Örsjte Waeltkreeg

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

D'r Örsjte Waeltkreeg brook oet óp 28 juli 1914 en doorde bies 11 november 1918. De aanleiding vör dit militair conflict waor d'r moord óp Frans-Ferdinant in Sarajevo, troeënópvolger van Hongarije-Oostenriek. De oorzaak mót gezóch werre in o.m. de betwisting van d'r Elzas. Dizze kreeg wert óp 't Belsj nog ömmer "D'r groeëte kreeg" geneumd.

von Schlieffen Plan

Veuraofgaond

---

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs.

---

De wortele vaan WK I motte weure gezoch in 't veerde kwartaol vaan de negentiende iew, wie de leiingsjinkende mechde in Europa - zjus zoewie in de res vaan de wereld - e polletiek hoegs riskant späölke speulde. Bis de betrèkkend partije betaomde ziech Oesteriek-Hóngarije, Groet-Brittannië, Fraankriek, Duutsland en Rösland. Veurwèrp vaan hun rivaoliteit, aongewekkerd door e gans en al aonwezeg nationalisme, waore de ikkenomische expansies, de wèdloup nao kolonies en 't aspirere nao militair prestige. Aon de wèdren nao mech en aonzeen nom ouch de Duutse keizer Wilhelm II deil, 'ne besleetloeze en beïnvloojbare militaris dee ziechzelf betitelde es Duutslands 'Ierse Soldaot'. Heer kaom in 1888 aon de mech. 't Kolonialisme, boebij 'nen aandere staot ziech de heersjappij incasseer euver e gebeed en zien inwoeners, woort gestimuleerd door 't nationalisme, de meining tot e ras superiäör is aon 'n aander. De Europees koloniste waore euvertuig vaan hun superioriteit en hu rech um gebeje te bezètte vaan volker die zie es inferiäör besjoide. Veur de leiingsjinkende mechde in Europa, zjus wie in de Vereinegde Staote en Japan, booje kolonies twie veurdeil. Oonder 't möm tot ze de inheimse lui civilisatie bijbringe, gebruukde ze de kolonies es brónne vaan groondstof en potentiëel aofzètmerret, wat hun regiering prestiesj goof. Allewel de wèdloup nao kolonies däör oetveel en ze meistens geëxploiteerd woorte door privé-oondernömminge, deije de Europese regieringe d'r alles aon um hun rivaole bij te blieve. De koloniaol expansie kaom pas riechteg op dreef in de twiede haaf vaan de 19e iew: in 1870 controleerde de Europese mechde zoe'e zeventeg persent vaan de wereldbol, in 1914 al 85%. Ze concentreerde ziech veural op 't Afrika, dat ierder aon kolonisatie oontsnap waor.

Schliffenplan

---

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Norbiks.

---

Nao d'r Fraans-Duutsje kreeg van 1870 waoërt d'r Elzas bie 't Duutsje keizerriek gevoegd. Begin 20ste ieëw wól Fraankriek dit gebied evvel truuk. De Duutsjers gónge oet van 't von Schlieffenplan dat es doel how öm de Fraanse sóldaote in d'r Elzas klem te zètte en te versjloeë. 't Waor de bedoeling öm ooch dör Nederlands Limburg nao Hasselt te trèkke mae dao waoërt later vanaaf gezieë. Óp de aafbeelding is waal te zieë dat d'r sjtrieëk tösje Moelinge en Visé es örsjte sjlaagvaeld beneumd waor. Óp 4 augustus 1914 trókke de Duutsjers Belsj binne.

Kaampe

De Entente, oonder mieë Frankriek, 't Verenigd Koninkriek, Keizerriek Rusland (töt 1917), Italië (vanaaf 1915) en de Verenigde Sjtaote (vanaf 1917) sjtraeje same taege de Centraal Mogendhede, gevörmd dör Oostenriek-Hongarije, Duutsjland, Bulgarije en 't Ottomaanse Riek.

Middele en sjtrategieë

't Waor d'r örsjte kreeg oeëin fabrieksmaotig en flót geproduceerde middele en d'r techniek de överhaand krege, zoewie machinegewaeëre, gifgaas, kanonne en prikkeldraad, en oeëin tanks en vleegmesjienger algemèng in gebroek genaome waoërte. De gebroekde tactieke dateerde evvel nog oet d'r vörige ieëw en dat waor vólges polemologe èng van de raejes van de enorm aantalle doeje en gewonde. 'ne Belangrieke factor dae ooch biedroog an de massaal ópóffering van miensjelaeves va alle betrókke leng waor de mäögelekheed eenkel jaore achtereen coonstaant ópeenvólgende lichtinge mèt doezende jóng mansluuj es deenstplichtige óp te rope, nao de froonte te veure en dao in te zètte. Deze inzat waoërt vooral berucht deurdat dèk oondaanks de ópóffering van hieël väöl militaire mer gaanse klèng successe koesse werre gemeld, zoewie de verovering van klèng sjtökskes dèk gaans kapótgesjaoëte niemandsland, dat vervólges wer över en waer moes werre verdedigd of heroverd mèt aeve massaal taegeaanvalle, wie in de Sjlaag an de Somme. Gifgaas waoërt hieël väöl gebroekd in d'r Sjlaag an de IJzer.

Èng van d'r kreeg

An 't èng van d'r kreeg waore veer Centraal Mogendhede politiek en militair versjlage: Duutsjland, Bulgarije, Oostenriek-Hongarije en 't Ottomaanse Riek - de lètste twieë hele zelfs óp te besjtoeë. Oet 't Russische Riek óntsjtóng de revolutionair Soviet-Unie, terwiel in Centraal-Europa allerlèj nuuj klèng sjtaote waoërte gevörmd. D'r Vólkeboond waoërt ópgerich öm vanaaf da 'ne waeltkreeg te väörkaome. Mae d'r kreeg èges leidde töt nationalisme in Europa en de gevolge van de nederlaag van Duutjsland en 't Verdraag van Versailles leidde oeteindelek töt d'r Twiede Waeltkreeg in 1939.