континент From Wikipedia, the free encyclopedia
Европа — кеферпатан зур элкъверда ава дуьньядин пай я. Адан къерехар МуркӀаринни Атлантик океанрин гьуьлери кьунвайди я. Европадин чилин кьадар — 10 млн кьван км² я. Агьалийрин кьадар 740 млн кьван кас я. Азиядихъ галаз Европади Евразия континент арадал гъизвайди я.
Европадал дегьчӀаван-грециядин мифологиядин героинядин, Зевса чуьнуьхнавай ва Критдиз тухванвай финикиядин пачагьдин рушан Европа тӀвар эцигна. Мумкин гьакӀни Европа эпитет Герадихъни Деметрадихъ галаз галкӀанвай тир. Француз чӀалархъан Пьер Шартрендин фикиррдай нетижа хкудун, и тӀварцӀин арадал атун тийижирди я[1].
Гилан литературада авай виридалайни тӀвар-ван авай этимологийрин гипотезар антик чӀавуз теклифарнава, амма абур гьуьжет алайбур хьиз гьисабзавайди я:
Европади Азиядихъ галаз сад тир Евразия дибчил арадал гъизвайди я. Европадин чилин кьадар 10 532 000 кьван км² я, ада дибчилин вадакай са пай кьван ва вири Чилин къураматдикай 8 вишекайди кьунвайди я.
Европа михьиз кеферпатан зурэлкъверда ава, 36° к. гь. ва Кеферпатан МуркӀарин океандин арада. РагъакӀидай паталай рагъэкъечӀдай патал кьван яргъалвал — 4050 км, кефер паталай кьибле патал кьван яргъивал — 4530 км я.
Европадин къерехар Кеферпатан МуркӀаринни Атлантик океанри кьунвайди я. Континентдин къерехрив Балтик, Аравилин, ЧӀулав, Азов, Кеферпатан, Лигуррин, Адриатикадин, Тиррен, Ионийрин, Ирландиядин, Мармар, Альборан, Ваттрин, Кельтрин, Эгей, Балеар гьуьлер гвайди я.
Европадин къерехдин цӀар лап атӀайди я. Ам пара заливри, островрини зуростроври арадал гъизва. Са чӀавара Европадикай «зуростроврин зуростров» хьиз лугьузвайди я. Авайвал лагьайтӀа, Европа — Евразиядин дибчилин чӀехи зуростров я. Асул зуростровар — Скандинавия, Пиреней, Балканар, Аппенинрин, Крым, Ютландия, Бретоньни мсб.
Островрин вири чилин кьадар 730 агъ. кьван км² я. Зуростроври Европадин вири винел патан кьудай са пай кьван кьунвайди я.
Виридалайни чӀехи островар
|
Виридалайни чӀехи зуростровар
|
Юкьван кьакьанвал 300 м кьван я, лап вини кьилинди — 4808 м. Монблан сув тахьайтӀа 5642 м. Эльбрус сув. (Европадин рагъэкъечӀдайпатан сергьятдин цӀар чирунилай аслу я), виридалайни агъа тир 27 м кьван я Каспи гьуьлуьн дугун.
Европадин рельеф — парани пара дугунарни аранар я. ЧӀехи дугунар — РагъэкъечӀдай Европадин, Скифрин плита, Падана, Юкьван Европадин, Юкьван ДунайдинАгъ Дунайдин, Париж бассейнни я.
Сувари вири чиликай 17 вишекайди кьунвайди я. Асул суварин системаяр — Альпар, Къавкъаз, Карпатар, Крым сувар, Пиренеяр, Аппенинар, Урал, Скандинавиядин сувар, Балканар зуростровдин сувар я.
КӀвалахзавай вулканар Исландиядани Аравилин гьуьлуьн регионда ава.
Европадин сувар 3 акъалтвилин дережедак квайбурукай яз я:
Виридалайни кьакьан сувар
|
Виридалайни кьакьан вулканар
|
Дибвилин вацӀар: Волга, Дунай, Урал, Днепр, РагъакӀидайпатан Двина, Дон, Печора, Кама, Ока, Белая, Днестр, Рейн, Эльба, Висла, Тахо, Луара, Одер, Неман, Эбро.
Дибвилин вирер: Каспи гьуьл, Ладога, Онега, Чудни Псков, Венерн, Балатон, Женева.
Виридалайни чӀехи вацӀар
|
Виридалайни чӀехи вирер
|
Арктикадин островрални Кеферпатан МуркӀарин океандин къерехдай тӀуз — арктикадин къумлухарни тундраяр, абурулай кьибле патахъ гала — тамтундраяр, тайгадин, акахьайни пешер гьяркьуь тамар, тамар-чуьлер, чуьлер, субтропикрин аравилин гьуьлуьн тамарни валар, кьиблединни рагъэкъечӀдай пата — зуркъумлухар.
Виридалайни чӀехи къумлух Рин къумлух я. Адан кьадар — 40 000 км² я, ам Волгани Урал вацӀарин арада ала, Къазакъстандинни Урусатдин чилерал. Садбуру Испанияда авай Табернас къумлухни Калмыкиядин, Дагъустандинни Чечнядин сергьятда авай Ногъай чуьлер зуркъумлухар хьиз гьисабзава. Инсанри авур менфят авачир кӀвалахдин гъиляй Калмыкияда пара чилер къумлухдиз элкъвена.
РагъэкъечӀдай патан Европадин кьурай чуьлерин зонада са шумуд къумадин массив ава: Урусатдани (Арчедадинни Дондин къумар, Цимла къумар) Украинада (Олешкидин къумар).
МуркӀадин гьамбарар — Шпицбергендал Новая Землядал Исландиядал Альпра Скандинавиядин суварра (виридан кьадар — 120 агъ. км² кьван я).
Саки вири Европа юкьван гьалдин климатдин зонадал ала (рагъакӀидай пата — океандинди, рагъэкӀечдай пата — континентдинди, пара живер авай мекьи кьуьд гваз), кеферпатан островрал — субарктикадиндини арктикадинди, Кьиблепатан Европада — аравилин гьуьлуьнди, Каспи гьуьлуьхъ галай аранда — зуркъумлухдинди я. Йисан къваларин кьадар — 500—800 мм, суварра (парани-пара рагъакӀидайпатан гуьнейрал) — 2000 мм, Котор залив винелай цава — 4650 мм я.
Европадин акьалтӀай тӀинкӀерин сиягь — виридалайни кефер, кьибле, рагъакӀидай, рагъэкъечӀдай патарихъ галай географиядин тӀинкӀер. Абурукай садбур виривердериз ахъа я.
Европадин географиядин юкь — континентдин географиядин юкь къалурдай гипотезадал диб кьазвай тӀинкӀ я. Юкь алай чка Европадин сергьятрин тайинвилел акъвазнава. Асул гьисабдалди, ам хкяй гьисабунин методикадин куьмекдалди чирун жезва. ГьакӀ яргъа авунвай островар акьалтӀай тӀинкӀер хьиз гьисабдиз къачунватӀани чӀехи метлеб авай шартӀ я.
АкӀ хьайила, гилан чӀавуз са шумуд, чеб Европадин географиядин юкь тирбур тӀварцӀяй кьазвай, чка ава:
Адетдалди Европа РагъакӀидайпатандаз, РагъэкъечӀдайпатандаз, Кеферпатандаз, Кьиблепатандазни Юкьвандаз пай ийизвайди я.
И паюн лап шартӀ алайди я. Асул гьисабдалди, и чара авун ийидайла географиядин хьиз политикадинни факторар гьисабдиз къачузвайди я. Уьлквейрикай садбур, фикирдалди кьурвал, чара-чара гьукуматрин кӀватӀалдик акатиз жеда.
Советрин чӀавуз Европа РагъакӀидайпатазни РагъэкъечӀдайпатаз пай авун пара чӀавуз политикадин ранг авай. РагъэкъечӀдайпатан Европадиз социализмдин гьукуматар, «халкьдин демократиядин уьлквеяр» лугьудайбур (ГДР, Польша, Чехословакия, Венгрия, Румуния, Болгария, Албания, Югославия и СССГ) талукьарзавай тир.
РагъакӀидайпатан Европадиз амай уьлквеяр тайинарзавай тир. ГьакӀни Испания, Португалия, Франциядин кьиблепад, Италия, Мальта, Кипр, Грецияни Туьркия санал Кьиблепатан Европа хьиз гьисабзавай тир, гьа чӀавуз Исландиядиз, Норвегиядиз, Швециядиз, Даниядизни Финляндиядиз санал Кеферпатан Европа лугьузвай тир.
Гилан чӀавуз, СССГ, Югославияни Чехословакия чкӀайдилай кьулухъ, Юкьван Европадиз Австрия, Швейцария, гьакӀни идалай виликра РагъэкъечӀдайпатан Европадин гьукуматар хьиз гьисабзавай Польша, Чехия, Словакия, виликан Югославиядин уьлквеяр, Румуния, Венгрия, са чӀавара Балтикадин уьлквеяр (абур мадни мукьвал-мукьвал Кеферпатан Европадик кутазава) талукьарзавайди я.
РагъэкъечӀдайпатан Европадиз — физикадалдини географиядалди Урусат (Европада кьилди са пай), Украина, Беларуссия, Азербайжан (Европада са пай), Гуржистан (Европада са пай), Къазакъстан (Европада са пай), Молдавия (кьабул тахьанвай Днистердихъ галай Молдавиядин Республикадихъ галаз). РагъакӀидайпатан Европадиз — ЧӀехибритания, Ирландия, Францияни маса уьлквеяр, гьакӀни, вич физикадалдини географиядалди юкьван-европадинди яз, Германия.
Европадин паюн:
Азияда чилерин чӀехи пай авай уьлквеяр:
Пайдах | Герб | ТӀвар | Чилин кьадар (км²) |
Агьалияр |
Агьалийрин къалинвал (per km²) |
Кьилин шегьер | Уьлкведин тӀвар (-ар) чпин чӀалал |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Австрия | 83 858 | 8 700 471 | 97,4 | Вена | Österreich | ||
Азербайджан | 86 600 | 9 574 000 | 110,5 | Baku | Azǝrbaycan | ||
Албания | 28 748 | 2 886 026 | 98,5 | Тирана | Shqipëria | ||
Андорра | 468 | 78 014 | 166,7 | Андорра-ла-Велья | Andorra | ||
Беларусия | 207 560 | 9 498 700 | 45,6 | Минск | Беларусь | ||
Бельгия | 30 528 | 11 289 853 | 360,6 | Брюссел | België/Belgique/Belgien | ||
Болгъария | 110 910 | 7 153 784 | 64,5 | София | България | ||
Боснияни Герцеговина | 51 129 | 3 825 334 | 74,8 | Сарайево | Bosna i Hercegovina, Босна и Херцеговина | ||
Ватикан | 0,44 | 800 | 1818,2 | Ватикан | Status Civitatis Vaticanæ | ||
Венгрия | 93 030 | 9 830 485 | 105,7 | Будапешт | Magyarország | ||
Германия | 357 021 | 82 162 000 | 230,1 | Берлин | Deutschland | ||
Греция | 131 957 | 10 793 526 | 81,8 | Афинар | Elláda | ||
Гуржистан | 57 200 | 3 720 400 | 65 | Тбилиси | საქართველო, Сакартве́ло | ||
Дания | 43 094 | 5 707 251 | 132,4 | Копенгьаген | Danmark | ||
Ирландиядин Республика | 70 280 | 4 658 530 | 66,3 | Дублин | Éire/Ireland | ||
Исландия | 103 000 | 332 529 | 3,2 | Рейкйявик | Ísland | ||
Испания | 504 851 | 46 438 422 | 92 | Мадрид | España | ||
Италия | 301 230 | 60 665 551 | 201,4 | Рим | Italia | ||
Кеферпатан Македония | 25 713 | 2 071 278 | 80,6 | Скопье | Република Северна Македонија | ||
Къазакъстан | 2 724 902 | 17 753 200 | 6,5 | Astana | Қазақстан | ||
Латвия | 64 589 | 1 971 300 | 30,5 | Рига | Latvija | ||
Литва | 65 200 | 2 888 582 | 44,3 | Вилнуьс | Lietuva | ||
Лихтенштейн | 160 | 37 622 | 235,1 | Вадуц | Liechtenstein | ||
Люксембург | 2 586 | 576 249 | 222,8 | Люксембург | Lëtzebuerg/Luxemburg/Luxembourg | ||
Малта | 316 | 434 403 | 1374,7 | Валлетта | Malta | ||
Молдова | 33 843 | 3 553 100 | 105 | Кишинёв | Moldova | ||
Монако | 2,02 | 37 863 | 18 744 | Монако | Monaco | ||
Нидерландар | 41 543 | 16 979 120 | 408,7 | Амстердам | Nederland | ||
Норвегия | 385 178 | 5 213 985 | 13,5 | Осло | Norge | ||
Польша | 312 685 | 37 967 209 | 121,4 | Варшава | Polska | ||
Португалия | 91 568 | 10 341 330 | 112,9 | Лиссабон | Portugal | ||
Румыния | 238 391 | 19 759 968 | 82,9 | Бухарест | România | ||
Сан-Марино | 61 | 31 950 | 523,8 | Сан-Марино | San Marino | ||
Сербия | 88 407 | 7 076 372 | 80 | Белград | Srbija | ||
Словакия | 48 845 | 5 426 252 | 111,1 | Братислава | Slovensko | ||
Словения | 20 273 | 2 064 188 | 101,8 | Луьбляна | Slovenija | ||
Туьркия | 783 562 | 79 463 663 | 101,4 | Ankara | Türkiye | ||
Украина | 576 683 | 43 117 219 | 74,8 | Киев | Україна | ||
Урусат | 17 125 187 | 143 666 931 | 8,4 | Москва | Россия | ||
Финляндия | 336 593 | 5 487 308 | 16,3 | Гьелсинки | Suomi/Finland | ||
Франция | 547 030 | 64 513 242 | 117,9 | Париж | France | ||
Хорватия | 56 542 | 4 190 669 | 74,1 | Загреб | Hrvatska | ||
Чехия | 78 866 | 10 553 843 | 133,8 | Прагьа | Česká republika | ||
ЧӀехибритания | 244 820 | 65 341 183 | 266,9 | Лондон | United Kingdom | ||
ЧӀулав Сув | 13 812 | 622 218 | 45 | Подгорица | Crna Gora | ||
Швеция | 449 964 | 9 851 017 | 21,9 | Стокгольм | Sverige | ||
Швейцария | 41 290 | 8 325 194 | 201,6 | Берн | Schweiz/Suisse/Svizzera/Svizra | ||
Эстония | 45 226 | 1 315 944 | 29 | Таллин | Eesti Vabariik | ||
Вири санал | 10 180 000 | 742 500 000 | 70 |
Пайдах | Герб | ТӀвар | Чилин кьадар (км²) |
Агьалийрин кьадар (2002-й йисан 1 июль) |
Агьалийрин къалинвал (per км²) |
Кьилин шегьер |
---|---|---|---|---|---|---|
Абхазия | 8.432 | 216.000 | 29 | Сухум | ||
Косово | 10.887 | [21] 1.804.838 | 220 | Приштина | ||
Суван Къарабагъ | 11.458 | 138.800 | 12 | Степанакерт | ||
Кеферпатан Кипр | 3.355 | 265.100 | 78 | Никосия | ||
Кьиблепатан Осетия | 3.900 | 70.000 | 18 | Цхинвал | ||
Нистрянэ | 4.163 | 537.000 | 133 | Тираспол |
№ | Шегьер | Уьлкве | Агьалияр | Йис |
---|---|---|---|---|
1 | Москва | Урусат | 12 108 257 | 2014 |
2 | Лондон | ЧӀехибритания | 8 174 100 | 2011[27] |
3 | Истанбул[28] | Туьркия | 6 536 862[29] | 2010[30] |
4 | Санкт-Петербург | Урусат | 5 131 942 | 2014 |
5 | Берлин | Германия | 3 479 740 | 2011[31] |
6 | Мадрид | Испания | 3 273 049 | 2010[32] |
7 | Киев | Украина | 2 815 951 | 2011[33] |
8 | Рим | Италия | 2 761 477 | 2011[34] |
9 | Париж | Франция | 2 257 981 | 2009[35] |
10 | Минск | Беларусия | 1 900 800 | 2013[36] |
Европадин гьукуматар чара-чара халкьарин арада авай тешкилатрин (дибвилин гьисабдалди экономикадинни политикадин тегьердинбурун) членар я.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.