Mergelland

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Mergelland ies de naam van de landsjtreek die euvereinkump mèt 't heuvelland in Zuud Limburg, ouch waal krietland geneump. De naam ies neet gans correct. In de geologie weurt de term mergel gebruukt veur sjtein dae miè klei bevat. In Zuud-Limburg kump 't woord mergel van 't werkwoord mergele, dat besjtruie mèt fiene kalk beteikent. Dit um 't land vröchbaar te make. De grónd ies oetgemergeld es 'r kalk nuèdig haet. Mergel ies ouch de naam veur de zachte roumgaele kalkzandsjtein, dae hie gedolve weurt. Dae mergel weurt gedolve in groeves en mergelgrotte.

Kriet of mergel ies de sjtein dae ziech in de kriettied gevörmp haet op de baom en aan de rand van de krietziè. De mergel dae bie Mestreech gevónge weurt hèt Mestreechs kriet. Daovan weure mergelblokke gezaegd um hoezer van te boewe. Ouch de Subermergel ies van gooj boewkwaliteit. 't Gulpesj kriet, dat in de buurt van Gulpe aan de oppervlakte kump ies heller en brokkeliger. Dae ies neet gesjiek um mèt te boewe. Deze kalksjtein weurt gebruuk um kalk van te brenne. Kalkoves liegke bv aan de Pötberg en in de Subergröbbe bie Sub. Van de Gulpesje kalk weurt ouch cement gemaakt. De 1e Nederlandse cementfabriek (ENCI) ies begoes in Viele en in 1925 verplaats nao de Sint-Pietersberg in Mestreech. Van belang waor hie 't transportmiedel van de Maas um de cement te verveure. Bie 't Roeët liek ouch 'n mergelaafgraving veur de cementindustrie. In de buurt van Kunder weurt 'n heller soort kalksjtein gevónge, de zoageneumde Kundersjtein of Krawbiker sjtein. Deze sjtein kènt neet gezaeg weure.

Grotte, groeves en kalksjtein

Plaatse woa deze kalksjtein gewónne weurt heisje groeves of grotte. De Limburger zaet: "De mergel kump oet de berg" . Hae neumde deze dan ouch bergsjtein. Veurbeelde: Heimansgroeve, Groeve Blankeberg, Groeve Sjièpersjberg, Pötberg, Kunderberg, Vrakelberg, groeve Keuteberg, groeve Bemelerberg, Suberberg, Sint-Pietersberg, Däölkesberg en Sjaatsberg, Valkeberg, Geulemerberg, Kannerberg. Mergelgrotte, die ge-eupend zint veur publiek bevinge zich in Valkeberg (Gemeintegrot, Fluwelegrot), Sub (Suberberg), Geulem (Geulemergroeve), Sint-Pieter en Neerkan.

Verdedigingsforte

Ter verdediging in tied van oorlog zint d'r in en op de mergelberg diverse forte geboewd. Veurbeelde zint de St. Pietersberg: fort St. Pieter (oet 1701) bie 't dörp Sint-Pieter en 't fort Eben-Emael (oet ca 1932) in Eben-Emael op 't Belsj.

Wienboew

De lètste jaore zint op de kalkrieke hellinge diverse wiengaarde aangelag. Veural wiete wien weurt geproduceerd.

Toerisme

'n Bekènde route door 't Mergelland veur automobiliste ies de Mergellandroute, aangegeve mèt borde mèt broene opdrök. Daoneve löp d'r ouch 'n fietsroute (bördsjes mèt greune opdrök).

Woningboew

In Geulem,Zuud Limburg, bevinge zich nog veurmalige grotweuninge, die tot ca 1920) bewoond zin gewaes.
Van mergel zint, veurnamelik veur 1900, hoezer en kesjtièle opgetrokke. Architecte höbbe, veural in vreuger tieje, bieveurbeeld in de barok, van de good te bewèrke mergel gebruuk gemaak um seerlike ornamente toe te passe in hun óntwerpe. Boewkundige toepassinge van mergel zint ó.m.: trapgevel, krolgevel, klokgevel, seerlieste, pilastersj, kapitele en consoles. 'ne Variant ies 't boewe mèt sjpeklaoge, woabie tösje de laoge baksjteine ein of twiè rieje mergel gemetseld woorte. bv. in de Maaslandse renaissance.

Mergellandsjaop

't Mergellandsjaop ies 'n sjaop, dat gefok weurt in 't Mergelland. Bieveurbeeld op Ièperhei haet De Schaapskooi 'ne herder in deens, dae mèt zien kud sjäöp de hei op geit en op dees meneer 't typische landsjap ouch in sjtand hèlt. Op dees sjaopeboerderie weurt ouch 't zgn. Geuldallemke gefok.

Kalkwei

'n Kalkwei is 'n besjermp, klein landsjapselement in 't mergelland.

Karstversjiensele

Sommige landsjapselemente zint karstversjiensele.