Spaceshuttleprogram
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Spaceshuttleprogram is e program vaan de NASA veur 't vervoere of bringe vaan lui en vrach in 'n baon um de Eerd. Heibij weurt gebruuk gemaak vaan de Space Shuttle, of in good Nederlands, 'n ruimteveer. De oontwikkeling devaan begós ind vaan de jaore '60 vaan de twintigste iew, wie de Amerikane 't idee hadde um 'n herbruukbaar ruimtevaartuig te goon gebruke, mèt 't idee tot dat kostebespaorend zouw zien. Op 12 aprèl 1981 woort de ierste Space Shuttle gelanceerd, de lèste woort in juli 2011 gelanceerd, boemèt 't program 'n ind kraog.
Al veur 't Apollo-program vaan de jaore '60 woort gedach aon de oontwikkeling vaan 'n ruimteveer.
De X-15 waor 't ierste experimentele "ruimtevaartuig" wat belaankrieke informatie oplieverde veur de latere oontwikkeling vaan de Space Shuttle. De X-15 is 'n rakètaongedreve vleegmachien, wat de grens vaan de ruimte kós opzeuke. Maximaol gehaolde huugde waor ruim 60 km. Daobij woorte snelhede gehaold vaan ruim bove de 7000 km per oor. De X-15 heet nog steeds 't record veur snelste door 'ne mins bedeend rakètaongedreve vleegmachien.
De X-20 Dyna-Soar waor 'ne opvolger in 't X-plane-program, dee evels noets is gebouwd. Op dat momint waor me bezeg mèt de oontwikkeling vaan de Mercury (VS) en Vostok (Rusland), woebij me oetging vaan capsules die via 'n ballistische baon trökkiere nao Eerd. De X-20 liekent dao totaal neet op, mer väöl mie op de latere Space Shuttle. 't Idee waor um de X-20 via 'n zweefvlöch oonder controle vaan 'ne piloot te laote lande op e vleegveld en neet sumpeleweg nao de groond valle en lande aon 'ne parachute. Hoeg koste vaan 't projek zörgde evels deveur tot 't geannuleerd woort.
In 1968 begós de VS mèt de oontwikkeling vaan wat toen 't Integrated Launch en Re-entry Vehicle (ILRV) hètde. In 1969 besloot President Richard Nixon um door te goon mèt de oontwikkeling vaan de Space Shuttle. 'n Aander X-vleegmachien, de X-24b, toende in 1973 aon tot 't meugelek waor um zoonder motors te lande op e vleegveld. De X-24b waor 'n zoegenaomd lifting body-oontwerp, woebij de draagkrach vaan 't vleegmachien neet door vleugels weurt gevörmp, mer door de vörm vaan 't liechaam vaan 't machien. Tesvlöchte mèt de X-24b toende evels aon tot de controle vaan 't vleegmachien zier complex is, en de constructie meujelek. Daoveur is beslote um bij de Space Shuttle oet te goon vaan de zoegenaomde deltavleugel.
Boe normaal gesproke weurt euver de Space Shuttle bedoelt me eigelek 't gehiel vaan shuttle, d'n externen tank en de twie boosters aon de zijkante daovaan. Same heite zie 't Space Transportation System. Dit is trök te vinde in de naom vaan de vlöchte, die sumpeleweg genómmerd zien es STS-1, STS-2, en zoe weier. De nommering is evels neet geliek aon de volgorde vaan de missies.
De Shuttle is 't veur de gewoene mins 't belaankriekste oonderdeil van 't Space Transportation System. 't Is 'n zier complex apparaat, wat oetzuut wie e vleegmachien. In de cockpit gief 't plaots veur 8 astronaute (de commandant, de piloot en 4 tot 6 missiespecialiste, vrachspecialiste, of passagiers nao of vaan 't ISS). Um te kinne vlege zien minimaal 2 astronaute nudeg.
't Hittesjèld (technisch 't Thermal Protection System geneump) is e zier belaankriek oonderdeil vaan de Shuttle. 't Is nudeg om de hitte die oontsteit bij de trökkier in de dampkrink boete te hawwe. Zoonder hittesjèld zouw de Shuttle aanders gewoen oeterein valle. De hitte kin oploupe tot mie es 1600 °C. 't Hittesjèld besteit oet 'n aontal oonderdeile: de hittetegels aon d'n oonderkant en zijkant vaan de Shuttle, thermische isolatiedekes, en versterkte koolstofpaniele zien de belaankriekste.
De hittetegels zien veural ziechbaar es de zwarte oonderkant vaan de Shuttle. Neet alle tegels zien evels zwart. Ouch aon de zijkant zaote hittetegels die wit zien vaan kleur, zie kinne evels lieger maximumtemperature doorstoon (dees witte tegels zien later vervaange door flexibele thermische isolatiedekes, zuuch heioonder). De tegels zien vaan e materiaol gemaak wat gemekelek hitte kin opnumme. De binnekant besteit oet silica-glaas wat gemaak weurt vaan zier zuver kwartszand. De zwarte boetekant is gemaak van borosilicaat. 't Borosilicaat nump 95 % vaan de hitte bei trökkier weg, de euverege 5 % weurt door de binnekant opgenome. De tegels zien liechter es e blok piepsjoem vaan dezelfde gruutde.
De tegels zien aon de Shuttle geplak mèt 'ne soepele liem umtot zie zoe breekbaar zien tot zie aanders zouwe breke. Ze kinne dèkser es eine kier weure gebruuk. Aof en touw moot 'ne tegel vervaange weure, wat e zier perceis werkske is: edere tegel is aanders vaan gruutde door de meneer vaan fabricage. 'ne Nuien tegel moot dus zier perceis op maot gemaak weure.
In ierste instantie woorte witte tegels aon oonder aandere de zijkante van de Shuttle gebruuk. Later woorte die vervaange door flexibele thermische isolatiedekes, die dezelfde temperature kinne weerstoon, mer väöl minder oonderhaajd nudeg höbbe.
Dees paniele die liechgries in kleur zien besjerme de veurkant vaan de vleugels en de neus vaan de Shuttle. Edere vleugel heet 22 vaan die paniele. Zie weure in e complex proces gefabriceerd um de gewinste eigensjappe te kriege. De paniele make deil oet vaan de structuur vaan de Shuttle, aanders es de tegels en dekes, die gemonteerd zien op de oonderligkende structuur.
Achteraon de Shuttle zit de hoofaondrieving vaan de Shuttle. De aondrieving besteit oet 3 SSME's (Space Shuttle Main Engine). Dit zien vloeibare-brandstof-rakètmotore, die gebruuk weure bij de lancering. Daoneve gief 't nog twie Orbital Maneuvering Sytem (OMS) "thrusters" die gebruuk weure veur koerswijziginge es de Shuttle in 'n baon um de Eerd is, en um de Shuttle oet de baon um de Eerd te hole veur de landing.
De groeten externen tank boe-op de Shuttle is gemonteerd veur de lancering is nudeg um de Shuttle bij de lancering vaan brandstof te veurzien. D'n tank besteit oet twie deile: 'ne waterstoftank, veur bijnao 1,5 mieljoen liter vleujbaar waterstof, en 'ne zuurstoftank, veur 550.000 liter vleujbaar zuurstof. Leeg waog de lèste versie vaan d'n tank 26.500 kg, es heer vol is 760.000 kg.
In ierste instantie waor d'n tank wit geverf, zoetot 't gaanse Space Transportation System wit waor. Dit woort gedoon um de roskleurege isolatielaog vaan d'n tank te besjerme tege UV-straoling veur d'n door tot de Space Shuttle op 't lanceerplatform stoond veur de lancering. Dit bleek achteraof evels neet zoe'n groet probleem, zoetot de witte verf achterwege bleef. Dit leverde 'n bespaoring op van 272 kg in 't totaol gewiech. Door gewiechsbespaoring in nuier versies vaan d'n externen tank kós nog ruim 8000 kg vaan 't oersprunkelek gewiech weure gehaold.
Aanders es de shuttle en de boosters (zuuch heioonder) kin d'n externen tank neet hergebruuk weure. Nao lancering, es de brandstof op is, weurt d'n tank losgekoppeld boenao dee trök vèlt nao de Eerd. Door de huugde zal d'n tank gaans oetereinvalle bove d'n Indischen Oceaon of de Stèllen Oceaon (oafhenkelek vaan de soort baon um de Eerd die gewins is). De deile weure neet trökgehaold.
Aon edere zijkant van d'n externen tank zit bij de lancering van 't Space Transportation System 'ne zoegenaomde booster. Dit zien vaste brandstof-rakètte, die 't gehiel 'ne flinke "boost" geve bij de lancering. Zie levere 83 % vaan de stuwkrach. Doortot zie vaste brandstof gebruke kinne de rakètte neet weure gestop: es ze gestart zien, goon ze door tot de brandstof op is. Es de brandstof op is weure de boosters losgekoppeld, boenao zie trökvalle nao Eerd. Mèt behölp vaan parachute make zie 'n landing in d'n Atlantischen Oceaon, boenao ze weure trökgehaold um obbenuits gebruuk te kinne weure.
'n Oontwerpfout in de boosters waor de oorzaak van de ramp mèt de Space Shuttle Challenger.
Alle Space Shuttle woorte gelanceerd vaan 't Kennedy Space Center.
De countdown ('t tröktèlle van de klok veur de lancering) woort op T-minus 9 minute gestop. Daan woorte alle systeme nog 'ns gecontroleerd. Es alles in orde waor woort de klok weer gestart. De Ground Launch Sequencer (GLS), software dee alle systeme in de gate heelt, kòs de countdown weer stoppe es 't 'n kritieke fout gaof in de interne Shuttle systeme. Op T-minus 31 seconde woort de countdown door 't GLS euvergedrage aon de computers vaan de Space Shuttle.
Op T-minus 16 seconde woort 1100 m3 water euver 't lanceerplatform losgelaote, veural um dit en de Shuttle te besjerme tege akoestische sjaoj.
Op T-minus 10 seconde woorte de waterstofoontstekers oonder de 3 SSME's gestart um eventueel opgehuip gaas in de rakètmotore te verbranne. Op 't zelfde momint woort 'n mingsel van vleujbaar waterstof en vleujbare zuurstof in de verbrandingskamers gepoomp.
De 3 SSME's woorte oontstoke op T-6.6 seconde. Binne 3 seconde zaote de SSME's op 90% vaan 't maximum vermoge. Tijdens dees fase zaote de boosters nog vas aon 't platform. Dit zörgde deveur tot de gaanse "stack" 650 mm (gemete aon d'n tòp vaan d'n externen tank) nao oonder (gezeen vaanoet de Shuttle) bewoog. In de 3 seconde daonao bewoog de stack weer trök nao rechop. Op T-0 woorte de boosters oontstoke en woorte de 8 boute boemèt de boosters vaszaote tot oontploffing gebrach, boedoor 't gehiel neet mie vas zaot aon 't platform.
Op T+0.23 seconde kaom 't gehiel los vaan 't platform.
Vlak nao de lancering woort 't vermoge vaan de SSME's opgevoerd nao 104,5% en begòs 't gehiel ziech te drejje zoetot de Shuttle op z'ne kop vloog. Dit had e positief effek veur d'n aerodynamischen drök en 't veurdeil tot bemanning de horizon kòs zien um ziech te oriëntere.
Nao 30 seconde woort 't vermoge vaan de SSME's trökgedrejd nao zoe'n 72%, tot nao 't punt vaan maximalen aerodynamischen drök. Daonao gònge ze weer trök nao 104,5%.
Roond T+126 seconde woort mèt behölp vaan pyrotechnische boute de boosters oontkoppeld. De boosters vele trök nao de Eerd, en vele aon parachute in d'n oceaon.
Nao 5 minute en 45 seconde drejde de Shuttle ziech weer rechop zoetot heer kòs communicere met 't Tracking and data relay satellite systeem.
De motore woorte nao 8 en halve minuut gestop (MECO, of main engine cut-off). 'n Paar seconde later woort d'n externen tank losgekoppeld. Oongeveer anderhaaf oor nao MECO woort mèt behölp vaan de OMS thrusters gezörg tot de Shuttle in 'n baon um de Eerd kaom. D'n externen tank veel trök naor de Eerd en verbrande groetendeils in de dampkrink.
De Space Shuttle vloog miestal op 'n huugde vaan 320 km, mer góng soms wel tot 650 km. In de jaore 80 en 90 waore de mieste missies geriech op wetensjappelek oonderzeuk door 't NASA/ESA Spacelab, of 't lancere vaan versjèllende types satelliete. Tege de jaore 90 en later góng me ziech mie riechte op 't ISS.
Bijnao de gaanse procedure vaan trökkier woort door de computer oetgeveurd, allein 't landingsgestèl neerlaote woort handmaoteg gedoon. Trökkier begós mèt 't laote branne vaan de OMS-thrusters veur zoe'n drei minute, dewijl de achterkant vaan de shuttle in de vleegriechting steit. De shuttle vluig daan op ziene kop. Door de vertraging die daan oontsteit zak de shuttle daan in de bovenste laog vaan de atmosfeer. De shuttle weurt daan umgekiep, mèt de neus nao veur. Op zoe'n 120 km huugde bij 'n snelheid vaan Mach 25 (8,2 km/s) zal de diechheid vaan de atmosfeer hoeger weure en zal de shuttle weier vertraag weure. De hittetegels voere de wermte aof. Op 'n gegeven momint zal 't voertuig ziech steeds mie es e vleegtuig goon gedrage.
Op drei km huugde en twelf km aofstand vaan de landingsbaon weurt de shuttle nog mie vertraag door middel vaan aerodynamish remmen tot de snelheid zakde nao 346 km/h bij de landing. 'ne Parachute woort gebruuk um te helpe bij 't aofremme op de groond tot de shuttle zoe'n 100 km/h góng.
Nao de landing blijf de Shuttle inkele ore op de landingsbaon stoon. Teams aon zoewel de veurkant es d'n achterkant teste op de aonwezegheid vaan waterstof, hydrazine, monomethylhydrazine, distikstoftetraoxide en ammoniak. Viefentwintig gespecialiseerde voertuige en 150 lui zien daobij betrokke. 'nen Dokter geit de Shuttle in um de astronaute te oonderzeuke. Daonao verlaote die de Shuttle.
De Shuttle weurt oeteindelek - es heer waor geland op de Edwards Airforce Base, of ein vaan de andere landingsbaone die gebruuk kóste weure veur 'n noedlanding - op de Shuttle Carrier Aircraft ('nen aongepaste Boeing 747) geluf en trökgevloge nao 't Kennedy Space Center. Eimaol op de Shuttle Landing Facility aongekoume woort de Shuttle nao de Orbiter Processing Facility gebrach boe heer daan weer woort geprepareerd veur de volgende vlöch.
't Gief 'n aontal versjèllende shuttles. Gestart woort mèt de bouw vaan de Pathfinder, gemaak vaan staol en hout. De Pathfinder woort gebruuk um versjèllende teste mèt te doen, zoewie teste mèt hijskraone, en loere of 't in versjèllende gebouwe pasde. Daonao is 'n zoegeneump "test article" gebouwd, wat later is umgebouwd tot de Challenger.
Um te kinne teste mèt lande en gedraag in de loch tijdens de trökkier is Enterprise gebouwd. Enterprise is noets in de ruimte gewees, mer woort "gelanceerd" vaanaof de rögk vaan 'ne umgebouwde Boeing 747. De ierste vlöch waor in 1977. De Enterprise had gein eige motore. De naom vaan de Enterprise zouw eigelek aanders zien, naomelek Constitution, mer woort oeteindelek toch Enterprise naotot hoonderddoezende breve woorte gesjreve aan president Gerald Ford door Trekkies (fans vaan Star Trek) um de shuttle te verneume nao de Starship Enterprise.
D'n ierste "echte" shuttle waor Columbia, boemèt ouch de ierste vlöch woort gemaak in 1981. De Columbia zow in 2003 bij trökkier in dampkrink oeterein valle tijdens häör 28e missie, boebei alle 7 astronaute aon boord 't leve lete. In totaol vloog de Columbia 27 geslaagde missies.
De Challenger waor zoewiegezag iers 'n zoegeneump "test article" wat is umgebouwd tot Space Shuttle. De ierste vlöch waor op 4 aprél 1983. Op 28 fibberwarie 1986 oontplofde de Challenger 73 seconde nao de lancering. In totaol vloog Challenger 9 geslaagde missies.
De shuttle Discovery waor de derde Space Shuttle. Door de ieder ervaringe kós deze shuttle 'n stök liechter gebouwd weure. De ierste vlöch waor op 30 augustus 1984. Deze shuttle brach oonder mie de Hubble-ruimtetelescoop in de ruimte, en deech ouch de oonderhaajdsvlöchte nao de ruimtetelescoop. 't Waor d'n ierste shuttle dee nao de ramp mét de Columbia weer woort gelanceerd. In totaol vloog Discovery 39 geslaagde missies.
De shuttle Atlantis waor de veerde Space Shuttle. De bouw vaan deze shuttle doorde mer haaf zoe lang es de bouw vaan de Columbia. De bouw kosde 389 mieljoen dollar. De ierste vlöch waor op 3 oktober 1985. 't Waor de léste shuttle dee in de ruimte waor in juli 2011. In totaol vloog Atlantis 39 geslaagde missies.
De shuttle Endeavour waor de vijfde Space Shuttle. Deze shuttle is gebouwd um de Challenger te vervaange. In ierste instantie woort gedach um Enterprise um te bouwe, mer dat woort te deur. De bouw vaan Endeavour kosde ruim 2,2 mieljard dollar. De ierste vlöch waor op 7 mei 1992. In totaol vloog Endeavour 25 missies.
De shuttle Explorer, later umgeduip tot Independence, is 'ne replica, dee tentoengestéld weurt in 't bezeukerscentrum vaan 't Kennedy Space Center en is touwgenkelek veur toeriste.
Op 28 fibberwarie 1986 oontplofde de Challenger 73 sekonde nao de lancering. Alle 7 astronaute aon boord kaome daobij um 't leve. De oontploffing oontstoont doortot 'n zoegenaomde O-ringk, dee es zegel deent tösse twie deile vaan de SRB, door 'n te lieg temperatuur kepot góng. Bij de lancering kós daodoor werm gaas oontsnappe, wat 'n look brande in de groeten externen tank, dee daodoor oontplofde. Oontwerpers vaan de SRB hadde dit al ieder aongegeve, mer d'r woort door managers niks mèt gedoon.[1]
Op 1 fibberwarie 2003 veel de Columbia tijdens de trökkier in de atmosfeer oeterein. Alle 7 astronaute kaome daobij um 't leve. 't Oeterein valle woort veroorzaak door 'n versjendelering vaan de veurkant vaan ein vaan de vleugels tijdens de lancering. Heidoor leep de temperatuur bij de trökkier zoe hoeg op tot de Columbia oeterein veel. Tijdens de missie is versjèllende kiere gevraog veur hoege-resolutiefoto's vaan de lancering, en de meugelekheid veur oonderzeuk door de astronaute vaan de sjaoj, mer dat woort steeds neet touwgestande door managers.[2]
De Space Shuttle woort in 1972 gepresenteerd es "ruimtevrachwagel". Heer zou nudeg zien um 'n ruimtestation te bouwe in 't begin vaan de jaore 1990. Daonao zou 'n nui vaartuig weure oontwikkeld. Wie 't concep vaan 't ruimtestation oeteindelek resulteerde in 't Internationaol ruimtestation ISS, wat ouch weer resulteerde in vertraginge, is de levensdoor evels verlengk tot 2011.
De Space Shuttles zien noe tentoengestèld op versjèllende lokaties:
| Shuttle Naom |
Lokatie | |
|---|---|---|
 |
Enterprise | Intrepid Sea-Air-Space Museum, New York City, New York |
 |
Discovery | Udvar-Hazy Center, National Air and Space Museum vaan 't Smithsonian Instituut, Chantilly, Virginia |
 |
Atlantis | Kennedy Space Center, Merritt Island, Florida |
 |
Endeavour | California Science Center, Los Angeles, California. |
