrun.[73] Dat is väöl, meh minder es oonder de aw generatie. Bovedeen begint zjus dees generatie op te hawwe 't dialek aon de kinder door te geve. Jóng awwers oet hoeger sociaol klasse trèkke hun kinder allewijl dèkser op in de standaardtaol, zoetot 't Wes-Vlaoms laankzaamaon sociaol gekleurd raak.[74] Dat wèlt evels nog neet zègke tot de kinder in kwestie gein vleujende dialeksprekers zalle weure, zeker neet umtot hun awwers 't dialek es umgaankstaol oonderein aonhawwe.
In Frans-Vlaondere is 't dialek hendeg bedreig. Oet Duinkerke is 't al oongeveer 'nen iew verdwene, ouch in klein stedsjes wie Belle, Hazebroek, Sint-Winoksbergen (Bergues) en Kassel (Cassel) waor 't al veur d'n Oorlog wijer in verval es op 't umringend platteland.[4] Op 't platteland spreke notabele 't neet oonderein; 't Vlaoms is 'n taol veur boere.[75] Bij oonderzeuk in 1984 gehawwe in Hondschote bleek tot de ierste generatie nog veur 64 percint gans of gedeiltelek Vlaomstaoleg waor, de twiede generatie veur oongeveer e kwart, de kinder zoeget allemaol Franstaoleg. Wel verstoont de helf vaan de awwers en e kwart vaan de kinder 't Vlaoms nog. Daobij bleke de kinder wiedoet 't positiefste te dinke euver de streektaol: 'n groete mierderheid voont 't belaankriek tot 't dialek zouw blieve bestoon.[76] Allewijl besteit 't dialek nog ummer en liek 't neet mèt oonmiddellek oetsterve bedreig, daankzij 'n klein gróp touwgewijde gebrukers.[77][71] 'n Bekinde plaots boe me nog väöl Vlaoms kin hure is de merret vaan Sint-Winoksbergen.[78][79] Zelfs in Duinkerke höbbe väöl lui nog wel 'n passief kinnes vaan 't dialek; in 't modern (Frans/Picardisch) Duinkerks zitte hiel väöl wäörd oet 't aajd Vlaoms dialek.[80] Veural in 't sociolek vaan de vèssers is väöl Vlaoms blieve leve.[78][81] In Frans-Vlaondere weurt hei en dao de Nederlandse (standaard)taol op sjaol gelierd en es cursus oonderweze.[82][83]
Cultivatie
Zaank
In Ziews-Vlaondere weurt hei en dao gezoonge in 't dialek. Artieste die dao bekind mèt zien geweure zien de band de Lamaketta's (Terneuzen)[84], de blueszenger Ries de Vuyst (Oostburg)[85][86], de cabaretier Adrie Oosterling (Groede)[87][86] en de countryzenger Piet Brakman (ouch Groede).[88] Geine vaan dees artieste haolde landeleke bekindheid, allein de Lamaketta's woorte kort provinciaol bekind.
In Wes-Vlaondere begós de traditie vaan 't zinge in de streektaol in de jaore zesteg mèt Willem Vermandere (aofkumsteg vaan Lauwe, gemeinte Menen). Later kaom volkszengeres Lucy Loes op, die al op leeftied bekind woort mèt Oostendse leedsjes euver 't vèsserleve. Op popmuziek in 't Vlaoms mós me wachte tot de opriechting vaan 't Hof van Commerce, 'n rapgróp die in 't Wes-Vlaoms rapde. Zij woorte al gaw boete Wes-Vlaondere bekind. Eine vaan hun, Flip Kowlier, góng in 2001 solo. Zien debuutplaat Ocharme ik woort 'nen hit in Vlaondere en (in minder maote) ouch in Nederland. De zangeres-sjriefster Hannelore Bedert, die in 2007 debuteerde mèt Wat als, naom op dat album ouch e paar leedsjes in 't Wes-Vlaoms op.
Literatuur
In Ziews-Vlaondere weurt mer op beperkde sjaol in 't dialek gesjreve. De gediechte vaan Piet de Blaeij (Axel) versjijne aof en touw in 't blaad Noe.[89]
De belaankriekste dialekdiechter vaan Wes-Vlaondere is Guido Gezelle, es me zien taol teminste es Wes-Vlaoms wèlt zien. Heer gebruukde 'n gestileerde taol gesjreve in de algemein Nederlandse spèlling meh gebaseerd op 't Wes-Vlaoms, mèt euvereinkómstege grammairregele en woordesjat. Dat waor 'n ideologische keus, umtot heer meinde tot de Vlaominge neet 't Hollands dialek móste euvernumme. Heer völde zien taol evels aon mèt archaïsmes en neologismes, en leet eleminte droet die heer es 'boers' zaog, zoetot zien taol toch nog aonzeenlek vaan 't dialek aofsteit. In 't door häöm opgeriech tiedsjrif Biekorf, wat nog ummertouw versjijnt[90], zien in de aofgeloupe iew väöl stökker in 't Wes-Vlaoms versjene, beveurbeeld vaan K. de Wolf (Brugge), A. Mervillie (Kortrijk) en A. Bonnez. Allewijl publicere väöl dialeksjrievers op lokaol niveau, zoonder in de buurt te koume vaan 't succes vaan de dialekmuzikante.[91]
In Frans-Vlaondere zien tot nog hiel laank nao de middeliewe - in de negentienden iew - de Rederiekerskamers actief gebleve. Zij sjreve gemeinelek in e soort algemein Nederlands, wat hei en dao, in principe oonbedoeld, regionaol trèkke droog. Mie bewös dialectisch waor de volksbuun. Tot 1931 versjeen in Frans-Vlaondere 'nen twietaolege catechismus. Echte dialektekste vint me veur 't iers bij De Coussemaker in 1859. Oonderzeukers in d'n twintegsten iew sjreve dèks volksverhaole in 't Vlaoms op.[92] Allewijl is hei en dao 'ne dialeksjriever actief; 'ne vrij succesvolle, dee 'ne veur poëzie in dialek groete verkoup vaan 1.000 stökker haolde, is Jean-Noël Ternynck (Hazebroek).[93][94]
Neve gesjreve literatuur besteit in 't Wes-Vlaoms ouch 'n stripvertaoling: 't book l'Île noire (in 't Nederlands bekind es De zwarte rotsen) vaan Tintin (Kuifje) is in 't Oostends versjene es Et doenker ejland. De stripheld hèt hei Kuiftsje.[95] Later versjeen 'n vertaoling in 't Kortrijks: Le crabe aux pinces d'or (De krab met de gulden scharen) kaom oet es De krabbe met de goudne skoar'n. In lijn mèt 't taolversjèl tössen 't Oostends (e noordelek dialek) en 't Kortrijks (e continentaol dialek) hèt d'n titelheld in dees editie Kuifke.
Internèt
't Wes-Vlaoms weurt op versjèllende sites gebruuk. De mies belaankwèkkende daovaan is de Wes-Vlaomse Wikipedia, dee sinds miert 2006 besteit.[96] Deze Wikipedia, dee in naovolging vaan oonder mie de Limbörgse en de Nedersaksische Wikipedia woort gestiech, had in januari 2010 um en bij 4.000 artikele.[97]
Kèrkdeens
Kèrkdeenste in 't Wes-Vlaoms woorte verzörg door d'n excentrieke paoter Luk Brutin oet Zwevezele (gemeinte Wingene), dee evels in 2017 oet zien functie woort gezat.[98]
Literatuur euver 't Wes-Vlaoms
De literatuurlies is selectief: publicaties (veural losse artikele) die zier specifieke taolaspekte behandele of klein publicaties euver plaotseleke dialekte (beveurbeeld idiotica) zien eweggelaote, zoe good wie publicaties die gooddeils euver 't Ziews goon en de Wes-Vlaomse dialekte mer kort bereure.
- L.L. De Bo, Westvlaamsch Idioticon. Gent, 1892; Handzame, ²1977
- E.J. van den Broecke-De Man, Dialect in het Land van Axel. Terneuzen, 1981
- E.J. van den Broecke-De Man, Dialecten in West-Zeeuwsch-Vlaanderen. Groede, z.j.
- J. Clinckemaille, Ool koett'n en ool doen: het dialect van Midden-West-Vlaanderen. Aartrijke, 1996
- F. Debrabandere, "Het Kortrijkse Dialect" in Verhandelingen van de Leiegouw X (1986)
- F. Debrabandere, Kortrijks woordenboek. Kortrijk, 1999
- F. Debrabandere, West-Vlaams etymologisch woordenboek. Amsterdam/Antwerpe, 2002
- R. Desnerck, Oostends Woordenboek. Handzame, 1972
- M. Devos, R. Vandekerckhove, Taal in stad en land: West-Vlaams. Tielt, 2005
- G. Gezelle, J. Craeynest, LOQUELA, Taalkundig maandblad uitgegeven door G. Gezelle van 1881 tot 1895 en omgewerkt tot woordenboek. Amsterdam, 1909; Tielt/Amsterdam ³1946
- J. Jacobs, Het Westvlaamsch van de oudste tijden tot heden, z.p., 1927
- W. Pée, "Het Westvlaams" in: West-Vlaanderen 1958: pp. 289-301
- H. Ryckeboer, Het Nederlands in Noord-Frankrijk. Sociolinguïstische, dialectologische en contactlinguïstische aspecten, Gent, 1997 (dissertatie)
- H. Ryckeboer, Taal in stad en land: Frans-Vlaams. Tielt, 2004
- H. Ryckeboer, "Het Vlaams van de Franse Westhoek in het geheel van het Nederlandse taalgebied" in: De Franse Nederlanden/Les Pays-Bas Français, Jaarboek/Annales 4 (1979): pp. 173-180
- H. Ryckeboer, L. Maeckelberghe, "Dialect en Cultuurtaal aan weerszijden van de rijksgrens in de Westhoek" in: De Franse Nederlanden/Les Pays-Bas Français, Jaarboek/Annales 12 (1987): pp. 129-151
- R. Van Sint-Jan, Het West-Vlaamsch van Guido Gezelle. z.p., 1931
- J. Taeldeman, "De dialecten van de Vier Ambachten. Een historische en geografische situering" in: A.M.J. de Kraker, H. van Royen en Marc E.E. de Smet (redd.), Over den Vier Ambachten". 750 jaar Keure. 500 jaar Graaf Jansdijk. Kloosterzande, 1993: pp. 957-966.
- J. Taeldeman, "Op fonologische verkenning in Zeeuws-Vlaanderen" in: Taal en Tongval XXXI (1979): pp. 143-193
- A. Vallaeys, Woordenboek van het Poperings. Poperinge, 1997
- R. Vandekerckhove, Structurele en sociale aspecten van dialect-verandering. De dynamiek van het Deerlijkse dialect. Gent, 2000
- G. Will, "'Ben' en 'zijn' in de dialecten van Zeeuws-Vlaanderen" in: Taal en Tongval XLVI (1994): pp. 142-151
- G. Will, Zeeuws of Vlaams. (Morfo-)syntactische verschijnselen in de dialecten van Zeeuws-Vlaanderen. Oosterhout, 2004
- Woordenboek van de Vlaamse dialecten, Gent/Tóngere, 1979-
Referenties
Extern links
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
