Урусат

Урусат (урус. Россия), Урусатдин Федерация (урус. Российская Федерация), куьрелди УФ (урус. РФ) — РагъэкъечӀдайпатан Европада ва Кеферпатан Азияда алай дуьньядин виридалайни чӀехи гьукумат. 2021 йисан малуматриз килигна агьалидин кьадар 147 182 123^[2] — 146 200 000^[3] кас я. Чилин майдан — 17 098 246^[4] — 17 125 187^[5] км² я. Майдандин чӀехивилиз килигна дуьньяда садлагьай чкадал ва агьалидин кьадардиз килигна кӀуьдлагьай чкадал ала.

Урусат Урусатдин Федерация Россия / Российская Федерация
Пайдах Герб Гимн: Гимн Российской Федерации
Кьилин шегьер:	Москва
Шегьерар:	Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск, Екатеринбург, Агъа Новгород, Самара, Казань, Омск, Челябинск, Уфа, Ростов-на-Дону, Волгоград, Пермь, Красноярск, Воронеж
Аслутуширвал:	862 йис
ЧӀал:	урус чӀал + 68 регионрин чӀалар[1]
Идара авунин тегьер:	Президентдин республика
Кьил:	Владимир Путин (Президент) Михаил Мишустин (Гьукуматдин Председатель)
Майдан:	17 125 191 км² (1-лагьай)
· Цин кьадар %:	4,22
Агьалияр:	147 182 123 кас (9-лагьай)
· Агьалийрин чуькьуьнвал:	8,49 кас/км²
Пул:	Урусатдин рубль
КъВБ:	4 136 млрд. $ (6-лагьай)
· АСКА КъВБ:	30 431 $
ИПВИ:	0,824 (52-лагьай)
Домен:	.ru, .su, .рф
Телефондин код:	+7
Сятдин чӀул:	UTC+2 — UTC+12

Урусатдин виридалай чӀехи ва кьилин шегьер Москва^[6] я. Гьукуматдин чӀал — урус чӀал^[7][8] я.

Урусат — федератив тегьердин акахьай республика я. Гьукуматдин кьил — президент я^[9]. Кьилиз акъудунин везифаяр Урусатдин Гьукуматди кьиле тухузва. Векилвилинни къанунар акъуддай орган — Урусатдин Парламент — Федерациядин Совет^[10] я, ам Гьукуматдин Думадикай ва Федерациядин Советдикай ибарат я^[11]. 2012 йисан 7-лагьай тӀулдиз Владимир Путин Урусатдин Президентдин къуллугъдал ацукьна^[12]. 2020-лагьай йисан 16 январдиз Михаил Мишустин Урусатдин Гьукуматдин председательвилин везифадал атанай^[13].

Урусат Федерациядик 89^[14] субъект ква. Абурукай 48 — вилаят, 24 — республика, 9 — край, 3 — федерациядин метлеб авай шегьер, 4 — автономиядин округ, 1 — автономиядин вилаят хьтин субъектар я.

Урусат вири санлай 18 уьлкведихъ галаз са сергьятра ава. Им дуьньяда виридалайни чӀехи кьадар я. Къураматда Урусат Норвегия, Финляндия, Эстония, Латвия, Литва, Польша, Беларусия, Украина, Абхазия, Гуржистан, Кьиблепатан Осетия, Азербайжан, Къазакъстан, Китай, Монголия, КХДР хьтин уьлквейрихъ галаз са сергьятра ава. Япониядихъни АСШ-дихъ галаз Урусатдин гьуьлуьн сергьятар ава.

Урусат гзаф миллетрин ва динрин уьлкве тирвиляй этнокультурадин чӀехи жуьреба-жуьревилив девлетлу я. Агьалидин чӀехи пайди (75 %) чеб православие мезгьебдиз талукьарзава. Гьавиляй, православ эгьлидин кьадардиз килигна Урусат дуьньяда кӀвенкӀве ава.

Вири дуьньядин Банкди гайи малуматрив кьурвал, 2014 йисуз Урусатдин къенепатан вири бегьер (КъВБ) 3,745 трлн доллар тир (им са касдал къвезвай 25 636 доллар я). Кардик квай пулунин тек — урусатдин рубль я.

Урусат дуьньяда кӀвенкӀве аваз физвай космосдин уьлквейрикай сад я. Вичик ядердин яракьар гвай уьлкве яз, алай заманадин дуьньяда чӀехи нуфус авай зурба гьукумат гьисабзавайди я.

1991 йисан эхирда ССРГ чӀкайдалай гуьгъуьниз дуьньядин жемиятди, гьам ядердин къуватрин, гьамни къецепатан буржаринни мулкарин жигьетдай Урусатдин Федерация ССРГ-дин халис давам тирди кьабулнай.

Урусат шумудни са тешкилатрик ква.

ТӀварцӀин арадал атуникай

Грек чӀалалди «Росия» (грек. Ρωσία) тӀвар кьунвай сифте гъиливкхьинар X виш йисарин кьулариз талукь я. И тӀвар Византиядин император Константин Багрянородныйди кхьей «Мярекатрикай» ва «Империя идара авуникай» гъиливкхьинра Русь уьлкведин тӀвар грек чӀалалди къалурнавай. Кирилл гьарфаралди и гаф сифте яз 1387 йисуз кардик кутунай. XV—XVI виш йисарин къене урусрин ватан тир Москвадин князьвал алай чилериз грек чӀалан таъсирдалди дегиш хьанай «Росия» лугьузвай.

1547 йисуз Иван IV пачагьдин тахтунал акъатайла уьлкведиз официалдаказ Урусатдин Пачагьвал тӀвар ганай. I Пётрди гьукум гьалзавай береда 1721 йисуз Урусатдин Империя малумарнай. Февральдинни Октябрьдин революцияйрин арада Урусатдиз Республикадин статус ганай. 1918 йисуз Урусатдин Советдин Федерациядин Социалист Республика (УСФСР) тӀвар къачунай. Гьеле гьа чӀавалай Урусатдиз гзаф вахтара Федерация лугуьз эгечӀнай. 1922 йисалай 1991йисалди УСФСР СССРдик квай. СССРдик квай береда адет тирвал гьакӀ Урусат лугьузвай. СССР чӀкайдалай гуьгъуьниз УСФСР-дин тӀвар Урусатдин Федерациядиз дегишарнай.

Физикадинни-географиядин махсусвилер

География

Конституциядалди тайин хьанвай Урусатдин чилерин майдан 17 125 407 км² я. Ам дуьньяда виридалайни чӀехи уьлкве я. Урусат тамамдаказ Чилин кеферпатан паюнал, Евразия материкдал ала. Ада Европадин майдандин 3 млн км² ва Азиядин майдандин 14 млн км² кьунва. Урусатдин чилерин 45 % тамарал къвезва. Уьлкве Лас ва Кеферпатан МуркӀарин океанрин ва гьакӀни Балтик, ЧӀулав, Азов, Каспи гьуьлерин ятари кьунва. Гьавиляй дуьньяда виридалайни яргъи кьер (37 653 км) Урусатдиз ава. Уьлкведин юкьва авай Урал сувари Урусат Европа ва Азия патариз пайзава. РагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз Урусатдин яргъавал 10 000 км, кефер патай кьибле патаз авай яргъавал 4 000 км я.

Сергьятрин гьукуматар

Са сергьятрал алай уьлквейрин кьадардиз килигна Урусатди дуьньяда садлагьай чка кьазва. Къураматда Урусат агъадихъ галай уьлквейрихъ галаз са сергьятра ава: Норвегия, Финляндия, Эстония, Латвия, Литва, Польша, Беларусия, Украина, Гуржистан, Азербайжан, Къазахстан, Монголия, Китай, Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика. Американи Япониядихъ галаз Урусатдиз гьуьлуьн сергьятар ава.

Рельеф, чилин ятар, менфят авай мяденар, накьвар

Урусатдин чилерин 70 % — дилай пара пай аранрал ва кьулу чилерал къвезва. Уьлкведин рагъакӀидай пад гегьенш РагъэкъечӀдай-Европадин кьулувилин сергьятрин къене ала. Кефеп патай кьибле патаз экӀя хьанвай Урал сувари РагъэкъечӀдай-Европадин кьулувални РагъакӀидай-Сибирдин аран чара ийизва.

Уьлкведин кьибле ва рагъэкъечӀдай патариз сувун рельеф хас я. Европадин лап кьибледа Къавкъаздин Кьилин ЦӀиргъер яргъи жезва. Ина Урусатдин виридалайни кьакьан чка тир Эльбрус сув хкаж хьанва. Адан кӀукӀун кьакьанвал 5642 метр туькӀуьрзава. Сибирдин кьибледа Алтай сувар, РагъакӀидай ва РагъэкъечӀдай Саянар, Становдин сувар ва муькуь сувун системаяр экӀя хьанва. Сибирдин кефер патара ва «Яргъал РагъэкъечӀдай» пата аскӀан суварин системайри винизвал ийизва.

Лап рагъэкъечӀдай пата авай Камчатка зур-остров ва Курил островар вулканрин зонаяр я. Ина 200-лай пара вулканар гьисабнавайди я, абурукай 50 гилани кардик квайбур я. Камчатка зур-островдал Ключевская Сопка тӀвар алай Евразиядин виридалайни кьакьан вулкан ава, адан кьакьанвал 4750 м я.

Урусат — дуьньядин цив бул тир кьадарда таъмин хьанвай уьлквейрикай сад я. Уьлкведиз дуьньядин масштабра зурба тир кьадарда хъвадай цин игьтиятар ава. Винел патан ятари уьлкведин майдандин 12 % кьунва, гьа ятарин 84 % пай Урал суварилай рагъэкъечӀдай пата алай чилерал къвезва. Уьлкведин кеспиятдин рекьера яд пара харжавайди я. Хъвадай цин виридалайни чӀехи гьамбарханайрикай сад уьлкведин рагъэкъечӀдай пата алай, дуьньяда виридалайни дегьне тир Байкал вир я. Адан майдан 31 700 км² я. Дуьньяда виридалайни михьи яд авай цин гьамбарханайрикай сад я. Адан кӀане авай къванер гьатта 30 метр дегьнедай акваз жеда. Байкалдиз халкьдин арада — Урусатдин гевгьер лугьуда.

Уьлкве жуьреба-жуьре менфят авай мяденрив девлетлу я. Ина федерациядин саки вири регионра нафтӀадин ва тӀебиатдин газдин мяденар дуьздал акъуднавайди я. Иллаки газ Ямал-Ненец автономиядин округда пара ава. Уьлкведин чилерин 70 % пара пай лежбервилиз виже текъведай чилер я. Идан себебар къати кьуьд ва чилер яргъалди цӀурун тавуна муркӀади кьун я. Урусатда хуьруьн майишатдин крар кьиле тухуз жедай бере вирини-вири 2-3 варз давам жезва. Мисал паталди, Европадани АСШ-да лежбервилин бере 8-9 варз давам жезва. ГьакӀ ятӀани Дуьньядин цан цуниз виже къведай чилерин 9 % ва чӀулав накьварин 50 % Урусатдал къвезва.

Гидрография

Урусат Баренц, Карадин, Лаптевар, РагъэкъечӀдай патан-Сибирдин, Чукоткадин, Беринг, Охотадин, Япон, ЧӀулав, Азов, Балтикадин гьуьлерин ятари кьунва.

Урусата авай вирер: Каспий гьуьл (дуьньяда виридалай чӀехи вир, ам учӀуди я, а вирен патаг алай чилел Урусатдин виридалай агъана авай чка ава −28м), Байкал (дуьньяда авай виридалай дерин вир, ва дуьньядин виридалай михьи яд авай чка), Ладога, Онега ва Чуддин вир ва масабур.

Дуьнядин виридалай яргъи вацӀар Урусатда ава — Лена, Обь, Иртыш, Енисей, Волга, Амур, Дон, Кеферпатан Двина.

Климат

Тамамдаказ Евразиядин кефер пата алай виляй уьлкве са шумуд климатдин зуларал ала, ибур: арктик, субарктик, хъуьтуьл ва са кьадар субтропик зулар я. Урусатдин чилерин чӀехи пай хъуьтуьл климатдин зулал ала. Климатдин жуьреба-жуьревал чкадин рельефдикай ва океандиз мукьва ва я яргъал хьуникай аслу я.

Уьлкведин рагъэкъечӀдай паталай тафаватлу яз, рагъакӀидай пата (Европада) тӀебиатдин зонайри сада-сад нубатдалди дегишзава. Ина кефер патай кьибле патаз арктик баябанар, тундраяр, тамун тундраяр, тайгадин тамар, акахьай тамар, кьери тамар, чуллер ва кьурагь баябанар сад-садан гуьгъуьналлаз къвезва. РагъэкъечӀдай патахъ фирдавай климат континентал жезва ва са гьяркьуьвилел къвезвай тӀебиатдин зонайрин кьадар тӀимил жезва.

Уьлкведин чара-чара регионра юкьван гьисабдалди январь вацран температура 6 — 50 °C, июль вацран температура 1 — 25 °C арада юзазва. Сибирдин ва Яргъа РагъэкъечӀдай патан муркӀари кьунвай, бегьер авачир чилери вири Урусатдин 65 % пай туькӀуьрзава.

Урусатда къейд авунай виридалайни вини температура 2010 йисуз Калмыкиядин Утта метеостанцияда къейд авунай. Июль вацра ина гьавадин чимивал +45,4 °C-див агакьнай. Идаз акси яз, уьлкведа виридалайни агъуз тир температура Якутиядин Оймякон хуьре 1924 йисан хъуьтӀуьз академик Сергей Обручева къейд авунай −71,2 °C тир. Температурайрин максимал тафаватдиз килигна Урусат дуьньяда садлагьай чкадал ала: 116,6 °C.

Гьайванрин алам

Уьлкведин кеферда арктикадин ва тундрадин зонайра песец, кеферпатан мирг, полюсдин къуьр, гьуьлуьн кицӀ, морж, лацу сев хьтин гьайванар гьалтзава. Тайгада машах, сев, росомаха, лось, хундуз, горностай, бурундук, хаз, тамун верч, биши кьукь, кӀекӀе, кедровка хьтин гьайванри уьмуьр гьалзава. Пеш алай тарарин тамара чӀуран къабан, мирг, норка, пара кьадар жуьре нуькӀвер ва хуьрлинкӀар гьалтзава. Приамурье ва Яргъал РагъэкъечӀдай пад дуьньяда мад санани авачир кьери гьайван — амурдин пеленг гегьенш хьанвай ареал я. Ина гьакӀни север, миргер ва маса гьайванар ава. Чуьлдин зонадин гьайванрин сиягь кьифрен хзандиз талукь тир гьайванри, сайгакри, барсукри, сикӀери, гьажилеглег, кьукь ва стрепет хьтин чӀехи нуькӀвери ацӀурзава. Къумадин баябанра миргер, чакъалар, къумадин пси ва чакъвалайдай гьайванар ава. Къавкъаздин регионда сувун цӀегь, къавкъаздин мирг, дикобраз, кицӀ-кафтар, барс ва пара кьадар жуьре рептилияр гьалтзава.

Набататар

Урусатдин флорадик 24 700 жуьре набатат акатзава, абурукай 11 400 жуьре дамарар квай набататар, 1137 жуьре хьирхьамар хьтинбур, 9000 жуьре цин набататар, 3000 жуьре хьахьар ва 159 жуьре къижийрин набататар я. Набататрив виридалайни девлетлу тир регионар Къавкъаз (6000 жуьре набататар) ва Яргъа РагъэкъечӀдай пад (2000 жуьре набататар). Сибирдин арктик островар набататрив виридалайни кьит чкаяр я. Ина вирини-вири 150 кьван жуьре набататар экъечӀзава.

Урусатдин 45,4 % пай тамари кьунва. Тамари кӀевнай чилерин вири санлай майдан 796,2 млн гектар я. Уьлкведин майдандин чӀехивилиз ва вичихъ жуьреба-жуьре тӀебиатдин зонаяр аваз хьуниз килигна, Урусатда гьайванринни набататрин алемар гзаф девлетлубур я. Лап кефер патан арктик баябанра, чкадин гьайванрин асул тӀуьнрикай тир, хьирхьамар, полюсдин бубуяр, лютикар экъечӀзава. Тундрада и набататрин сиягьдик бицӀи верхьин, макъун ва цӀивелин тарар акатзава. Тамун тундрада нарат тарцин хзандиз талукь тир муьтквер, кедр, пихта ва даур лиственница хьтин тарар экъечӀзава. Са кьадар кьибледихъ къвердавай мегъуьн, гийин, гъверши, гъулцин хьтин гьяркьуь пешер галай тарарин тамар эгечӀзава. Приамурьеда пара кьван кьери тарарин жуьреяр экъечӀзава, ибур: моголиядин мегъуьн тар, маньчжуриядин гъверши тар, ильм (къарагъаждин жуьрейрикай сад), хъархъун тарар я. Чуьлуьн ва чуьлни тамар акахьай регионра мегъуьн тамар, жуьреба-жуьре векьер ва къуьлуьн набататар экъечӀзава. ЧӀулав гьуьлуьз мукьва тир субтропик регионра цак алай мегъуьн тарарин рукар, цӀирицӀ тарари, чӀулав макъун тарари, самшит тарари винизвал ийизва.

Урусатда 41 милли паркар ва 103 къадагъа алаз хуьзвай сергьятар ава. Уьлкведин кӀвенкӀве авай проблемайрикай сад XXI виш йисан къене къати хьанвай къанундай къецихъ акъатнай тамар атӀун я. 2000—2013 йисарин къене 36,5 млн га там терг авунай. Тамар тӀимил хьунин йигинвилиз килигна Урусат дуьньяда садлагьай чкадал ала.

Гьукуматдин туькӀуьр хьунин тегьер

Урусат — гьукуматдин кьилел алай президентдин регьбервилик квай федератив республика я. Бязибуру Урусат президентвилинни-парламентдин республика тирди фикирзава.

Гьукуматдин кьилин къанун 1993 йисуз кьабулнавай конституция я. Алай чӀавуз Урусатда 2008 йисуз са кьадар дегишвилер авунай конституция кардик ква. Дегишарунар авур береда президентдин гьукум гьалунин йисар кьудалай ругуд йисалди ва Госдумадин къуллугъ кьудалай вад йисалди яргъи хъвуни халкьдин бязи къатара наразивилериз гъанвай. Урусатдин гьукумат идара авунин институтрин бине гьеле уьлкве садавайни аслу тушир чӀавара арадал атанай, амма 2000 йисалай структурада хьайи зурба дегиш хьунрин нетижада гьа къанун-къайдайри крар авунин тегьердин бинедик цӀийивилер акатнай.

Федератив паюнар

Асул макъала: Урусатдин федератив паюнар

Асул макъала: Урусатдин Федерал округар

Урусат — федератив тегьерда туькӀуьр хьайи уьлкве я. Урусатдин Федерациядин къене сад хьтин ихтиярар авай 89 субъектар ава, абурукай 22 республика, 2 халкьдин республика, 9 край, 48 вилаят, 3 федерал метлеб авай шегьер, 1 автономиядин вилаят, 4 автономиядин округ я.

И субъектра гьукум гьалунин органрин система умуми федерал дережада кьабулнавай принципралди тайин жезва. Гьар са регионда къанунар акъудзавай орган (парламент, къанунар акъудзавай кӀватӀал) ва кьилиз акъудзавай орган (гьукумат) ава. ГьакӀни гзаф пай субъектра кьилиз акъудзавай органрин кьилел акъвазнай президент, губернатор хьтин ксар ава. Чпиз тайин авур субъектра къанунрин сергьятра идара авунин там ихтиярар абуруз Урусатдин президентдин паталай вуганвайди я.

Идалайни гъейри Урусат 9 федерал округриз пай хьанва. Гьар округдин кьилин везифадал Урусатдин президентди ихтияр ганвай векил кӀвалахзава.

Урусатдин гьар са субъект административвилелди текриз пай жезва. Къайда тирвал субъектрин къене авай асул административ текар районар ва шегьерар я.

Асул макъала: Урусатдин административ паюнар

Административ ччара авунар

Федерал округар:

• Юкьван федерал округ
• Кьиблепатан федерал округ
• Кефердинни-рагъакӀидай патан федерал округ
• Яргъал-РагъэкъечӀдай патан федерал округ
• Сибирдин федерал округ
• Уралдин федерал округ
• Волгадин федерал округ
• Кеферпатан Къавкъаздин федерал округ
• Крымдин федерал округ (2014—2016)

Асул макъала: Урусатдин экономикани географиядин районар

Экономика-географиядин районар^[15]:

• Юкьван
• Юкьван-ЧӀулав накьвдин
• РагъэкъечӀдай патан-Сибирдин
• Яргъал-РагъэкъечӀдай патан
• Кеферпатан
• Кеферпатан Къавкъаздин
• Кефердинни рагъакӀидай патан арадин
• Приволжьедин
• Уралдин
• Волга-Вяткадин
• РагъакӀидай патан-Сибирдин

Республикаяр:

Адыгъея, Республика Алтай, Башкортостан, Бурятия, Дагъустан, Ингушетия, Калмыкия, Къарачай-Черкессия Республика, Карелия, Кеферпатан Осетия — Алания, Республика Коми, Республика Крым, Къабарда-Балкъар, Марий Эл, Мордовия, Саха (Якутия), Татарстан, Тыва, Удмурт Республика, Хакасия, Чечен Республика, Чуваш Республика — Чувашия;

Халкьдин республикаяр:

Донецкдин Халкьдин Республика, Лугьанскдин Халкьдин Республика

Краяр:

Алтай край, Забайкальедин край, Приморьедин край, Камчаткадин край, Краснодар край, Красноярск край, Пермь край, Ставрополь край, Хабаровск край;

Вилаятар:

Агъа Новгороддин вилаят, Амур вилаят, Архангельск вилаят, Астрахань вилаят, Белгород вилаят, Брянск вилаят, Владимир вилаят, Волгоград вилаят, Вологда вилаят, Воронеж вилаят, Запорожье вилаят, Иваново вилаят, Иркутск вилаят, Калининград вилаят, Калуга вилаят, Кемерово вилаят, Киров вилаят, Кострома вилаят, Курган вилаят, Курск вилаят, Ленинград вилаят, Липецк вилаят, Магадан вилаят, Москва вилаят, Мурманск вилаят, Новгород вилаят, Новосибирск вилаят, Омск вилаят, Оренбург вилаят, Орёл вилаят, Пенза вилаят, Псков вилаят, Ростов вилаят, Рязань вилаят, Самара вилаят, Саратов вилаят, Сахалин вилаят, Свердловск вилаят, Смоленск вилаят, Тамбов вилаят, Тверь вилаят, Томск вилаят, Тула вилаят, Тюмень вилаят, Ульяновск вилаят, Херсон вилаят, Челябинск вилаят, Ярославль вилаят;

Москва, Санкт-Петербург, Севастополь — федерал метлебдин шегьерар;

Автономиядин вилаятар:

Чувуд автономиядин вилаят;

Автономиядин округ:

Ненец автономиядин округ, Хант-Манси автономиядин округ — Югра, Чукоткадин автономиядин округ, Ямал-Ненец автономиядин округ.

Кьилиз акъудзавай гьукум

Гьукуматдин кьилел президент акъвазнава, алай чӀавуз Урусатдин президент Владимир Путин я. Гьукуматдин кьилин везифаяр кьилиз акъудиз президентдиз куьмек премьер-министрди гузва, гилан премьер-министр Дмитрий Медведев я. Президент кьейитӀа ва я везифадилай азад авуртӀа адан чкадал гьасятда премьер-министр къвезва.

Президент ругуд сан муьгьлетдиз хкязавайди я. Хкягъунар чинебан тегьерда халкьди ванер гунивди кьиле физва. Са касдивай президентдин везифадал кьве муьгьлетрилай пара акъвазиз жедач. Вилик президент кьуд йиса садра хкязавай, ругуд сан къуллугъ 2008 йисуз конституциядин реформаяр хьайила тестикьарнай.

Гьукуматдиз регьбервал ийизвай ксарин кьилел премьер-министр акъвазнава. Адаз табий я вице премьер-министр (са шумуд министерствойрин ва ведомствойрин чӀехиди), министр (министерстводин чӀехиди), гьукуматдин министр (тайин тир ведомстводин кьил ва я кьетӀен тапшуругъар кьилиз акъудзавай кас) ва министрдин везифадал алачир ведомстводин кьил.

Президентдин гъиле гзаф метлеблу ихтиярар ава, ада къецепатан политика идара ийизва, ам уьлкведин Яракьлу Къуватрин Вини кьил я, Госдумадин меслятдалди ада гьукуматдин председателяр, гьакимар, федерал министрар везифадал тайинарзава ва я везифадилай азад ийизва.

Президентди ватандиз хиянат ва я муькуь гзаф залан къанун чӀуруниз рехъ гайитӀа ва и тахсирар Вини Кьилин ва Конституциядин Дуванханайри тестикь авуртӀа Госдумадин тахсиркарвилин къарардалди Федерациядин Советдиз президент вичин везифадилай алуддай ихтиярар авайди я.

Къанунар акъудзавай гьукум

Конституциядив кьурвал къанунар акъудзавай гьукум Федерал КӀватӀал тир — парламентдин гъиле ава. Вичин нубатда парламент кьве палатайрикай ибарат я, ибур Федерациядин Совет ва Гьукуматдин Дума (Госдума) я. Илимда абуруз вини ва агъа палатаяр лугьуда. Федерациядин Советдик гьар субъектдай кьве векил акатзава. Гьукуматдин Думадик 450 депутат акатзава. Абур вири халкьдин хкягъунра партияйрин сиягьралди хкяна 5 йисан муьгьлетдиз тайинарзавайди я (2008 йисалди кьуд сан муьгьлет тир).

Дувандин гьукум

Дувандин гьукум агъадихъ галай дуванханайри кьиле тухузва: Конституциядин дуванхана, Вини Кьилин Дуванхана (ва адаз табий тир арбитраж дуванханани умуми юрисдикциядин дуванханаяр). Урусатдин Федерациядин субъектра конституциядин дуванханаяр кардик гала. ГьакӀан инсанрин ихтиярар ва азадвилер гьукуматдин органрин ва вини везифайрал алай ксарин гьахъсузвилерикай хуьн паталди Урусатда омбудсмен лугьудай махсус кас ава. Адан везифа инсанрин ихтиярар хуьн я. Омбудсмен везифадал Госдумади тайинарзава ва ам федерал конституциядин къанунрив кьурвал кӀвалахзава. Жуван крар кьиле тухудай чӀавуз омбудсмен гьич са гьукуматдин органдивай ва вини везифадал алай касдивай аслу туш ва садазни гьахъ-гьисаб гузвач.

Сиясатдин партияяр

2015 йисан 7 сентябрь тарихдал гьалтайла Урусатда 78 сиясатдин партия официалдаказ къейд авунай. Абурукай кьуд партияди Гьукуматдин Думада векилвилин чка кьунва, ибур «Единая Россия», КПРФ, «Справедливая Россия» ва ЛДПР я.

Къецепатан политика

СССР-дин давам хьиз Урусат пара кьадар тешкилатрик квазва. Ибур Садхьанвай Миллетрин Тешкилат (ООН), «ЧӀехи Муьжуьд» (1997—2014 йисарин къене), Европадин Совет, ОБСЕ, СНГ, ЕврАзЭС, ОДКБ, ШОС, ЕАЭС.

Яракьлу къуватар

Шегьерар

2010-лагьай йисан Вириурусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада уьлкведа шегьеррин статус 1100 яшамишдай чкайрив гва^[16][17][18] (2002-лагьай йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада Урусатда 1098 шегьер тир). Москвади 3 шегьер (Московский, Щербинка ва Троицк) туькьуьнин гъиляй 2013-лагьай йисан 1-лагьай гьердалди шегьеррин сан-гьисаб 1097-дал кьван тӀимил хьана^[19].

Виридалайни чӀехи шегьерар

Агьалийрин кьадардикай малуматар 2014-лагьай йисан 1-лагьай гьердалди къимет эцигунив кьурвал гана^[20].

№	Шегьер	Вилаят	Агьалияр, кас	Майдан, км²	Кьил
1	Москва	Москва	12108257	2511[21]	Сергей Собянин
2	Санкт-Петербург	Санкт-Петербург	5131942	1439	Григорий Полтавченко
3	Новосибирск	Новосибирскдин	1547910	505,62[22]	Анатолий Локоть
4	Екатеринбург	Свердловскдин	1412346	487[23]/491[24]/495[25]	Евгений Ройзман
5	Агъа Новгород	Агъа Новгороддин	1263873	410,68[26][27] — 466,5[28]	Олег Сорокин
6	Казань	Татарстан	1190850	425.3[29] (614,16[30])	Ильсур Метшин
7	Самара	Самарадин	1172348	382[31] — 541	Дмитрий Азаров
8	Челябинск	Челябинскдин	1169432	500,91[32], 501,57[33] тахьайтӀа 530[34]	Станислав Мошаров
9	Омск	Омскдин	1166092	572,9[35]	Вячеслав Двораковский
10	Ростов-на-Дону	Ростовдин	1109835	348,5[36]	Зинаида Неярохина
11	Уфа	Башкъортостан	1096702	707,93[37]	Евгений Семивеличенко
12	Красноярск	Красноярск край	1035528	359,3[38]	Эдхам Акбулатов[39]
13	Пермь	Пермдин край	1026477	799,68[40]	Игорь Сапко
14	Волгоград	Волгограддин	1017985	859,353[41]	Андрей Косолапов[42]
15	Воронеж	Воронеждин	1014610	596,51[43]	Александр Гусев
16	Саратов	Саратовдин	840785	394	Олег Грищенко
17	Краснодар	Краснодар край	805680	192,19[44] — 841,36[45]	Владимир Евланов
18	Тольятти	Самарадин	718127	314,78[46]	Сергей Андреев
19	Тюмень	Тюмендин	718127	235[47]	Александр Моор[48]
20	Ижевск	Удмуртия	637309	315,15[49]	Александр Ушаков

Кьиспес

Урусатдин империядин ЧӀехи герб (1882—1917),Igor Barbe, 2006, «Greater Coat of Arms of the Russian Empire» 1882—1917

• Дегь бередин урусатдин гьукумат (Киевдин Русь) (862 — XIII виш ийсан юкьвар).

• Кьилин шегьер: 862 — 882 йис — Новгород; 882-XIII в.й. — Киев.

• Урусатдин пачагьлугъар (XII виш ийсан — XVI виш ийсан сифте).

• Кьилин шегьер: Владимир (XIII в.й. сифте — XV в.й.).

• Урус гьукумат (XV виш ийсан эхир — 22 баскӀум (октябрь) 1721; 16 гьер (январь) 1547 йисуз авай — Москвадин ЧӀехи Пачагьар, патахъай — Урус пачагьлуг (царство)).

• Кьилин шегьер: Москва, 21 тӀул (май) 1712 йисуз авай — Санкт-Петербург.

• Урусатдин империя (22 баскӀум (октябрь) 1721 — 1 мара (сентябрь) 1917).

• Кьилин шегьер: 1712—1728 йисар — Санкт-Петербург, 1728—1732 йис — Москва, 1732—1917 — Санкт-Петербург (18 пахун (август) 1914 йис авай Петроград тӀвар яз хьун).

• Урусатдин республика (1 мара (сентябрь) — 7 цӀехуьл (ноябрь) (25 баскӀум (октябрь)) 1917).

• Кьилин шегьер — Петроград.

• Урусатдин Советрин Федератив Социалист Республика^[50]

• Кьилин шегьер: Петроград, 12 ибне (март) 1918 йисуз авай — Москва.

• Совет Социалист Республикайрин ГалкӀ (30 фундукӀ (декабрь) 1922 — 26 фундукӀ (декабрь) 1991).

• Кьилин шегьер: Москва.

• Урусат ва я Урусатдин Федерация (25 фундукӀ (декабрь) 1991 авай^[50][51]).

• Кьилин шегьер: Москва.

Киевдин Русь

Асул макъала: Киевдин Русь

862 — лай йисуз Новгород шегьерда Рюрика цӀийи урусрин гьукуматдиз бине эцигна. ЦӀуд йисалай къулухъ и гьукуматдин чӀехи шегьер Киев хьана . Сифте и гьукуметдин дин ширк язвай. Гуьгъуьнин 988 — лай йисуз Урусатди христианвал кьабулна. 1100-лай йисара и гьукумат чкӀана пара гъвечи гьукуматриз.

1237-1240-лай йисара монголри Русь кьунвай 1480 йисарал къван. Иван ІІІ урус кӀватӀ ийиз эгечӀна.

Москвадин гьукумат

Иван Грозныйдин идара авун

Урусатдин империя

Асул макъала: Урусатдин империя

Совет Социалист Республикайрин ГалкӀ

Асул макъала: Совет Социалист Республикайрин ГалкӀ

Урусатдин Федерация

Ксар

Миллетар

Миллет	Пай (2002)[52]	Пай (2010)[52]
Урусар	80,64 %	80,90 %
Татарар	3,87 %	3,87 %
Украинар	2,05 %	1,41 %
Башкирар	1,16 %	1,15 %
Чувашар	1,14 %	1,05 %
Чеченар	0,95 %	1,04 %
Эрменияр	0,79 %	0,86 %
Аварар	0,57 %	0,66 %
Мордва	0,59 %	0,54 %
Къазахар	0,46 %	0,47 %
Азербайжанвияр	0,43 %	0,44 %
Даргинар	0,35 %	0,43 %
Удмуртар	0,44 %	0,40 %
Марийцар	0,42 %	0,40 %
Осетинар	0,36 %	0,39 %
Белорусар	0,56 %	0,38 %
Кабардинар	0,36 %	0,38 %
Къумукар	0,29 %	0,37 %
Якутар	0,31 %	0,35 %
Лезгияр	0,29 %	0,35 %
Бурятар	0,31 %	0,34 %
Ингушар	0,29 %	0,32 %
масадбур	3,40 %	3,51 %
чпин миллет къалур тавунвайбур ва чпикай административ чешмейрал малумат къачунвай ксар, , млн кас	1,46	5,63

Шикилар

• 
  Урусатин таратӀ
• 
  Эльбрус
• 
  Урусатин империя дуьнеда
• 
  ССРГ дуьнеда

Баянар

1. Урусатдин официал регионар чӀалар
2. Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990—2010 года Архивация 12 февраль 2015 йисан.
3. INTERFAX.ru — Население России на 1 сентября выросло до 146,2 млн человек
4. One World — Nations Online — Countries of the World by Area
5. [Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии (Росреестр). Земельный фонд Российской Федерации на 1 января 2011 года (стр. 223)]
7. - УФ-дин Конституциядин 68-лагьай макъала, 1-лагьайни 2-лагьай пунктар
8. [Единственный государственный язык на федеральном уровне. В субъектах федерации могут устанавливаться также другие государственные языки]
9. УФ Конституциядин 80-лагьай макъала
10. - УФ-дин Конституциядин 94-лагьай макъала
11. - УФ-дин Конституциядин 95-лагьай макъала, 1-лагьай пункт
12. ПРЕЗИДЕНТ РОССИИ — Владимир Путин вступил в должность Президента России
13. Путин назначил Мишустина председателем правительства  (урус). ТАСС (16 январь 2020). Ахтармишун 17 январь 2020.
14. Крым зуростровдин чӀехи пай Урусат Федерациядинни, гьуьжет алай чилера контролвал кьиле тухузвай, Украинадин арада гьужет ийизвай кар я. Урусатдин Федерациядин федератив къурулушдив кьурвал, Крымдин чилерал Урусат Федерациядин субъектар ала — Крым Республика ва федерациядин мана-метлеб авай Севастополь шегьер. Украинадин административни территориал паюниз килигна, Крымдин чилерал Украинадик квай Крым Автоном Республика ва кьетӀен статус гвай Севастополь шегьер ала
15. Общероссийский классификатор экономических регионов. ОК 024-95
16. Госкомстат РФ. Окончательные итоги ВПН 2010: 6. Группировка городских населенных пунктов по численности населения по субъектам Российской Федерации
17. Шаблон:Итоги переписи 2010
18. В указанное число не включены 9 городов, административно входящих в районы Санкт-Петербурга: Зеленогорск, Колпино, Красное Село, Кронштадт, Ломоносов, Павловск, Петергоф, Пушкин, Сестрорецк
19. Россия 2013. Статистический справочник
20. Росстат. Федеральная служба Государственной статистики. Численность населения Российской Федерации на 1 января 2014 года. 29-30-31-32. Города с численностью постоянного населения более 100 тыс. чел.
21. С.Собянин, выступление в Московской городской Думе «Отчёт о результатах деятельности Правительства Москвы за 2011—2012 годы» C. 4-5, «Большая Москва» Архивация 14 май 2013 йисан.
22. Новосибирск: Общая информация Архивация 10 сентябрь 2015 йисан.
23. Екатеринбург. Панорама недели. Выпуск 16 (24-30 мая 2010 года) Архивация 15 октябрь 2014 йисан.
24. Основные положения Генерального плана муниципального образования «город Екатеринбург»
25. Стратегический план развития Екатеринбурга до 2015 года. Раздел II. Исходные конкурентные возможности Екатеринбурга. Внутренние факторы развития города. Архивация 21 февраль 2014 йисан.
26. Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии. Доклад О состоянии и использовании земель Нижегородской области в 2010 году(кьейи элячӀун). Приложение 10. стр. 136
27. БД ПМО Нижегородской области. Город Нижний Новгород
28. Генеральный план города Нижнего Новгорода. Пояснительная записка Архивация 6 март 2016 йисан. стр. 4
29. площадь собственно города, Федеральная служба государственной статистики
30. площадь муниципального городского округа
31. Пояснительная записка к Генеральному плану г.о. Самара. Приложение 1. Основные технико-экономические показатели Архивация 13 ноябрь 2020 йисан. с.21
32. База данных показателей муниципальных образований. Росстат.
33. Основные положения Генерального плана города Челябинск. Архивация 5 март 2016 йисан. (стр.46)
34. Челябинск сегодня - Визитная Карточка. Администрация г. Челябинска. Архивация 3 февраль 2012.
35. География Омска
36. О городе. Ростов-на-Дону. Архивация 13 август 2013.
37. БД ПМО Республики Башкортостан
38. Социалистическое наследие Красноярска. Часть 1. | Красноярск Дейли.
39. Мэром Красноярска избран единоросс Эдхам Акбулатов // ИА REGNUM, 11.06.2012
40. Росстат. БД ПМО Пермского края
41. Росстат. База данных показателей муниципальных образований
42. Депутаты Волгоградской городской думы выбрали нового главу города
43. База данных показателей муниципальных образований.
44. Стратегия инвестиционного развития муниципального образования город Краснодар до 2030 года. Таблица 1.2.1. Баланс территории в границах города Краснодара, существующее положение. (стр. 11)
45. Устав муниципального образования город Краснодар Архивация 20 декабрь 2010 йисан.
46. БД ПМО Самарской области. Тольятти
47. Charter of Tyumen (city proper) January 1, 2010. The Tyumen City Administration. Ахтармишун 11 май 2010.
48. Главой администрации Тюмени стал Александр Моор
49. Наш город — IZH.RU Архивация 25 февраль 2013 йисан.
50. Маса тӀварар: Урусатдин Советрин Республика (7 цӀехуьл (ноябрь) 1917 авай), Урусатдин Социалист Федератив Советрин Республика (10 чиле (июль) 1918 авай), Урусатдин Советрин Федератив Социалист Республика (5 фундукӀ (декабрь) 1936 авай), Урусатдин (Россиядин) Федерация (25 фундукӀ (декабрь) 1991 авай)
51. Закон РСФСР от 25 декабря 1991 года № 2094-I «Об изменении наименования государства Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика».
52. Российская газета. Вот какие мы — россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

ЭлячӀунар

• Сервер органов государственной власти России (урус)