Manèsj

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Manèsj is 'n beslote plaots boe me peerd kin rije. Miestens, meh neet ummer, geit 't um 'n rijsjaol.

Etymologie

't Woord manèsj kump euver 't Frans (manège) vaan 't Italiaons maneggio, wat 'umgaank', 'hantering' beteikent.

Opzèt en doel

't Hoofdoel vaan de manèsj, 't rije, weurt gedoon in 'ne zoegeneumde bak, 'n umperkde veerheukege plaots bedèk mèt zand of aander struisel. De gemiddelde manèsj heet minstens eine binnebak (euverdèk) en eine boetebak. De peerd weure t'r plaotse gestald. Op 'n klassieke manèsj stoon ze in zoegeneumde containerstalle, boebij ze nao-ein kinne kieke meh ziech oonderein neet kinne bereure. Umtot peerd köddebieste zien, en depressief en oonrösteg weure vaan te wieneg contak mèt soortgenoete, priffereert me allewijl dèks stalle mèt traanjele, zoetot de peerd ouch nao hun naobers opzij kinne kieke en ze aonrake. Sommege modern manèzjes gebruke 'ne paddock, boe de peerd same in stoon. Veurweerde is wel tot dee groet genoog is um e peerd ziech eve te doen aofzundere. Es de peerd neet veur de les nujeg zien en 't weer is denao, vèlt 't te prifferere veur ze in de wei te zètte. Väöl manèzjes höbbe 'n wei aon hoes; sommege die in de stad stoon mote evels de peerd mèt trailers nao de wei bringe.

Väöl manèzjes höbbe 'ne stapmeule veur wienie e peerd 'nen daag neet weurt berijd; me kin 't hei-in toch genóg beweging geve. 't Getuug vaan de peerd (zaole, hoofstèlle, halsters, boorstele etc.) weurt doorgoons in speciaol ruimtes bewoerd. Wienie de manèsj lèsse gief, is ze dèks op groete gróppe lèsklante en publiek ingeriech. Zoe gief 't dèks 'n kantien (eventueel oetkiekend op eine vaan de bakke) en soms tribunes.

De peerd die bij 'n manèsj stoon, zien neet noedzakelek vaan de manèzjehawwer zelf. Dèks kin me ouch zien eige peerd tege betaoling stalle. In zoe'n gevalle sprik me ouch vaan e peerdspension daan wel pensionstal. Daoneve hawwe sommege (groete) manèzjes ziech ouch mèt de peerdsfok bezeg; daan sprik me vaan stoeterij of hingstehawwerij (aofhenkelek vaan 't geslach vaan de gehawwe fokpeerd).

Allewijl zien manèzjes miestens doelmaoteg en gojekoup vörmgegeve. Vreuger evels, wie de peerdssport nog oetgesproke elitair waor, bouwde me manèzjes die väöl liekende op balzaole. De Spaonse Rijsjaol in Wene (op de foto) en de Hollandsche Manege in Amsterdam zien veurbeelder.

Gaank vaan zake

Op 'n manèsj weure lèsse op versjèllende niveaus aongeboje. De mierderhied vaan de klante zien kinder, allewel tot de mieste manèzjes ouch aon volwassene lèsgeve. Volwassene en kinder höbbe in versjèllende gróppe lès. 'ne Beginner krijg dèks iers privélès ietot 'r in 'n grópslès weurt touwgelaote, um häöm mèt de basis vaan de dressuur vertrojd te make. Es me vordert, liert me lesteger geng behierse, euvergeng make en figure rije. Ouch kin me neve dressuur liere springe. Op manèzjes weure dèks ouch wèdstrije gerijd. Allewijl is 't veur kinder gebrukelek um in verkaanties zoegeneumde ponykampe te organisere, boebij ze mierder kiere per daag lès kriege en tössedoor weure bezeggehawwe.

De rijstijl vaan de allermieste manèzjes in Wes-Europa is Ingels (mèt rijbrook, rijstievele en smik, doorloupend teugelgebruuk en oonverseerd getuug); 't gief evels ouch e paar westernmanèzjes. Versjèllende veilegheidsmaotregele weure getroffe, dèks ouch wienie dat neet wèttelek verpliech is. Zoe sjrieve de mieste manèzjes allewijl 'ne cap veur, en weurt bij 't springe dèks ouch nog 'ne bodyprotector vereis. Ouch de gezoondheid vaan de peerd weurt in de gater gehawwe: väöl manèzjes kinne 'ne gewiechslimiet en miestens mage de peerd neet mie es twie oor achterein weure berijd.

Baklètters

Op de mieste manèzjes vint me roontelum de bak zoegeneumde baklètters, die d'n instructeur in zien lèsse gebruuk um aonwiezinge te geve. Bij gewoen manèzjes (20 bij 40 meter) zien 't 'rs ach, bij laankgerèkde bakke veur gevorderde dressuur (20 bij 60 meter) twelf. Tegeneuver d'n ingaank vint me d'n A; mèt de klok mèt zien de aander lètters K, (V), E, (S), H, C, M, (R), B, (P), F. In 't midde gief 't nog drei (klein) of vief (groet) dinkbeeldege lètters; d'n instructeur gebruuk in de praktijk veural de X, die in 't midde steit. 't Is neet bekind boevaandan die lètters perceis koume; ze zien in eder geval bekind sinds de Olympische Speule vaan 1920. Hypotheses zien de gelètterde barakke vaan de Duitse cavalerie, of de keizerleke stalle veur versjèllende range (K[aiser], E[deling], H[ofmarschall] etc.). In eder geval moot me allewijl de lètters oet de kop liere, beveurbeeld mèt ezelsbrögkskes.

Bij 't rije mèt klein kinder of geistelek gehandicapde vervingk me soms de lètters door pleetsjes; veur 't gemak vaan d'n instructeur pleetsjes vaan dinger die mèt de gemeinde lètter beginne (beveurbeeld 'nen aap of 'nen appel veur de A).

Manèzjefigure

Zuug ouch: Dressuur

De basisdressuur die me op 'n manèsj liert, en kin oetveure, besteit oet 't rije vaan zoegeneumde manèzjefigure. 'nen Instructeur vreug de klant(e) um 'n bepaolde figuur te rije bij 'n zeker lètter. De bekindste zien:

Hoofslaag volge, dat wèlt zègke: kort neve de moer of 't hèk rije. Me rijt mèt de smik (es me dee heet) in de binnehand, op 't peerd zie boetebein (vaan belaank bij 't zoegeneump liechrije). 't Kin zoewel mèt de klok mèt ('op de rechterhaand') es tegewiezerzin ('op de linkerhaand').
- Binnehoofslaag: e stökske wijer vaan de rand aof. Kin veurkoume es apaarte instructie, meh 't is ouch de weeg dee me volg es me 'ne ruter op d'n hoofslaag moot inhole (e peerd moot dus nog ruim deneve passe).
- Twieden hoofslaag: 'ne meter of vijf vaan de rand aof, tösse d'n hoofslaag en de AC-lijn. Gemeinelek geldeg veur eine lange kant.
De volte, 'ne cirkel. 'n Groete volte is zoe groet wie de korte kant (en besleit in 'ne kleine bak haaf 't terrein), bij gevorderde ruters moot me die volte zoe klein make es weurt gevraag. De volte weurt dèks gevraog bij de A of de C, meh (zeker op concourse) ouch dèks op 't midde bij de E of B.
Vaan hand verandere, nao d'n aandere kant euversteke en dao d'n aandere kant op rije es me iers deeg. Dat kin euver d'n diagonaol (beveurbeeld K-M) meh ouch örges aanders. Wienie me vaan hand veraandert, moot me d'n eventuele smik verwissele. Es me liechrijt (in draf), moot me vaan bein wissele; in de galop moot me daan 'ne vlegende galopwissel oetveure. In principe moot de veraandering plaotshöbbe op 't memint tot de 't midde euverstik. Vaan haand verandere kin ouch mèt de mieste heinao geneumde figure. Vaan hand verandere kin ouch mèt 'n appuyemint; dat liert me evels pas es me good gevorderd is.
- Door 'n S vaan hand verandere: vaan B nao E of umgekierd, euver d'n X, meh iers linksum, daan rechsum drejjend of aandersum. Op de X moot me ein peerdslengde rechoet.
Groete ach: Vaanaof de korte kant (beveurbeeld d'n A) vleujend via de lange kant nao de X, via de lange kant nao d'n aandere korte kant (in dit geval de C), weer euver de lange kant nao de X en tot slot weer nao 't oersprunkelek punt. Kin ouch haaf of oonderhaaf weure opgelag. Oonder 't oetveure verandert me tijdelek vaan hand; bij 'n haaf groete ach is dat permanent zoe. Vaan mie gevordere ruters kin ouch 'n klein ach weure gevraog.
Slangevolte: zoe vleujend meugelek nao d'n euverkant en weer trök, vaanaof 't begin vaan de lange kant. Me oondersjeit de slangevolte mèt drei baoge (boebij me op de oersprunkeleke haand trökkump) en mèt veer baoge (boebij me definitief vaan haand verandert).
Gebroke lijn: Op de lang zij euver 'nen diagonaol nao 't midde en weer trök nao de kant boe me vaandan kaom. Heimèt verandert me dus neet vaan hand.
- Gebroke lijn 10 meter: nao de X en weer trök (beveurbeeld K-X-H).
- Gebroke lijn 5 meter: minder wied vaan d'n hoofslaag eweg. Dit kin neet in lètters allein weure oetgedrök; es dees figuur gevraog weurt, moot de vief meter expliciet debij weure gezag.
Links- en rechsumkiert: Kort veur de A of de C umdrejje en aon 't ind vaan de lange kant oetkoume boe me vaandan kump. Heimèt verandert me vaan haand zoonder de X te passere.
Aofwende: Aofsloon bij 'ne lètter, miestal A, C, B of E. Es gein aander instructie drop volg, rijt me nao 't aofwende rechoet nao d'n euverkant um dao op dezelfde hand die me al rijde door te goon.

Peerd

Op 'n manèsj vint me veural väöl pony's, umtot die good gesjik zien veur kinder te doen rije en e groet oethaajdingsvermoge höbbe. Geleef zien haflingers, um hun euver 't algemein rösteg temperamint, fjordepeerd en ieslanders, die es gaangepeerd 'n nui dimensie beeje aon gevorderde ruters. Sommege volwassene (veural vrouwlui) kinne bès op groete pony's rije, meh struse ruters kinne beter op e groet peerd weure gezat. Geleef zien typische wermbloodrasse; in Nederland is dat miestal de KWPN'er.

Extern links

Website vaan de FNRS, de kóppel vaan Nederlandse manèzjes
Euver de LRV (Lendeleke Rijvereineginge) in Vlaondere