From Wikipedia, the free encyclopedia
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen waor 'ne souvereine, federaole staot oet de Vreugmodernen Tied, dee grof-eweg sameveel mèt 't huieg Nederland. Ze bestoont oet zeve, eigelek ach deilstaote mèt 'n groete maot vaan zelfstendegheid, plus neet-zelfstendeg gebeed. Daobij had 't land versjèllende kolonië, die formeel evels neet bij de Rippubliek hoorte. De staot kaom voort oet d'n Tachtegjaoregen Oorlog, d'n opstand tege de Spaonse Habsbörgers die landvoogde vaan de Nederlen waore. Dezen opstand waor in 1568 begós; de oonaofhenkelekheid woort in stappe bezegeld tot ze in 1588 definitief de mach aon de Staote-Generaol leet. In de zeventienden iew zouw de staot tot de mechtegste op de wereld goon hure en ouch op cultureel en wetensjappelek gebeed tot bleuj koume (zoegeneumde Gouwen Iew). D'n achtienden iew woort geteikend door verval. Bij de Fransen inval vaan 1795 kaom de Rippubliek tot 'n ind; ze góng euver in de Bataafse Rippubliek.
In de middeliewe waore de Nederlen, de noordeleke wie de zuieleke, politiek versnipperd gewees in versjèllende voorstedómme die formeel tot 't Duits Riek hoorte meh zoe good wie oonaofhenkelek waore. In de loup vaan de vieftienden iew kaom dao verandering in, wie de hertoge vaan Bourgondië door verstandshouweleke en geweld ummer mie vaan de Nederlen vereinegde. De hertoge brachte de Nederlen neet allein in personeel unie meh vereinegde ze ouch staotkundeg in wat me de Bourgondische Staot is goon neume. Versjèllende gerechscolleges die 't noe nog gief stamme oet deen tied, wie de Staote-Generaol en de Raod vaan Staote. In 1482 kaom Bourgondië mèt al zien bezittinge aon de Habsbörg; sindsdeen sprik me vaan de Habsbörgse Nederlen. De versjèllende geweste hadde ziech laangen tied tege de vörming vaan 'nen einheidsstaot verzat (Hookse en Kabbeljouwse Twiste), meh mèt dit oppermachteg geslach waor de vereineging vaan de Nederlen e voldoonge feit. In 1556 traoj keizer Sjarel V aof. De Nederlen kaome toen aon de Spaonse keuning Filips II, dee zie haafzöster Margaretha vaan Parma es landvoog instèlde. Vaanaof daan sprik me vaan de Spaonse Nederlen, al is de naom Habsbörgse Nederlen veur dees periood ouch correk.
Vaanaof 't begin verspreide ziech 't protestantisme in de zuieleke Nederlen. Wie in gans 't Habsbörgs Riek stoont hei d'n doedstraaf op en mós de religie heimelek weure beleje. Nao 't midde vaan d'n iew verspreide veural 't calvinisme ziech evels sterk, iers in de zuieleke, later ouch in de noordeleke Nederlen. Neve de religieus oonvrijheid waor ouch de belastingdrök e punt vaan oonvrei. De Spaonse keuning inde in de Nederlen oetgebreide belastinge, die in de Spaonse sjatkis goonge en veural veur versjèllende oorloge woorte gebruuk. Op d'n door kraog 't calvinisme ouch veuj aon de groond oonder de edele, die in 1566 in 't Smeeksjrif vaan de Edele vroge um vrijheid vaan religie. Margaretha sjortde in eder geval de Inquisitie op, meh de fanatieke calviniste vroge um mie en begóste de Beelderstörm. Hei-op stèlde Filips d'n Hertog vaan Alva es landvoog in, dee mèt geweld d'n opstand mós neerhouwe.
In 1568 begós Wöllem vaan Oranje, stadhawwer vaan Holland, Zieland en Utrech, vaanoet de Duitse len aon 'n campagne um Alva te verdrieve. De slaag bij Heiligerlee (allewijl gemeinte Oldambt, Groninge), gewonne door de prins, gelt algemein es 't begin vaan d'n Tachtegjaoregen Oorlog. Alva reageerde astrein mèt terreur: heer lokde de edele oet 't opstendeg gebeed nao Brussel um ze door de Raod vaan Bereurte t'r doed te doen veroerdeile. Zeker d'n doed vaan Van Horne en Van Egmont op 5 juni makde groeten oonras oonder de bevolking los. Stei dorste ziech evels nog neet aonslete bij d'n opstand, zoetot de campagne vaan Wöllem, nao de verlore slaag bij Geldenaoke, veurluipeg doedbloojde. 't Verzat góng oondergroonds, mèt de Watergeuze, Zandgeuze en Bosgeuze es kapers en guerillero's in deens vaan de prins.
Alva veurde evels nog mie impopulair maotregele door, neet in 't minste diverse belastinge. Veural de Tiende Penning zörgde veur verzat oonder de bevolking. Intösse waore in 1572 de Watergeuze, die tot daan touw in Ingeland kóste blieve, door keuningin Elizabeth I verdreve um de vrei mèt de Habsbörgers te bewoere. Hei-op vele de Watergeuze de Nederlandse Noordziekös aon, te beginne op 1 aprèl mèt Brielle (Den Briel) en op 6 aprèl mèt Vlissingen. Diverse aander stei volgde of slote ziech spontaon bij d'n opstand aon. In Holland en Zieland góng 't um de groete mierderheid vaan de stei, in 't zuie waor me trökhawwender. Wel waore dao in 't binneland de stei Berge en Valencijn (Valenciennes). De veurnaomste stei die ziech neet aonslote waore Amsterdam en Brussel, de residentiestad. In 1572 kaome ouch de calvinistische Staote vaan Holland bijein in Dordrech; dit weurt soms de Unie vaan Dordrech geneump. In 1573 zaog de Spaonse keuning in tot de lijn vaan Alva averechs had gewèrk; heer reep 'm trök en stèlde Luis de Zúñiga y Requesens es landvoog aon.
De Spanjole hadde e good getraind en euvermechteg leger, meh móste in hun enorm riek op diverse froonte tegeliek oorlog veure en hun soldaote waore neet bezunder gemotiveerd. Al-evel haolde ze nog militair successe, wie de slaag op de Mokerhei en de vereuvering vaan Haarlem, meh veural de lèste euverwinning had zier väöl meujte gekos (Haarlem, het Spanjaardsgraf). 't Daan nog klein Alkmaar wis in 1574 d'n aonval zelfs aof te sloon, boe-op versjèllende aander succes volgde (Van Alkmaar de victorie), wie de oontzètting vaan Leiden (3 oktober). Ouch in 1574 woort Middelburg, tot daan touw loyaol gebleve, door de Geuze vereuverd. In 1575 besloot Don Requenses vreidesbesprekinge te belègke in Breda, meh die lepe stök op religieus eise. De Spanjole haolde daonao nog besjeie successe: ze pakde de klein stei Zierikzee, Schoonhoven en Oudewater. Door de achterstallege betaolinge begóste ze in 1576 evels massaol te muite en te plundere (Spaonse Furie). D'n hernuiden drök vaan boete brach de oonderein verdeilde Nederlandse geweste same in de Pacificatie vaan Gent. De nuie landvoog vaan de Nederlen, Don Juan vaan Oosteriek, besloot begin 1577 de Pacificatie ouch te teikene en sloot 't Ieweg Edik. Hei-in woort oonder mie beslote tot de Spaonse tróppe ziech móste tröktrèkke.
't Edik heel neet laank stand en midde 1577 waor d'n oorlog alweer los. Intösse begós de einheid in de Nederlen te verwatere. In 't zuie vele de protestante oet de gratie, dewijl 't noorde ummer calvinistischer woort, zeker bij de Alteratie vaan Amsterdam (euverluip nao 't kamp vaan d'n Opstand) in 1578. Diverse zuieleke geweste slote, op initiatief vaan de nuie landvoog Alexander vaan Parma, op 6 jannewarie 1579 de Unie vaan Atrecht (Arras), boe-in ze naodrökkelek 't gezag vaan de keuning erkóste. Es reactie dao-op slote Gelderland, Holland, Zieland, Utrech en de Groningse Ummelen de Unie vaan Utrech, boe-in d'n Opstand en 't calvinistisch geluif oondersteund woorte. Friesland, de Graofsjap en diverse zuieleke stei slote ziech later aon, wie ouch Wöllem vaan Oranje. Heimèt waor de sjeiing tösse de noordeleke en zuieleke Nederlen e feit.
Nao e mislök vreideseuverlèk in Kölle, op initiatief vaan d'n Duitse keizer, begós Parma weer aon 'n campagne boe-in heer oonder mie Mestreech pakde. Umtot de Opstandelinge militair nog ummer gein partij waore veur de Spanjole, zochte ze steun bij d'n hertog vaan Anjou, 'ne Fransen edelmaan en politieke vijand vaan Spaanje. Heer stèlde es veurweerde tot de opstendege geweste de Spaonse keuning zouwe aofzwere; dit dege ze in 1581 mèt 't Plakkaot vaan Verlaoting. Oondaanks ziene militaire steun had de Rippubliek e paar geveulege verleze. Belaankrieke stei, veural in 't zuie gónge verlore: Oudenaarde, Brugge, Gent, Ieper, Zutphen en tot slot ouch Antwerpe. Diverse Vlaomse en Braobantse protestante, boe-oonder väöl intellectuele, vlöchde nao Holland. Ouch woort in 1584 Wöllem vaan Oranje vermaord. De kanse kierde wie Ingeland in 1585 boondgenoet woort. E verzeuk um oonder Ingelse landvoogdij te koume wees Elizabeth aof, meh ze sjikde wel de Graof vaan Leicester mèt 6000 soldaote nao de Nederlen. Dit woort evels gei groet succes, zoetot de Nederlen begin 1588 beslote um mer gaaroet geine voors mie aon te numme. Mèt de zoegeneumde Deductie vaan Vrancken woorte de Noordeleke Nederlen 'n rippubliek. Militair woort nog wel mèt Ingeland samegewèrk. De Spaonse keuning had 'ne groete vloot (d'n Armada) es vraak nao Ingeland gesjik. In juli 1588 woort dee bij Grevelingen (Gravelines) verslage door de gecombineerde Ingelse vloot en de Watergeuze.
In de tien jaore die volgde kierde de kanse in 't veurdeil vaan de Rippubliek. De noordeleke provincies waore einsgezind en stadhawwer Maurits vaan Oranje wèrkde good same mèt de regente en d'n Hollandse raodspensionair Johan van Oldenbarnevelt. Naotot in 1590 Breda woort gepak (door soldaote mèt e törfsjeep binne te smokkele), volgde 'n groete campagne in veural de oosteleke Nederlen: allein al in 1591 woorte Zutphen, Deventer, Delfzijl, Hulst en Nimwege gepak, 't jaor dao-op nog ins Steenwijk en Coevorden en weer e jaor later Geertruidenberg. In 1594 voont wijer de Reductie vaan Groninge plaots, boedoor die stad deil góng oetmake vaan de Rippubliek. In 1597 begós Maurits aon nog 'n veldtoch in 't ooste: heer naom dat jaor Rijnberk (Rheinberg), Mäörs, Groenlo, Bredevoort, Enschede, Ootmarsum, Oldenzaal en Lingen in. E jaor later storf Filips II, dee ziech leet opvolge door Filips III en 't riek slech bestuurd achterleet.
De èlf jaore tenao gónge de gevechte op en neer. Van Oldenbarnevelt wouw in 1600 de Duinkèrker kapers (die in deens vaan de Spaonse keuning kaapde) oetreuje, meh woort gestuit bij Nieuwpoort. De slaag bij Nieuwpoort won heer, meh vaan wijer nao 't zuie doorstoete waor gein spraoke. In 1601 kaom d'n Italiaonse generaol Ambrogio Spinola nao de Nederlen en heer zouw diverse successe behole. In 1604 naom heer nao drei jaor Oostende in en daonao braok heer door de verdeidegingslinies vaan Oos-Nederland. Op zie evels bleve de Nederlanders hier en meister. Bij de slaag bij Gibraltar vaan 1607 vernetegde me zelfs de ganse Spaonse vloot. 't Waor de Hollenders in deen tied vaan oorlog ouch nog gelök de weeg nao Indië te vinde, boe ze in 1599 de Banda-eilen wiste te pakke. Versjèllende oondernumminge woorte in 1602 tot de VOC vereineg. Um dit alles besloot me in 1609 e bestand te slete, wat es 't Twelfjaoreg Bestand bekind kaom te stoon.
Tijens 't Twelfjaoreg Bestand verveel de Rippubliek in oonderling ooneinegheid. Kern vaan 't conflik waor e theologisch gesjèl tösse de remonstrante en de contraremonstrante. Allewel tot dees facties al in de zèstienden iew bestoonte, woort de kwestie in dezen tied politiek op de spits gedreve: de remonstrante voont me veural oonder de regente en hun aonhengers, dewijl de contraremonstrante 'ne groetere rol veur de stadhawwer wouwe. Naotot de Staote vaan Holland in 1617 de sjerpe resolutie aonnaome, die veural in 't naodeil vaan de contraremonstrante oetwèrkde, besjöldegde de nuie prins Maurits (contraremonstrant) de raodspensionair vaan Holland, Johan van Oldenbarnevelt, vaan landverraod. Heer woort in 1619 oonthoof. Intösse waor de Synood vaan Dordrech (1618-19) begós, boe-op diverse calvinistische gaodsgelierde de kwestie (en nog aander theologische kwesties) móste oplosse. Hei woort de remonstrantse lier in groete lijne aofgeweze. Ouch woort in Dordrech beslote tot 't make vaan de Staotevertaoling, die in 1637 zouw weure gedrök.
Ind 1621 waor 't conflik weer begós, en 't ierste wat de Spanjole dege waor Gulik belegere. In fibberwarie pakde ze de stad, oondaanks poginge vaan Maurits ze te oontzètte. Dat lökde de prins wel bij Bergen op Zoom. In 1625 storf Maurits, dee woort opgevolg door zie haafbroor Frederik Hendrik. 'tzelfde jaor pakde de Spanjole ouch Breda. Vanaaof 1626 begóste Frederik en ziene neef Ernst Casimir vaan Nassau-Dietz 'ne veldtoch dee zoe succesvol waor tot Frederik de bijnaom steidedwinger kraog. Iers veel Oldenzaal, tenao (1627) Groenlo en in 1629 Den Bosch. Oondertösse (in 1628) had kaper Piet Hein de Spaonse Zèlvervloot vereuverd. Spaonse aonvalle op Amersfoort mislökde. In 1632 trok Frederik laanks de Maos en naom Venlo, Remund en Mestreech in. Dit brach de Spaonse landvoogdes Isabella in 1633 zelfs tot (mislök) vreideseuverlèk.
Isabella storf datzelfde jaor evels nog en woort opgevolg door Ferdinand vaan Oosteriek, dee direk 'n offensief begós. Umtot de stadhawwer intösse mèt Fraankriek e pak had geslote, verklaorde dat land de Habsbörgers d'n oorlog. Vaan e plan um de Zuieleke Nederlen oonderling te verdeile kaom evels niks in hoes. E Spaons offensief in 1637 pakde wisselend oet: Hulst, Remund en Venlo woorte gepak, meh aon d'n aandere kant naom Frederik Hendrik Breda weer in. In 1639 haolde de Nederlanders nog ins 'n groete euverwinning op zie: in de slaag bij Duins woort de twiede Armada euvertuigend verslaoge. 't Lökde tenao de Rippubliek op land allein nog um Hulst trök te pakke (1645); e belag vaan Antwerpen mislökde. De Spanjole evels hadde hun han vol aon d'n oorlog tege de Franse (die oetindelek Frans Vlaondere kóste hawwe) en diverse bleujetege conflikte in de Duitse len (Daartegjaoregen Oorlog). Daorum woort in 1648 de Vrei vaan Munster geslote, die aon al dees oorloge 'n ind maakde. De Rippubliek woort erkós, binne de grenze die ze op dat memint had.
De jaore nao 't teikene vaan de Vrei weure dèks de Gouwen Iew geneump, al is dat ouch wel de naom veur de ganse zeventienden iew of entans e groeter deil. In dezen tied bleujde kunste wetensjappe en handel wie noets teväöre en raakde veural Holland in de ganse wereld vermaard.
Noe tot d'n oorlog waor aofgeloupe, oontstoont 'n discussie euver d'n umvaank vaan 't leger. Zoewel de Staote-Generaol es de stadhawwers (neet alle geweste hadde dezelfde) wouw 't leger groet hawwe, oondaanks tot me neet mie tege Spaanje mós vechte, meh de staote vaan Holland daankde ummer mie tróppe aof. Dit brach Wöllem II (stadhawwer sinds 1647) en Wöllem Frederik in 1650 tot 'ne coup, dee evels wieneg oplieverde umtot Wöllem datzelfde jaor al storf. Heinao beslote de staote vaan Holland, Zieland, Utrech, Gelderland en Euverijssel geine nuie stadhawwer mie aon te wieze (Ierste Stadhawwerloes Tiedperk).
Op zie bleve de Nederlanders oppermechteg, zoewel militair (de vloot waor mèt 2.000 sjeper enorm) es economisch. Dit góng de aander groete ziemach, Ingeland, dweers zitte. Dit land perbeerde in 1651 mèt de Ak vaan Navigatie 't monopolie op d'n handel in en mèt Noord-Amerika aof te dwinge. Wie de Nederlanders ziech dao neet aon hele, braok d'n Iersten Ingelsen Oorlog oet (1652-54). Dezen oorlog woort door de Ingelse nog gewonne, meh in 1665 braok d'n Twieden Ingelsen Oorlog oet. Zeker ouch door 't geniaol optrejje vaan Michiel de Ruyter, dee de Veerdaogse Zieslaag op de Noordzie won en d'n Ingelse vloot bij Chatham vernetegde, kós de Rippubliek mèt gunstege veurweerdes de vrei (1667) slete. Nui-Nederland (inclusief Nui-Amsterdam) waor in d'n oorlog aon de Ingelse gekoume, dewijl de Nederlanders Suriname hadde gepak; dit leet me zoe.
In dezen tied bleve de verhajdinge mèt Ingeland slech en begós ouch Fraankriek 'n bedreiging te vörme. Lowie XIV maakde aonspraak op de Zuieleke Nederlen; de Rippubliek wouw dat gebeed liever in Spaons bezit laote um 'ne buffer tege 't mechteg Fraankriek te hawwe. In miert 1672 verklaorde Ingeland d'n oorlog aon de Rippubliek, in aprèl volgde Fraankriek en in mei de bisdomme Kölle en Munster (mèt wee vaan te veure e pak waor geslote). De legers vaan Lowie kóste rillatief gemekelek nao Utrech doorstoete en de Duitser vele 't ooste in. De Ingelse invasie in Holland en Zieland mislökde evels. Ouch de Franse kóste Holland neet pakke, doortot me de Waterlinie had opgeworpe: de polders in 't Greun Hart waore oonder water gezat um 't moeras trök te kriege wat 't oets gewees waor. Vaanoet de Hollandse sjanse kós ederen aonval gemekelek weure aofgeslage, en zoewiezoe waor 't water te oondeep veur groete bote en te deep veur landlegers. Ouch Groninge wis 't belag vaan de Munsterse bisjop te weerstoon.
Intösse waor in Holland groeten oonras oontstande oonder 't volk. Me heel de regente verantwäördelek veur de rampspood en reep um de prins vaan Oranje. Raodspensionair Johan de Witt woort oetindelek zelfs, same mèt zie broor Cornelis, door 't volk vermaord. Heinao woort Wöllem III stadhawwer in Holland en Zieland en indegde 't Ierste Stadhawwerloes Tiedperk.
Naotot de Franse successe minder woorte en de boondgenoete vrei slote mèt de Rippubliek, kaom laankzaamaon 'ne status quo tot stand. Bij de Vrei vaan Nimwege in 1678 annexeerde Fraankriek allein 't zuie vaan Vlaondere, e gebeed wat sindsdeen es Frans-Vlaondere bekind steit.
Mèt Wöllem III had de Rippubliek weer 'ne sterken aonveurder gekrege. Belaankriekste doel vaan ziene politiek waor 't in toum hawwe vaan Fraankriek, veur welk doel heer diverse boondgenoetsjappe zouw slete. In 1688 trojden 'r Mary Stuart en woort heer ouch keuning vaan Ingeland, Sjotland en Ierland. Al datzelfde jaor raakde de Rippubliek betrokke bij de Negejaoregen Oorlog, boebij de Franse expansie tot stèlstand woort gebrach. Dezen oorlog indegde in 1697 mèt de Vrei vaan Rijswijk.
In 1702 storf Wöllem zoonder naogeslag. Holland, Zieland, Utrech, Gelderland en Euverijssel stèlde geine nuie stadhawwer aon; heimèt begint 't Twiede Stadhawwerloes Tiedperk. De politiek vaan Wöllem woort evels door de regente wijergezat, en datzelfde jaor begós de Spaonse Successieoorlog. Ouch de Spaonse keuning waor zoonder zäöns gestorve en Lowie XIV maakde aonspraak op zien opvolging. Dit hej beteikend tot ouch de Zuieleke Nederlen in Franse hen zouwe koume, wat neet in Nederlands belaank waor. D'n oorlog doort tot 1713 en Fraankriek woort verslage. De Bourbons krege Spaanje in han meh móste de Zuieleke Nederlen aon de Habsbörgers euverdrage. Daorum sprik me veur d'n achtienden iew vaan Oosteriekse daan wel Habsbörgse Nederlen. De Rippubliek kraog ouch get gebeed debij, oonder mie de stad Venlo, zoewie 't rech um garnizoene in de Zuieleke Nederlen te stationere.
Oondaanks dit militair succes waore de financië vaan de Rippubliek oetgepöt. Daobij hadde de regente ziech ummer mie tot 'n geslote laog vaan de steideleke bevolking oontwikkeld, die ziech oonderein in stand heel. Ummer dezelfde femilies hele 't bestuur 't han, wat tot e patriciaot ('n adel-echteg systeem) leide. 'n Touwnummende corruptie (touwkinning vaan sinecure) vergroetde 't versjèl tösse riek en erm. Ouch raakde d'n handel achterop bij de naoberlen. In 1741 raakde de Rippubliek verwikkeld in d'n Oosteriekse Successieoorlog. Wie de Fransoze in 1747 't groondgebeed vaan de Rippubliek binnevele, besloot, oonder drök ouch vaan volks sentimint, prins Wöllem IV vaan Oranje tot stadhawwer vaan alle geweste oet te rope. Aanders es zien veurgengers waor Wöllem IV èrfprins vaan de Nederlen, dus formeel staotshoof, wie ouch aonveurder vaan leger en vloot. Ouch die functies woorte èrfelek verklaord.
Vaan de groete planne die Wöllem mèt de Rippubliek had kaom neet väöl in hoes: heer storf al in 1750 en woort opgevolg door zie twiejaoreg zäönsje Wöllem V. Zien mojer Anna vaan Hannover woort rezjèntes; wie zij in 1759 ouch storf, woort Lowie Ernst vaan Brunswiek-Wolfenbüttel dat. Van Brunswiek, bijgenaomp d'n 'dikken hertog', heel ziene groeten invlood wie Wöllem achtien woort. De nuie prins misde 't inziech vaan ziene pa en d'n hertog maakde ziech neet geleef bij 't volk en zeker neet bij de regente. Gans lesteg woort de situatie roond d'n Amerikaanse Vrijheidsoorlog; de Rippubliek waor al 'nen iew boondgenoet vaan Ingeland (intösse Groet-Brittannië) meh um zoewel economische (smokkel) es ideologische rejes steunde e groet deil vaan de Rippubliek de Amerikane. De regente dwonge de prins tot 'n pro-Amerikaanse politiek, wat in 1780 tot de Veerden Ingelsen Oorlog leide. Nederland verloor dee.
Oonvrei euver de koers vaan de prins wèkde anti-prinseleke, democratische sentiminte op, die oonder invlood vaan de Verleechting 't land in waore gekoume. Dees partij neumde ziech de patriotte. De patriottebeweging kaom nao d'n Ingelsen Oorlog tot 'n oetbarsting. Euveral kaome volksopstande mèt particulier legerkes. Vaan 1785 en 1787 hele patriotte ouch 't bestuur vaan Holland en Utrech in han, boe de prins es aofgezat gol. Wie prinsès Willemien vaan Pruses, vrouw vaan Wöllem, dees len in wouw reize, woort ze bij Goejanverwellesluis (Hekendorp) tegegehawwe. Hei-op reep ze de hölp vaan häör broor Wöllem vaan Pruses in, dee 't prinselek gezag herstèlde. Mèt Ingeland en Pruses woort in 1788 de Ak vaan Garantie geslote.
't Ind vaan de Rippubliek kaom wie ze in oorlog kaom mèt de nui Franse Rippubliek. Dit land verklaore in 1793 d'n oorlog aon de Nederlen, meh kós daobij allein de Oosteriekse Nederlen pakke. In jannewarie 1795 lökden 't evels wel: de Franse versloge 't Nederlands leger en de prins vlöchde nao Ingeland.
De Nederlen woorte noe umgedoup in de Bataafse Rippubliek, wat feitelek 'ne Franse vazalstaot waor. Zoe mós Nederland diverse belastinge betaole um 't Frans leger te veuje. In 't begin leet me zoe väöl meugelek bij 't awwe: al-evel woort d'n adel aofgesjaf, meh de bestuurseinhede bleve bestoon, zjus wie de Staote-Generaol. Ouch hele de diverse geweste, noe 'departeminte' geneump, hun aw zelfstendegheid. Staots-Braobant (noe Bataafs Braobant) woort e volweerdeg gewes; Ziews-Vlaondere en de bezittinge in 't huieg Limbörg mós de Rippubliek evels aon Fraankriek geve.
In 1798, te midde vaan groete politieken oonras, woort de Bataafse Rippubliek tot 'nen unitaire staot umgevörmp, mèt ach compleet nui departeminte (die allein lokaal bevoogheid hadde). Nao blievenden oonras woort dit in 1801 weer trökgedrejd. In 1805 besloot me 'ne raodspensionair aon te stèlle, zoetot de Nederlen weer e staotshoof hadde. 't Jaor dao-op stèlde Napoleon (intösse keizer vaan Fraankriek) zie broor Lowie Napoleon aon es keuning vaan 't nuigevörmp Keuninkriek Holland (tot slot in 1810 opgeluf en bij Fraankriek geveug).
De oontmanteling vaan de Rippubliek had blievende gevolgde. Wie 't land in 1813 zien vrijheid trökkreeg, bleef 't unitair, en 't stadhawwersjap woort neet herstèld. In 1815 woort prins Wöllem VI zelfs keuning. Wel kierde neve de Oranjes ouch de Staote-Generaol trök, evels in compleet veranderde vörm.
De Rippubliek umvatde de volgende ach deilstaote (provinciën geneump):
Tot me toch vaan de Zeve Vereinegde Nederlen of Zeven Provinciën sprik, kump doortot me Drenthe gei volweerdeg belaank touwkós. 't Had gein stum in de Staote-Generaol meh mós wel belasting aofdrage. Aon d'n aandere kant had 't wel zien eige Staote (zuug oonder). Poginge vaan Drenthe um e volweerdeg gewes te weure mislökde, zoe good wie 't streve vaan Groninge um Drenthe in te lieve.
Wijer hoorte nog de Generaliteitslen bij de Rippubliek:
Dees gebeje móste wel belasting aofdrage meh hadde gein stum in de Staote-Generaol. Ouch hadde ze gei zelfbestuur meh woorte ze door amtenere vaan de Staote-Generaol bestuurd. De rei daoveur waor twieleieg. In de ierste plaots waore dit allemaol gein ganse geweste meh deile vaan geweste, die bij de Vrei vaan Munster aon de Rippubliek waore gekoume. Braobant beveurbeeld laog veur 't groetste deil nog in Habsbörgs gebeed; 't aofgesjeie deil kós gein historische aonspraok make op 'n eige bestuur. Twiedens waor de bevolking hei in groete mierderheid nog katheliek, wat beteikende tot mer e hemfelke lui in aonmerking kaom veur 'n peblieke functie. De Generaliteitslen deende veur e deil es bufferzone tösse de Noordeleke Nederlen en vreem machte.
Versjèllende minuscuul voorstedumkes, veural in Midde-Nederland, hadde ziech in de loup vaan de iewe losgemaak vaan hoeger lienhiere. Die hoorte neet bij de versjèllende geweste en officieel ouch neet bij de Rippubliek:
De facto hadde dees stäötsjes neet väöl zelfstendegheid. Militair waore ze gans aofhenkelek vaan de Rippubliek; daobij waore ze tege d'n achtienden iew allemaol bezit vaan de Oranjes en daorum in personeel unie mèt de Stadhawwer. Wel kóste dees lendsjes hun eige belastingbeleid veure, en wee sjölde had, vlöchde dèks nao dit gebeed um aon vervolging te oontkoume.
Kolonië woorte neet es bezit vaan de Rippubliek gezeen, meh es oondernumminge vaan de versjèllende compagnieë wie de V.O.C. en de W.I.C. (zuug oonder). Die kraoge vaan de Staote-Generaol volmach um in 't boeteland oet naom vaan de Nederlen te handele en oorlog te veure. Dèks waor ouch neet e gans vreem land oonderworpe meh dwoonge de Nederlenders allein concessies vaan de inheimse bevolking aof. Nederlandse compagnieë hadde op de volgende plaotse kolonië:
Umtot de groete vaart bekans exclusief de zaak vaan Holland en Zieland waor, bestoont de Nederlandse bevolking vaan die strieke gooddeils oet Hollenders en Ziewe.
De groetsjaolege oonderwerping vaan Indië zouw pas in de negentienden iew zie beslaag kriege.
De ach diverse geweste woorte bestuurd door eige parleminte, Staote geneump. De geweste hadde wiedgoonde zègkesjap euver hun eige zakes; veural veur de landsverdeideging waor 't federaol niveau vaan belaank. De indeiling vaan de Staote waor zaak vaan 't gewes. Wiezier 't zwuurtepunt vaan de politiek nog bij de geweste laog, bliek oonder mie oet de positie vaan Johan de Witt, raodspensionnair vaan Holland, dee tot zien aoftrejje en dao-opvolgende volksmaord eine vaan de mechtege lui in de Nederlen waor.
Zeve vaan de ach geweste (Drenthe neet) koze same de Staote-Generaol, die in D'n Haag zitting heel. Hei-in waor 't mechteg en diechbevolk Holland sterk euververtegenwoordeg, dewijl kleinder en oonaonzeenleker geweste wie Friesland en Groninge mer wieneg leie inbrachte. De Staote-Generaol besloot euver 't leger, euver 't boetelands beleid, euver de wingeweste en euver de kolonië.
Op lieger niveau bleve de alaw bestuurseinhede behawwe. Es gevolg daovaan woort eder gewes gans versjèllend bestuurd. Friesland bestoont oet grietenije, Euverijssel oet sjoutambte en Holland oet plaotseleke ambachte. De lieger euverhede bleve ouch in de Generaliteitslen bestoon: zoe gaof 't in Staots-Braobant nog ummer de Baronie vaan Breda en 't Markiezaot vaan Bergen op Zoom. E veurnaom werk vaan de lieger euverhede waor de rechspraok; 'n sjeiing vaan machte gaof 't nog neet.
De stadhawwer, lètterlek plaotsvervaanger, waor oersprunkelek 'nen edelmaan, door de regerende voors aongestèld um in zien plaots euver ein of mier geweste te regere. Mèt 't aofzwere vaan de Keuning kaom dees taak aon de Staote-Generaol. De Staote vaan de aofzunderleke geweste móste häöm daan nog beneume. Formeel waor de stadhawwer dus geine voors vaan de Nederlen, meh hoegoet staotshoof vaan de versjèllende geweste.
Umtot de stadhawwer de mach vaan de regente beperkde, zaoge die lèste häöm dèks liever goon es koume. Vaan 1650 tot 1672 hadde vief vaan de ach geweste geine stadhawwe, vaanaof 1702 zès vaan de ach ouch neet (zuug bove). Dèks woort de hölp vaan de stadhawwer ingerope es 't land in oorlog waor en 'ne sterke leismaan nujeg had.
Alle stadhawwers oet d'n tied vaan de Rippubliek waore prinse vaan Oranje en stoonte ouch es prins bekind. Pas in 1747 evels, wie Wöllem IV ziech neet allein tot stadhawwer veur 't leve meh ouch tot erfprins leet kroene, waore ze ouch Prins vaan de Nederlen. Vaanaof dat memint had de Rippebliek gooddeils 't karakter vaan 'n monarchie.
Alle geweste sloge hun eige munte; versjèllende klein euverhede dege dat ouch, zoe good wie zelfs de groete compagnieë. Wie in de middeliewe woorte dees munte doorein gebruuk; de mach vaan de gewuunte had veur e vrij uniform stèlsel gezörg.
Munteinheid waor feitelek de gölde, 'n oersprunkelek gouwe meh sinds laank zèlvere munt boe-in groete bedrage woorte getèld. Middelgroete bedrage woorte getèld in stuivers (nog vaan zèlver), boevaan 'rs twinteg in 'ne gölde gónge; veur klein bedage gebruukde me d'n duit, dee 'nen achste stuiver weerd waor. Nog versjèllende aander zèlvere munte bestoonte, al nao gelaank d'n tied en 't land, wie d'n dobbele stuiver, de sjèlling (zès stuiver), de florijn (oersprunkelek 'tzelfde wie de gölde meh later 'ne munt vaan 28 stuiver), d'n daalder (30 stuiver) en de rieksdaalder of zèlveren dukaot (50 stuiver). Veur zier groete transacties (en 't stockere vaan groete somme geld) gaof 't de gouwen dukaot. Dee zien weerde hóng aof vaan de goudpries; de Rippubliek hanteerde dus de zèlvere standaard.
Door de val vaan 't feodaol systeem (dit had versjèllende reies: de stei hadde de groetste mach, neet 't platteland boe 't feodaol systeem veur gestiech waor; väöl adelsgeslachte waore oetgestorve; de geweste woorte zoewiezoe al neet mie door hun aw graove en hertoge geleid) woort mach ummer mie 'n kwestie vaan geldbezit. De middeliewse gilde, die bleve bestoon, hadde hun bezit gemeinsjappelek, meh de handelere, die ummer belaankrieker woorte, hadde dit privé. Allewel tot dit e geleidelek perces vaan iewe is, kin me zegge tot in de Rippubliek 't kapitalisme is oontstande: väöl vaan de bezunderhede oet dit systeem oontstoonte hei in dezen tied.
De VOC, opgeriech in 1602 oet versjèllende concurrerende compagnieë, had de meugelekheid veur investeerders um in te teikene op de wins die ze zouw make (dividend); 't bewies vaan investering kaom bekind te stoon es aondeil. Hei-um weurt de VOC wel de ierste NV geneump. Ouch de obligatie is in dezen tied oontwikkeld: 'n Utrechs watersjap sjreef in 1593 'n sjöldbekintenis oet aon 'nen investeerder dee 't watersjap geld liende veur 't oonderhaajd vaan 'nen diek. Sommege vaan die obligaties zien nog ummertouw rechsgeldeg.[1]
Ouch de spikkelatie naom 'n groete vlöch. 't Bekindste veurbeeld is de compleet oet de haand geloupen handel in tulpe. Op 't huugdepunt, begin 1637, waore sommege tulpeböl doezende göldes weerd, umtot handelere de mies gewèlde soorte ummer weer opkochte allein um ze door te verkoupe. Dit veurde tot d'n ierste krach in de historie en e verluus veur doezende spikkelante.
De Nederlandse cultuur waor in groete maot börgerlek: opdrachgevers waore dèks rieke handelere of stadsbesture. Dit had zien kierzij: mèt 't oontbreke vaan voorsteleke pretenties waore de machhöbbers minder proonkzöchteg en gaove ze minder aon kuns oet. Veur de kèrke gelt dit al hielemaol: 't calvinisme preekde innerleke weerdes en besjeieheid. Pas mèt de vesteging vaan de stadhawwers es erfprinse vaan gans de Nederlen kump dao e bitteke verandering in; de vreugen doed vaan stadhawwer Wöllem IV verhinderde evels d'n opbleuj vaan 't hofleve deen heer had veurzeen.
Op 't memint tot de Rippubliek ziech losmaakde heersde in gans Europa de renaissance, ouch in de Nederlen. In väöl Nederlandse stei zien nog woenhoezer en opebaar gebouwe in de stijl te zien. Hierehoezer vaan de Hollandse renaissance höbbe dèks trepgevele. In Amsterdam vint me väöl renaissancewerk vaan Hendrick de Keyser. Mie typisch Nederlands waor evels 't Hollands classicisme, 'ne bouwstijl boe-in groete aofmetinge mèt klaor vörm en sober ornaminte woorte gecombineerd. Veural in 't boeteland sprik me dèks vaan Nederlandse barok, meh stilistisch klop dit gaaroet neet. Barokke arsjitectuur vint me in Nederland mer 'nen inkele kier, beveurbeeld in de Oranjezaol vaan 't Huis ten Bosch.
Monuminte vaan 't Hollands classicisme zien ouch weer veural hierehoezer; noe mèt hals- en klokgevele, meh ouch väöl raodhoezer zien bewoerd gebleve. De bekindste veurbeelder zien 't Paleis op d'n Dam en 't Raodhoes vaan Mestreech. (Hollands-classicistische gebouwe hove dus neet per se in Holland te stoon.) Kèrke woorte neet väöl gebouwd, umtot me de aw kathelieke kèrkgebouwe had geconfisqueerd; 'nen inkelen kier waor dit evels wel nujeg. Soms hadde die kèrke nog väöl weg vaan gotische gebouwe (de Westerkèrk en aander kèrke in d'n Amsterdamse Grachtegordel), soms evels waore ze origineelder (ron kèrke in Willemstad en Middelburg).
Tege 't ind vaan de zeventienden iew woort 't Hollands classicisme nog strenger; me geit daan spreke vaan de strakke stijl (veurbeeld: 't Slot Zeist). Later in d'n achtienden iew goon de Nederlen op arsjitectonisch gebeed mie mèt 't boeteland mètdoen. 't Paleis aon de Kneuterdijk (D'n Haag) is in de Lowie XIV-stijl ('n soort classicistische barok en dao-in te vergelieke mèt 't Hollands classicisme). Ouch rococogebouwe vint me es me good zeuk. De Gerlachuskèrk in Houtem en de aajdkathelieke kèrk vaan D'n Haag zien veurbeelder.
Allewel tot de naom Gouwen Iew op de Nederlandse zeventienden iew in 't algemein sleit, kin me in 't bezunder in de Nederlandse sjèlderkuns vaan deen tied spreke vaan e huugdepunt. De Rippubliek kós versjèllende geniaol sjèlders, dee hun werk ouch noe nog euver de ganse wereld hoeg weurt aongeslage. D'n allerbekindste vaan hun is Rembrandt van Rijn, dee revolutionair werk maakde mèt e sterk clair-obscur, oongebrukeleke invalsheuk en naomaote d'n tied vorderde 'n grover werkwijs. Väöl verfijnder, en mèt 'n euverdudeleke veurkäör veur liechte tinte (oet soms zier lestege heuk), wèrkde Johannes Vermeer. Jan Steen woort bekind um zien genrestökker, boe-in spreekwäördelek wanordeleke interieurs weure getuind. Frans Hals woort bekind um zien portètte, Aelbert Cuyp veural um zien landsjappe. Nog talloes aander naome lieverde vergeliekbaar werk vaan hoeg kwaliteit aof. In d'n achtienden iew waor de Nederlandse sjèlderkuns minder karakteristiek; ze volgde dèks wie hun boetelandse collega's classicistische trends nao, zoonder evels hun veurgengers gans te vergete. Vaan Paul Constantijn La Fargue kinne v'r stadsgeziechte, vaan Cornelis Troost genrestökker.
In de late middeliewe waor in de zuieleke Nederlen de rederiekerstraditie opgekoume; 't gebruuk vaan rederiekerskring sloog in de zèstienden iew ouch euver nao 't ziech oontwikkelend Holland. Aon 't begin vaan de zeventienden iew waor in Amsterdam en umgeving (de zoegeneumde Muiderkring) e riek literair leve oontstande, mèt sjriever wie Joost van den Vondel, Pieter Cornelisz. Hooft, Gerbrand Adriaensz. Bredero, Constantijn Huyghens en Anna Roemers Visser. Hun werke zien gooddeils gecanoniseerd en woorte tot in d'n twintegsten iew väöl geleze. 't Werk vaan later in dezen iew is vaan väöl minder belaank. Oet d'n achtienden iew weure diechters wie Hubert Kornelisz. Poot nog wel geleze. Ouch kaom, wie euveral in Wes-Europa, de roman op. Betje Wolff en Aagje Deken sjreve hunne breefroman De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart en Rhijnvis Feith brach 't zier succesvol meh allewijl vergete Julia oet, e werk vaan 't sentimentalisme (Epfindsamkeit). A.C.W. Staring, de groetste Nederlandsen diechter vaan roond 1800, begós in de naodaog vaan de Rippubliek te publicere.
Op muzikaol gebeed maakde de Nederlen neet de naom dee ze in de sjèlderkuns haolde. De belaankriekste componis waor Jan Pieterszoon Sweelinck, dee nog in de stijl vaan de Nederlandse Sjole waor groetgebrach meh veural vaan belaank is door zien klaveerwerke. Heer sjreef oonder mie polyfoon fantasieë en ricercares, zoewie geisteleke en wereldleke variaties. De geisteleke variaties, bedoeld veur 't örgel, zien bekans allemaol op lutheraonse koraolmelodieë. Aander componiste oet de zeventieden iew waore de blokfluitis Jan van Eyck, de gebore Vlaoming Carel Hacquart, de sjriever en diechter Constantijn Huyghens en d'n organis Anthoni van Noordt, dee calvinistische koraole op de wijs vaan Sweelinck zat.
In d'n achtienden iew maakde Amsterdam naom es centrum vaan gedrökde meziek. D'n Italiaanse componis en vioolvirtuoos Pietro Locatelli waor hei jaorelaank actief. Gerardus Havingha maakde naom mèt sonnate in zeldzaom toensoorte, boemèt heer e pleidooi veur de enharmonische stumming deeg. De meziek vaan Willem de Fesch woort vrij väöl gespäöld; de naom vaan Unico Wilhelm van Wassenaar bleef evels tot in de laten twintegsten iew oonbekind door 'n verkierde touwsjrieving vaan zie werk. Pieter Hellendaal componeerde kwalitatief good werk in de stijl vaan Händel, in 'nen tied tot deze stijl evels hendeg verawwerd waor. De Pruus Christaan Ernst Graaf waor es hofcomponis aon de Oranjes verboonde wie 't woonderkeend Mozart häöm in 1766 trof; ouch dee lèste heet 'n aontal composities in de Rippubliek gesjreve en oetgeveurd.
Kèrkmeziek vaan beteikenis gaof 't koelek. De calvinistische lier stoont geinen aandere liturgische meziek touw es de psalme en gezaange vaan Calvijn, en wel zoonder begeleiing. De planne vaan radicaol predikante um ouch de örgele vaan de mör te slope zien (aanders es in Ingeland) neet oetgeveurd; stei beneumde soms stadsorganiste um boete de deens um op 't örgel te speule. In de loup vaan d'n tied begóste väöl lui dreuver te klaoge tot de geluivege melodieë móste zinge die ze koelek kóste en ouch neet kóste liere, umtot ze nörges good te hure waore. Ein oplossing waor um de melodieë door de weeks veur te speule op 't örgel, al of neet in bewèrkde versies wie Van Noordt (zuug bove). Later, in d'n achtienden iew, woort örgelbegeleiing gestiedegaon wel touwgelaote.
De psalme en gezaange waore nao 't Nederlands vertaold door Pieter Datheen; dees tekste woorte ouch gezoonge. Zien vertaolinge waore evels wied vaan perfek; veural 't groet aontal antimetrieë steurde de kèrkgengers. In 't midde vaan d'n achtienden iew kaom de discussie in 'n stroumversnelling en in 1773 naom de groete mierderheid vaan calvinistische gemeintes de nui berijming euver.
Vaan de volksmeziek oet de Rippubliek is oongemein väöl bekind. Oondaanks 't gebrek aon internationaol beteikenisvolle meziek heersde hei 'n oetgebreide zaankcultuur. Umtot in de Nederlen väöl beuk gedrök zien, zien väöl leedtekste bewoerd gebleve. Soms is de melodie debij gegraveerd, miestens evels mós me ziech behelpe mèt 'n wijsaonduiding of gaof 't zelfs dat neet. Bewoerde leedsjes loupe oeterein vaan geistelek werk en geuzeledere tot de mies platvloerse spotleedsjes. Euver 't algemein hadde de zaankbeuk allein 'n amusemintsfunctie, meh ouch begin achtienden iew is al zeker ein zier oetgebreide volkskundege verzaomeling vaan plattelandsleedsjes aongelag.[2] Sommege vaan de ledere oet de zeventienden iew zien ouch in dezen tied bekind, veural door de zaankbundel vaan Valerius, dee in de negentienden iew woort heroontdèk. 't Mieste oonderzeuk nao de leedcultuur vaan de Rippubliek is verriech door Louis Grijp en zien mètwèrkers.
In 1575 leet Wöllem vaan Oranje in Leiden 'n universiteit eupene, de ierste in de Noordeleke Nederlen, es daank veur hun dapper verzèt tijdens 't belag vaan twie jaor ieder. Later volgde universiteite in Franeker (1585), Groninge (1614), Utrech (1636) en Harderwijk (1645).[3]
In de Rippubliek wèrkde diverse gelierde. Christiaan Huygens (1629-1695), de zoon vaan diechter Constantijn, deeg oonder mie baonbrekend werk in de wiskunde, mechanica, astronomie (oontdèkker vaan Titan) en biologie. Door de oetvinding en verbetering vaan de microscoop kóste Huygens, Anthoni van Leeuwenhoek (1632-1723) en Jan Swammerdam (1637-1680) baonbrekend werk in dit vakgebeed verriechte. Verwant werk lieverde ouch de medicus Herman Boerhaave (1668-1738). Touwgepasde wetensjap kaom oonder mie vaan waterbouwkundege Jan Adriaanszoon Leeghwater (1575-1650), dee de groete mere in Noord-Holland (Schermer, Beemster, Wormer, Purmer) druuglag, en vaan sjèlder Jan van der Heyden (1637-1712), oetvinder vaan oonder mie de lanterie. Belaankriek veur de popularisering vaan de wetensjap waor Eise Eisinga (1744-1828), dee in Franeker e planetarium bouwde um 't volk veur te liechte euver astronomie.
Filosofie woort in de Nederlen, dèks theologisch gekleurd, oonder mie door Baruch de Spinoza (1632-1677) gedoon, dee mèt zie rationalistisch gedachtegood vaan groeten invlood waor op 't dinke vaan de Verliechting. 'ne Belaankrieke rechsgelierde waor Hugo de Groot (1583-1645).
't Calvinisme waor staotsreligie; formeel waor 't de insegste touwgestande religie en 't waor zeker e vereisde veur 't bekleide vaan 'n opebaar amb. De geisteleke droonge aldoor aon op streng naoleving vaan dit monopolie; feitelek evels kós edereinde privé ziene godsdeens belije. Kèrkgaank waor wel aan ban gelag, en aandersgeluivege móste ziech vaan sjuilkèrke bedene die (soms zier eupelek) woorte gedoog.
Aanders es in de negentienden en twintegsten iew, wie 't 'n ooneuverziechteleke väölheid aon genoetsjappe gaof, waore de calvinistische kèrke vereineg in ein synood. Groete oetzundering waore de remonstrante, die in 't Twelfjaoreg Bestand waore opgekoume en 'n lier aonhinge die protestante allewijl vrijzinneg zouwe neume, dewijl de contraremonstrante orthodox waore ingestèld. De remonstrantse lier woort oonderdrök en verboje op de Synood vaan Dordrech (zuug ouch bove); sindsdeen móste ouch häör aonhengers in 't geheim kèrke. Wijer gaof 't binne de synood wel facties. Mèt de Naoder Rifformatie, die roond 1700 (neet allein in de Nederlen en neet allein bij de calviniste; zuug ouch piëtisme) opkaom, woorte bepaolde gemeintes oetgesproke streng en soms oetgesproke mystiek vaan aard (opwèkkinge of bereuringe). Gemeintes boe dees meneer vaan preke wortel sjoot, zouwe later dèks bevindelek gerifformeerd weure; me vint ze op versjèllende plaotse in Midde- en Zuidwes-Nederland, veural op 't platteland.
Neet euveral waor 't calvinisme ouch de euverheersende religie. Globaol leep (en löp!) de grens tösse euverwegend calvinistisch en katheliek gebeed geliek mèt de grens die de Nederlen in 't Twelfjaoreg Bestand hadde. In dezen tied had de euverheid aon allebei de kante de han vrij veur de inseg touwgestande religie op te lègke. Aon de Staotse kant gebäörde dat minder rigoureus es aon de Spaonse kant; daobij waor de religieus vervolging hei veural 'n zaak vaan de lieger euverhede. Conservatief ambachshiere besjermde soms 't katholicisme en dwoonge hun oonderhurege neet tot bekiering. Dit verklaort kathelieke enclaves wie me die noe nog vint in beveurbeeld Noord-Holland en Zieland. De situatie verbeterde veur de kathelieke aonzienlek nao 't Rampjaor: mèt d'n inval vaan de Franse verstoont me tot me ze neet aon de kant vaan 't ouch katheliek Fraankriek mós höbbe. In de Generaliteitslen hadde de kathelieke al hielemaol de ruimte: zeker in Staots-Euvermaos ('t Heuvelland) woort d'n ieredeens gei struibreid in de weeg gelag en gónge protestante en kathelieke zelfs nao dezelfde kèrk.
'n Klein minderheid vaan de inwoeners waor lutheraons. Hunne status waor zoe tösse de calviniste en de kathelieke in. Ze mochte wel kèrke bouwe, meh die mochte geinen torie höbbe um neet te väöl op 'n kèrk te liekene. Op diverse plaotse, veural in stei, voont me aonzeenleke lutheraonse gemeintes. Geliekaardege beperkinge golle veur duipsgezinde, in deen tied nog menniste geneump, die aanders es noe 'n streng en orthodoxe lier preekde.
Boetelenders waor 't zoonder mie touwgestande eder gewunsde religie aon te hawwe. Joede golle ouch es boetelenders; es gevolg daovaan bouwde de groete juudse gemeinsjap in Amsterdam diverse synagoges. Väöl vaan hun waore Sefardische joede, oet Portugal gevlöch veur vervolging, meh 't gaof ouch 'n Asjkenazische gemeinsjap. Wijer boetelandse religies waore de Waalse kèrke; dit waore calvinistische kèrke nao de Franse wijs, gestiech door gevlöchde hugenote.
't Nederlands oontwikkelde in d'n tied vaan de Rippubliek veur 't iers 'n standaardtaol. 't Oontstoon vaan dees taol begint zoe roond 1600 en geit de ganse zeventienden iew wijer. Wie dit perceis is gebäörd, is nog ummer oonderwerp vaan discussie. Vaanajds weurt oetgegaange vaan 't Hollands es basis, mèt Braobantsen invlood; dit heet te make mèt 't prestiesj wat 't Braobants sinds 't ind vaan de middeliewe al had. Bepaolde taolkundege geluive dat neet en wieze liever op 't Hoegduits es taolkundeg veurbeeld.[4] De vörming vaan de norm góng nog de ganse zeventienden iew door, meh vaan zier groet belaank is wel de Staotebiebel gewees: de Biebelvertaoling boe op de Dordtse Synood opdrach touw woort gegeve.
't Fries stoont in dezen tied in lieg aonzien; sinds Friesland en de Groningse Ummelen hun zelfstendegheid hadde verlore, waor de Friese sjrifcultuur dao gans verdwene. In Groninge verdween ouch de taol zelf in zier korten tied, dewijl in de Friese stei 't Stadsfries veuj aon de groond kraog. Oetzunderinge gaof 't wel, zoe publiceerde Gijsbert Japicx poëzie in 't Fries.
Aander striektaole en dialekte woorte al gaaroet neet opgesjreve, al kaom in 't gesjreve Nederlands vaan väöl lui nog dèks dialekinvlood veur. 'nen Inkele kier perbeerde 'ne sjriever veur 't komisch effek 't plat zoe getrouw meugelek op te sjrieve (Bredero mèt 't Hollands en Braobants); percesstökker in beveurbeeld Mestreech citeerde soms wel ins de volkstaol in lasterzake, um oet te make wat de beklaogde perceis hej gezag.[5]
Mèt groete woersjijnelekheid spraok in d'n tied vaan de Rippubliek bekans edereine nog plat. Oetzundering zien mesjiens de groete Hollandse stei, meh zelfs in Amsterdam spraok de elite get wat me allewijl dialek zouw neume. De norm veur wat acceptabel waor es 'besjaaf' waor wijer es allewijl.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
