Helleense taole
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
_en.svg)
De Helleense taole zien 'nen tak vaan de Indogermaanse taole. De term, allein in wetensjappeleke conteks gebruuk, vereineg alle vörm vaan Grieks, zoewel diachroon es synchroon, die es dialekte vaan ein Griekse taol of es apaarte taole kinne weure gezeen. Volges väöl oonderzeukers is ouch 't Aajd-Macedonisch 'n Helleense taol, die me ofwel es Aajdgrieks dialek, ofwel es zöstertaol vaan 't Aajdgrieks moot zien.
De veurhistorie vaan de Helleense taole begint nog in de Indogermaanse taolfase (d.w.z. in d'n tied tot dit nog ein taol, nl. Laat-Proto-Indogermaans, te neume is). 't Pre-Proto-Grieks, zoewie v'r dit kinne neume, deit neet mèt aon de satemisatie en slut ziech daomèt aon bij de westeleke dialekte wie Pre-Oergermaans, Pre-Proto-Italisch en Pre-Oerkeltisch. Tegeliek vörmp 't 'n belaankrieke einheid mèt de zuidoosteleke (gesatemiseerde) tek Frygisch, Armeens en Indoiraans, door 't höbbe vaan 'n augmint en structureel versjèl tössen aoristus en perfectum. Wie en wienie de Proto-Hellene Griekeland in zien gekoume steit neet gans vas. 't Dominant standpunt is tot ze es dudelek apaart volk binnevele tösse 2500 en 1700 v.Chr.; 't is evels ouch meugelek tot ze es deil vaan 'n geleideleke Indogermaanse expansie ieder al binnekaome en ziech in situ tot 'n apaart volk höbbe oontwikkeld. 't Probleem mèt die lèste theorie is evels wel, tot de Paleo-Balkanvolker, die te noordweste vaan de Grieke leefde, satemtaole hadde (die me t'n ooste en neet te weste vaan 't Grieks zouw verwachte!).
In de volgende iewe mote ziech versjèllende dialekte oontwikkeld höbbe. Macedonisch, de taol vaan 'n aontal stamme in 't noordelek gebeed vaan de Hellene, moot 't ierste losgekoume zien. Hun taol woort in de klassieken tied neet, of in eder geval neet structureel, es Grieks gezeen, zoetot häör sprekers golle es barbaroi. Toch zien dao ouch bronne die drop wieze tot dit Macedonisch de Grieke wel bekind in de oere kloonk.
De res vaan de Hellene oontwikkelde ziech mier in tandem, zoetot hun veer groete dialekgrope nog mier opein leke en in zekere zin ein taol vörmde. Al in protohistorische tije moot me veer hoofdialekte höbbe gehad, en wel de noordwesteleke groop (Dorisch), de noordoosteleke groop (Eolisch), de oosteleke groop (Ionisch) en de zuideleke groop (Acheïsch). De zuideleke, Acheïsche groop waor in protohistorisch Griekeland (twiede milennium veur Christus) de einege die 't tot cultuurtaol maakde. Mycene en aander stei naome de besjaving euver vaan de Minoërs op Kreta. Daobij hoort ouch 't lineaarsjrif, wat in zien Acheïsche versie bekind steit es Lineair B. Dit Grieks steit algemein bekind es Myceens Grieks.
De Myceense besjaoving kaom aon häör ind door d'n inval vaan de Noordwesgrieke (Doriërs) in de Peloponnesus, die de Acheeërs nao 't bergechteg binneland (Arcadië), nao Cyprus en nao Pamfylië dreef. De kinnes vaan 't sjrif góng verlore. Pas e paar iewe later maakde de Griekse volker obbenuits kinnes mèt 't sjrif, deeskier door de Feniciërs. Oet hun versie vaan 't Kanaänitisch sjrif oontstoont 't alfabet wat veer es Grieks sjrif kinne. Mèt 't oontstoon vaan dees nui sjriftraditie liet me 't Aajdgrieks beginne. De cultuurtaol woort noe neet 't Acheïsch, meh in ierste instantie 't Ionisch (Homerus) en 't Dorisch (Alcman). Veural 't Ionisch oefende zienen invlood oet euver de aander Griekse dialekte. In de iewe die volgde woort Athene ummer belaankrieker. Mèt dees stad woort ouch häör dialek, 't Attisch (feitelek 'n Ionisch subdialek mèt e paar Dorische kinmerke), laankzaamaon normatief. Athene zien belaankriekste politieke concurrente, Sparta en later Macedonië, dege neet oetdrökkelek (of in 't geval vaan Sparta: oetdrökkelek neet) aon cultuur, dewijl in Athene de tragedie en de poëzie bleujde.
In 't Hellenisme en de Romeinsen tied, wie de Grieke oonder ein politieke entiteit vereineg waore, kaom de cultureel dominantie vaan Athene taolkundeg tot uiting. Attisch woort 't bes gewaardeerd dialek, denao (eigelek) Ionisch, Dorisch woort es minderweerdeg gezeen, Eolisch en Arcadisch kloonke zoe vreem en awwerwèts tot ze neet in aonmerking kaome es lingua franca en Macedonisch woort eigelek neet es ech Grieks gezeen. De Eolische, Arcadische en Macedonische dialekgrope verdwene daan ouch al gaw (ouch al waor 't Macedonisch de taol vaan de nui hierser Alexander de Groete!). 't Dorisch góng trök nao regionaol belaank (op de Peloponnesos en in Zuid-Italië), 't Attisch woort, mèt get eigelek-Ionische eleminte, de basis vaan de nui gemeinsjappeleke taol, die bekind steit es Koinè. Dit is de taol vaan oonder mier 't Nui Testamint.
In de middeliewe bleef de Koinè de norm veur de gesjreve taol. Vaan de taolveranderinge in 't Grieks vaan deen tied liet ziech dus neet väöl mèt zekerheid vasstèlle. 't Is dudelek tot de versumpeling vaan 't vocaolsysteem, die al sterk nao väöre gekoume waor in de iewe daoveur, doorzètde. Ouch de syntaxis veranderde. De traditie vaan gesjreve Grieks geit door es 't Byzantijns Riek t'n oonder geit aon de Turke. 't Is daan al-evel gein bestuurstaol mie - dat woort 't Osmaans Turks - meh wel de cultuurtaol veur alle Griekse (en dèks ouch aander christeleke) gemeinsjappe in 't Riek, zoewel in Hellas es in Anatolië. Euver 't algemein versteint 't gesjreve Grieks in deen tied wijer.
Pas in de negentiende iew maak de taol 'n renaissance door, in tandem mèt 't opkoumend Grieks nationalisme. De discussie woort geveurd of noe de antieke taol of 't modern gesproke Grieks es basis veur de sjrieftaol mós dene. Me koos in essentie veur de ierste, mèt e paar aonpassinge aon de nuien tied. Dit sterk normatief modern Grieks neumde me Katharevousa, gedach in tegestèlling tot de Dimotiki, de volkstaol. De Katharevousa bleef oonder 't Grieks keuninkriek en 't Kolonelsrezjiem de norm; de democratische regering veurde in 1976 evels 'ne progressieveren standaard in, gebaseerd op (meh neet gans identiek aon) de Dimotiki.
Neve dees twie standaarde kint 't Nuigrieks nog väöl dialekte. De Dimotiki is gebaseerd op de variante vaan 't Grieks vasteland, die weer in e Noordelek Grieks en e Zuidelek Grieks kinne weure verdeild. Boete dees indeiling valle 't aajd dialek vaan Athene, wat ziech in de vreug middeliewe gevörmp heet en sterk vaan 't typisch Nuigrieks aofwiek, en 't Tsakonisch, e haos oetgestorve dialek in e paar Peloponnesische dörper, wat es eineg modern dialek neet oet de Koinè meh oet 't Dorisch veurtkump. De Griekse dialekte in Italië, same bekind oonder de naom Griko, kinne beter weure gezeen es 'n Koinè-dialekgroop mèt e Dorisch substraot. 't Kretenzisch en 't Cypriotisch höbbe ziech ouch tot dudelek oondersjeie dialekte oontwikkeld. In isolatie vaan 't Grieks vasteland oontstoonde 't Pontisch aon de Turkse noordkös (allewijl veural door bannelinge in Griekeland gesproke) en 't Cappadocisch (veur zoewied bekind allein door nao Griekeland geëmigreerde gemeinsjappe), wat oongeluifelek sterk door 't Turks beïnvlood is. Jevanisch, 't sociolek vaan de Griekse Joede, is intösse oetgestorve.
Sletende kinmerke vasstèlle veur de Helleense taole vèlt neet mèt. Väöl kinmerke trejje ouch op in naobertaole en -taolgrope, en 't Macedonisch liekent mèt väöl neet good mèt te doen. De verwantsjap tösse Grieks en Macedonisch kump dudeleker tot uting in de wiedgoonde lexicaol euvereinkómste, en mesjiens in de grammair (boevaan evels te wieneg bekind is um dat mèt zekerheid te zègke).
In de klaanklier oontwikkele ziech de Proto-Indogermaanse mediae aspiratae bh, dh, gh tot ph, th, ch in 't Grieks en tot b, d, g in 't Macedonisch. De Macedonische naom Berenike (Βερενίκη) zouw in 't Grieks Pherenike (Φερενίκη, vaan phero 'drage' en nike 'victorie') klinke. De gelabialiseerde klaank (-)gw- woort in 't Grieks - meh pas nao de Myceense faas! - tot b. De vocaole vaan de Helleense taole zien algemein conservatief: väöl vaan de diftonge oet 't Laat-Proto-Indogermaans zien bewoerd gebleve, zoe good wie väöl gevalle vaan e-o ablaut (patēr 'vajer' - apatōr 'vajerloos' - patros 'vajer' [gen.]). In feite is zjus 't Aajdgrieks vaan groet belaank gewees bij 't reconstruere en opstèlle vaan de Proto-Indogermaanse klaanklier.
De grammair is vörmeriek en dèks archaïsch. Bij 't begin vaan hun oontwikkeling hadde de Helleense taole woersjienelek nog alle ach de Indogermaanse naomvalle en de drei getalle inkelvoud, dualis en miervoud. In 't Klassiek Grieks is 't aontal naomvalle al trökgebrach tot vijf (vaan 't Macedonisch is te wieneg bekind um dat mèt zekerheid te zègke). De taole (ouch hei moot me oppasse al te stèlleg euver de Macedonische grammair te spreke) make versjèl tösse drei werkwoordsaspekte: imperfectief, aoristisch en perfectief. Väöl taole boete 't zuidweste vaan de Indogermaanse gróp kinne dat versjèl tösse aoristus en perfectum neet zoe en 't is ouch zier de vraog of dat in 't Proto-Indogermaans zoe waor. Wie bove gezag kinne dees taole 'n augmint e- veur de verleie tije (luo 'iech maak los'; eluon 'iech maakde los').