From Wikipedia, the free encyclopedia
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De lippizaner[1] (Duits Lipizzaner, Sloveens lipicanec) is e wermbleujeteg barok peerdsras wat oersprunkelek oet Lipica (gemeinte Sežana; Italiaonse sjriefwijs Lipizza) in Slovenië kump. Door de iewelang oonderhuregheid vaan dit gebeed heet ziech de lippizaner door gans de Donaumonarchie kinne verspreie. Es hoespeerd vaan de Spaonse Rijsjaol in Wene is de lippizaner vaan wezelek belaank veur de gansen dressuursport. Allewijl is dit ras neet wiedverbreid mie.
In 1580 stiechde me in Lipizza 'n nui stoeterij. Heiveur woorte drei Spaonse hingste aongekoch en 't jaor dao-op nog zès, wie ouch 26 mere. Al hiel vreug woort dit bestand aongevöld mèt peerd oet Noord-Italië. Veural vaanaof d'n achtienden iew koume ouch peerd oet aander regione in 't stambook, oonder mie oet Denemarke, Zuid-Italië en Noord-Duitsland. Vaanaof de negentienden iew veredelde me 't ras nog mèt arabere. Heidoor is de lippizaner genetisch neve d'n andalusiër ouch verwant aon d'n arabeer, de kladruber, de fredericksborger, de napolitaan en nog aander rasse, die same de 457 aonwijsbaar stamawwers oetmake. Lippizaners weure zelf ouch veur de fok vaan aander rasse gebruuk, beveurbeeld bij d'n al geneumde kladruber.
't Heet laank gedoord ietot me de lippizaner es apaart peerdsras herkós. De ierste iewe spraok me vaan Spaonse peerd of eventueel Spaonse karstpeerd. In 1786 duuk de naom lippizaner veur d'n ierste kier op.
De rouw, bergechtege karstgroond roond Lipica heet e sterk, laanklevend ras gesjape. In aander stoeterije perbeert me dees umgeving ouch op te zeuke; in Piber liet me beveurbeeld de peerd de ganse zomer in 't hoeggebergde graze um veural mer dee karstege groond oonder ziech te höbbe. Boete Lipica weurt 't bies allewijl gefok in Piber (Oosteriek), Topoľčianky (Kleintopoltschan, Slowakije), Đakovo (Diakowar, Kroatië), Szilvásvárad (Hongarije), Monterotondo (Italië, neet op veurmaoleg Oosterieks gebeed!), Sâmbăta de Jos (Roemenië), Bačka Palanka (Plakenburg, Servië), Vučijak (Bosnië-Herzegovina), Lipik (Kroatië) en Beclean (Bethlen, Roemenië) (N.B.: De cursief naome zien de Duitse, die bij de stiechting vaan de stoeterije gebrukelek waore). Ouch particulere fokke wel mèt lippizaners.
Nao de val vaan de Donaumonarchie in 1918 zaog 't d'n iersten tied neet good oet veur de lippizaner. Väöl vaan de nui politici zaoge de Spaonse Rijsjaol lever slete, umtot ze 't nöt neet inzaoge. Oetindelek bleef ze toch behawwe; daomèt bleef ouch de noedzaak veur de stoeterije vaan Piber ope te hawwe. In de diverse aander len die 't keizerriek voortbrach bleve de stoeterije ouch bestoon. Allewijl zien de lippizaners nationaol symbole in zoewel Slovenië es Oosteriek. Zoe stoon ze op de twintegcentmunte vaan de Sloveense euro's, en stoonte ze vreuger op de Oosteriekse viefschillingmunte.
Wat oonmiddellek opvèlt aon de lippizaners is tot ze bekans allemaol sjömmel zien; dit gelt veur zoe'n 91% vaan 't bestand. De res zien zwart, broen, voes of wèldkleur. Umtot e peerd noets es sjömmel gebore weurt en de witte haorkleur op diverse leeftije kin doorbreke, zien väöl jóng lippizaners nog wel appelesjömmele. Oersprunkelek waor 't kleurbestand väöl gevarieerder: op de sjèlderije vaan hofsjèlder Johann George von Hamilton (1672-1737) zien alle kleure te zien, tot cremello, valkkleur, tobiano (vlekke) en pantercomplex (witte stippele) aon touw.
Lippizaners zien wermbloodpeerd en höbbe daodoor 'ne raanke, elegante bouw. Vaanajds hadde ze e dudelek bol profiel (ramskop), meh allewijl is dat nog mer bij 'n minderheid vaan de bieste zoe. Wie aander barokpeerd is 'r rillatief compak (minder laank es op Ingelse basis gefokde rasse). Zien sjofhuugde ligk zoe tösse de 155 en 165 cm, boemèt 't e middelgroet peerd is. De achterhaand is gespierd. De maone en start zien oetgebreid en fien vaan haor. Door zien atletische bouw kin 'r good galoppere; zien hoeg kneeactie maak 'm gesjik veur de piaffe en passages die 'r in de dressuur oetveurt.
De lippizaner heet e levendeg en bewèrkelek karakter. Heer is laatriep meh leef ouch langer es aander rasse. Tot op hoeg leeftied zien ze veur loupe oonder de zaol gesjik. In de regel zien 't bieste mèt väöl liefeleke en geisteleke krach, wat 't wèrke mèt dit ras get veur kinners maak. Oonzeker en oonervaore ruters zalle 'm neet gemekelek de goje kant op kriege, meh wee de bieste kint, kin ze gebruke veur de zier väöleisende hoegsjaoldressuur boe ze veur gefok zien.
De naomgeving bij lippizaners is aon streng regele geboonde, boe ziech de mieste stoeterije aon hawwe. Dees regele haange same mèt de aofstamming vaan 't bies. Vaan de stamvaajers weure 'rs mer zès erkind:
De moojerleke aofstamming kint mie bloodlijne (veur de beteikenis vaan de cursief naome zuug oonder):
E hingsteveule krijg bij de geboorte de naom vaan ziene stamvaajer plus de naom vaan zien mojer. De manneleke aofstamming weurt daomèt vaan generatie op generatie euvergedrage. E mereveule krijg eine naom, gemeinelek ein oet de vrouweleke lijn vaan aofstamming en wel de zèsde, zevende of achste generatie daoveur. Heidoor koume binne vrouweleke bloodlijne dèks dezelfde naome trök (welke naome binne ein merefemilie gebrukelek zien, zuut me heibove).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
