Remove ads
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê an jî Dewletên yekbûyî bi kurtasî DYA (bi îngilîzî: United States of America; bi kurtasî U.S. an jî U.S.A.), dewleteke li Amerîkaya Bakur e ku ji 50 eyaletan pêk tê û her eyaletek xwedî statuyeke taybet e. 48 eyaletên Dewletên Yekbûyî di navbera Kanada û Meksîkê de ne. Eyaleta Alaskayê li bakurê Kanadayê ye, eyaleta Hawaî jî li Okyanûsa Mezin dimîne. Welat hem ji aliyê erd û hem jî ji aliyê giştî ve welatê herî mezin ê cîhanê yê sêyem e. Sinorên bejahî li aliyê bakur bi Kanadayê re û li aliyê başûr jî bi Meksîkê re heye. Sinorên deryayî yên vî welatî jî bi Bahama, Kuba, Rûsya û welatên din re hene. Dewletên Yekbûyî bi nifûsa zêdetirî 333 milyonan bûye welatê herî qerebalix ê parzemîna Amerîkayê û sêyem welatê herî qerebalix ê cîhanê ye.
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê United States of America |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Dirûşm: | ||||||
| Sirûd: "The Star-Spangled Banner" Marş: "The Stars and Stripes Forever"[3] |
||||||
 |
||||||
 |
||||||
| Paytext | Washington DC 38°53′Bk 77°01′Ra | |||||
| Bajarê mezin | New York City 40°43′Bk 74°00′Ra | |||||
| Zimanên fermî | Asta federal[a] | |||||
| Zimanê neteweyî | Îngilîzî[b] | |||||
| Komên etnîkî | 72.41% Spî 12.61% Reş 9.11% Yên din/Piretnîkî 4.75% Asyayî 1.12% Binkî |
|||||
| Demonîm | Amerîkan | |||||
| Rêveberî | Komara federal a serokatiyê | |||||
| • | Serok | Joe Biden | ||||
| • | Cîgirê Serokê | Kamala Harris | ||||
| • | Peyvdarê Qesrê | Mike Johnson | ||||
| • | Serokê Dadê | John Roberts | ||||
| Pêşvebirî | Encûmen | |||||
| • | Meclîsa jorîn | Senato | ||||
| • | Meclîsa jêrîn | Nûnerên Parlamenê | ||||
| • | Deklarasyon | 4ê tîrmehê, 1776 | ||||
| • | Konfederasyon | 1ê adarê, 1781 | ||||
| • | Peymana Parîsê | 3ê îlonê, 1783 | ||||
| • | Destûr | 21ê hezîranê, 1788 | ||||
| • | Mukirkirina awayê rêveberiya dawî | 24ê adarê, 1976 | ||||
| Rûerd | ||||||
| • | Giştî | 9,833,517 km2[d] (3.) | ||||
| • | Av (%) | 6.97 | ||||
| • | Giştî welat | 9,147,593 km2 | ||||
| Gelhe | ||||||
| • | 2016 Texmînkirin | 324.045.364 (3.) | ||||
| • | Tîrbûn | 35/km2} (180.) | ||||
| TBH (PHK) | 2016 texmînkirin | |||||
| • | Giştî | $18.558 trîlyon (2.) | ||||
| TBH (nomînal) | 2016 texmînkirin | |||||
| • | Giştî | $18.558 trîlyon (1.) | ||||
| Gini (2013) | 40.8 navîn |
|||||
| PPM (2014) |  0.915pir bilind · 8. |
|||||
| Dirav | USD ($) (USD) | |||||
| Demjimêr | (UTC−4 heta −12, +10, +11) | |||||
| • | Havîn (DH) | (UTC−4 heta −10[e]) | ||||
| Celebê dîrokê | MM/RR/SSSS | |||||
| Hatûçûna ajotinê | rast[f] | |||||
| Koda telefonê | +1 | |||||
| ISO 3166 | US | |||||
| Înternet TLD | .us .gov .mil .edu | |||||
Dewletên Yekbûyî ji 50 eyaletan, herêmek federal, pênc herêmên sereke, neh giravên biçûk ên derve û ji 326 rezervasyonên hindî pêk tê. Dewletên Yekbûyî ji hêla erd û ji hêla rûbera tevahî ve sêyemîn welatê herî mezin ê cîhanê ye. Paytexta neteweyî ya Dewletên Yekbûyî Washington, D.C. ye û bajarê herî populerê Dewletên Yekbûyî ku navenda darayî ya sereke ye, bajarê New York City ye.
Gelên xwemaliyên Dewletên Yekbûyî bi hezaran sal in li Amerîkayê dijîn. Kolonîzasyona brîtanî ku di sala 1607an de dest pê kir bûye sedema damezrandina Sêzdeh Koloniyên ku niha li Dewletên Yekbûyî yên Rojhilat e. Koloniyan bi Keyaniya Brîtanî re li ser bac û nûnertiya siyasî ketin nîqaşan ku bûne sedema Şoreşa Amerîkayê û şerê şoreşgeriyê. Dewletên Yekbûyî di 4ê tîrmeha sala 1776an de serxwebûna xwe îlan kir û bû yekem netewedewlet ku li ser prensîbên aramiya mafên xwezayî yên ku nayên guhertin, razîbûna rêvebiran û demokrasiya lîberal ava bûye. Ji ber ku welat li seranserê parzemînê di gelek şeran de, bi bidestxistina axê û peymanan, di dawiyê de gihîştin Okyanûsa Mezin û di sedsala 19an de, felsefeya siyasî ya Dewletên Yekbûyî ji têgeha çarenûsa eşkere bi bandor dibe. Perçebûna herêmî ya ji ber mijara koletiyê dibe sedema perçebûn û Dewletên Konfederal ên Amerîkî ku di dema Şerê navxweyî yê Amerîkayê (1861-1865) de li dijî dewletên mayî yên yekîtiyê re şer kirin. Bi serkevtin û parastina yekîtiyê re, koletî bi qanûna sêzdehan ji holê hatiye rakirin.
Hikûmeta Dewletên Yekbûyî komarek federal e ku nûnerê demokrasiyê bi sê şaxên hikûmetê hatiye dabeşkirin. Hikûmet xwedan meclîsek neteweyî ye ku ji Meclîsa Nûneran û ji Meclîsa Jêrîn pêk tê ku Senato, meclîsa jorîn li ser bingeha temsîliyeta wekhev ji bo her eyaletê dixebite. Gelek pirsgirêkên polîtîk ne navendî ne ku ji hêla dadrêsiyê ve bi qanûnên pir bi cihêreng in. Dewletên Yekbûyî di pîvanên navneteweyî yên kalîteya jiyanê, dahat û dewlemendiyê, hevberiya aborî (reqabeta aborî), mafên mirovan, nûbûn û perwerdehiyê de pir di cihanê de di rêzên asta jorîn de ye ku welat xwedî asteke kêm a gendeliyê ye û xwedî dahata navînî ya herî bilind ê cihanê ya kesane ye. Di warê melbenda çand û etnîsîteyan de, Dewletên Yekbûyî ji hêla mezintirîn nifûsa koçber a cîhanê ve hatiye avakirin.
Dewletên Yekbûyî welatek pir pêşkevtî ye ku xwediyê dahata navînî ya herî zêde ya li cîhanê ye. Aboriya Dewletên Yekbûyî bi qasî çaryeka Dahata Berhemên Kesane ya Neteweyî ya cîhanî pêk tîne û ji hêla Dahata Berhemên Kesane ya Neteweyî ve di rêjeyên danûstendina bazarê de welatê herî mezin e. Welat di cîhanê de derhanînkatê herî mezin û duyem mezintirîn hinardekar e ku xwediyê dewlemendiya herî mezin ê cîhanê ye. Dewletên Yekbûyî endamê damezrîner ê Neteweyên Yekbûyî, Banka Cîhanî, Fona Pereyan a Navneteweyî, Rêxistina Dewletên Amerîkî, NATO, Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê ye û endamê daîmî yê Konseya Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî ye. Welat wekî hêza herî girîng a siyasî, çandî, aborî, leşkerî û zanistî ya cîhanê ye ku xwedî bandorek gerdûnî ya girîng e.
Remove ads
Hem di kurdî û hem jî di gelek zimanên din de gelek navên vî welatî hene:
- Amerîka, Emrîka
- Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê
- Wîlayetên Hevgirtî yên Amerîkayê û hwd.
Serdema destpêkê (berî sala 1630an)
Niştecihên pêşî yên Amerîkaya Bakur ji Sîbîryayê koç bûne ku bi pira bejahî ya Beringê derbas dibin ku tê pêşbînîkirin herî kêm 12000 sal berê gihîştine Dewletên Yekbûyî yên îro ku hinek delîl dîrokên hêj zûtir ê hatina wan destnîşan dikin.[4][5][6] Çanda Klovîzê ku li dora 11000 b.z. xuya dibe, tê bawer kirin ku pêla yekem a bicihkirina mirovan ê li Amerîkayê temsîl dike.[7][8] Ev îhtîmala yekem ji sê pêlên mezin ên koçberiyê ber bi Amerîkaya Bakur bû ku pêlên paşerojê bav û kalên Athabaskan, Aleuts û Eskîmosên îro anîne Amerîkayê.[9]
Bi demê re çandên xwemaliyên li Amerîkaya Bakur her ku her diçe pêşkevtî dibin ku hêj jî wekî çanda Mîssîsîppiyanyên pêş-kolumbî ku li başûrê rojhilat çandiniya pêşkevtî, mîmarî û civakên tevlihev pêş xistine.[10] Bajardewleta Cahokia li Dewletên Yekbûyî yên îro mezintirîn, komplekstirîna cihê arkeolojîk a berî Kolombiyayê bû.[11] Li herêma Four Corners li başûrêrojavayê Dewletên Yekbûyî yên îro, çanda bav û kalên Puebloansan e ku bi sedsalan bi ceribandinên çandiniyê pêş ketine.[12] Algonquian, di nav de gelên ku bi zimanên algonquian diaxivin, yek ji gelên xwemaliyên Amerîkaya Bakur ên herî qerebalix û berbelav bûn.[13] Ev mirovan ji hêla dîrokî ve li peravên Atlantîkê û li herêmên Çemê Saint Lawrence û Golên Mezin girîng bûn. Berî ku koçberên Ewropî bi Algonquian re têkilî daynin, piraniya Algonquian bi nêçîr û masîgirtinê jiyana xwe berdewam kiribûn û gelekan jî parêzên xwe bi çandina ceh, fasûlî û squash (celebek fêkî), ku bi îngilîzî navê "Three Sisters" jî tê zanîn, temam dikirin. Gelên Ojibwanî jî birincê çolê çandine. Konfederasyona Iroquois Haudenosaunê ku li başûrê herêma Golên Mezin e di navbera sedsalên 12an û 15an de hatiye damezrandin.[14]
Texmîna hêjmara nifûsa xwemaliyên Amerîkaya Bakur piştî hatina koçberên ewropî dijwar e.[15] Douglas H. Ubelaker ji Enstîtuya Smithsonianê 93 hezar kes li dewletên Atlantîka Başûr û 473 hezar kes li dewletên Kendavê texmîn dike lê piraniya akademîsyenan vê hejmarê pir kêm dibînin.[16] Antropolog Henry F. Dobyns texmîn kiriye ku nifûs pir zêde bûn û destnîşan kiriye ku nêzîkê 1,1 milyon li peravên Kendava Meksîkê jiyan kirine 2,2 milyon mirov di navbera Florîda û Massachusetts de jiyan kirine, 5,2 milyon kes li Geliyê Mississippiyê û li peravên çeman û li dora 700 hezar kes jî li Nîvgirava Florîdayê jiyan kirine.[15][17]
Gerokê îtalî Giovanni da Verrazzano ku di sala 1525an de ji hêla Fransayê ve şandine Cîhana Nû, li herêma Kendava New Yorkê ya îro bi niştecîhên xwemaliyên Amerîkayê re rû bi rû maye. Împeratoriya Spanyayê li Florîda û Nû Meksîk di nav de li Saint Augustine ku bi gelemperî bajarê herî kevnar ê neteweyê tê hesibandin û li Santa Feyê cihên xwe yên yekem ava kirine. Fransî li ser Çemê Mississippi û Kendava Meksîkê, tevî New Orleans û Mobile, cihê runiştgehên xwe ava kirine.[18]
Kolonîbûn, bicihbûn û civak (1630-1763)
Kolonîzasyona Brîtanî ya li peravên rojhilatê Amerîkaya Bakur bi Koloniya Vîrjînya di sala 1607an de dest pê kiriye ku brîtanî li Jamestownê bi cih bûne û paşê jî di sala 1620an de Koloniya Plymouthê ava kirine.[19][20]
Yekem meclîsa qanûnî ya hilbijartî ya parzemînê, House of Burgesses (Mala Burgesses) e ku li Vîrjînya di sala 1619an de hatiye damezrandin. Di sala 1636an de Zanîngeha Harvardê li Cambridge, Koloniya Massachusetts Bay wekî yekem saziya xwendina bilind hatiye damezrandin. Peymana Mayflower û Fermanên Bingehîn ên Connecticutê ji bo xwerêveberiya nûnerî û destûrparêziyê ku li seranserê koloniyên amerîkî pêşde diçe li Amerîkayê dibe mînaka despêkê ya destûra bingehîn. Gelek niştecîhên Îngilîzî li dijî xirîstiyanên ku ji Înglistanê direvin û li azadiya dînî digeriyan sekinîne.[21][22] Di serî de ji ber nexweşiyên infeksiyonî yên wekî pizrik û sorikê û piştre jî jiber hatina ewropiyan nifûsa xwemaliyên Amerîkayê kêm dibin.[23][24] Di nîvê sala 1670an de brîtanî li ser axa niştecîhên holendî li Nû Netherland, li herêma Atlantîka Navendî têk dibin û zeft dikin.
Di sedsala 17an de, di dema kolonîzasyona ewropî de, gelek niştecîhên ewropî bi kêmbûna xwarinê, nexweşî û pevçûnên bi Amerîkîyên Xwemalî re ku di nav de di Şerê King Philip jî hebû rû bi rû dimînin. Digel şerên bi niştecihên ewropî re, xwemaliyên amerîkî pir caran bi eşîrên cîran re jî şer kirine. Lê di gelek rewşan de, xwemalî û niştecîhên ewropî li hev kirin e. Niştecîhên ewropî xwarin û postên heywanan ji xwemaliyan dikirîn xwemaliyan jî çek, amûr û tiştên din ên ewropiyan ji ewropiyan dikirîn. Xwemaliyên amerîkî gelek niştecihên ewropî hînî çandina ceh, fasûlî û xwarinên din kirin.[25] Mîsyonerên ewropî û yên din teqez kirin ku girîng e şaristaniya xwemaliyên amerîkî û ji wan xwestin kirin ku pratîk û şêwazên çandiniyên ewropî bipejirînin.[25][26] Digel zêdebûna kolonîzasyonên ewropî ya Amerîkaya Bakur de xwemaliyên amerîkî pir caran di dema pevçûnan de koçber bûne yan jî di dema pêvçûnan de hatine kuştin.[27]
Niştecîhên ewropî jî bi rêya bazirganiya koleyên transatlantîk dest bi bazirganiya koleyên afrîkî li Dewletên Yekbûyî yên kolonyal kirin.[28] Di destpêka sedsala 18an de, li cihê koletiyê, koletiya peymanî wekî çavkaniya sereke yê keda çandiniya ji bo berhemên diravî yên li Başûrê Amerîkayê cih girtiye.[29] Civaka kolonyal li ser encamên dînî û exlaqî ya koletiyê dabeş bû û çend koloniyan ji bo alîgiriya koletiyan yan jî li dijî koletiyan qanûnan derxistin.[30][31]
Di wê demê de Amerîkaya Brîtanî dihat hesibandin ku sêzdeh kolonî ji hêla Brîtaniyan ve wekî axa girêdayiyên derveyî dihate birêvebirin.[32] Li hemî koloniyan ji li hinek herêman ji xeynî katolîk û cihûyan ji bo rêveberiya herêmî ji bo kesên dewlemend û ji bo kesên spî ji bo rêveberiyê hilbijartinên vekirî hebûn.[33] Bi rêjeyên jidayikbûnê yên pir zêde û bi rêjeyên mirinê yên kêm niştecîhiyên ku bi domdarî mezin dibin, nifûsa kolonyal bi lez zêde dibe û nifûsa xwemaliyên amerîkî dorpêç dike.[34] Tevgera vejîner a xirîstiyan a salên 1730an û 1740an ku wekî Hişyariya Mezin tê zanîn, berjewendiya kolonyal hem dînê û hem jî azadiya dînê geş dike.[35] Ji xeynî nifûsa xwemaliyên amerîkî, nifûsa Sêzdeh Koloniyan di sala 1770an de xwedan nifûsek zêdetirî 2,1 milyon kes bû ku di wî demê de nifûs bi qasî sê car ji nifûsa Brîtanyayê bû. Di salên 1770î de, tevî dewamkirina hatina koçberên nû ji Brîtanya û deverên din ên ewropî, zêdebûna xwezayî ya nifûsê wisa bû ku tenê hindikahiyek piçûk ê amerîkî li derveyî welat ji dayik bûye.[34] Dûrbûna koloniyan ji Brîtanyayê hişt ku pêşkevtina xwerêvebiriya li koloniyan lê ew rastî hewildanên periyodîk ên padîşahên brîtanî hat ku ji nû ve desthilatdariya padîşah destnîşan bikin.[34]
Şoreşa amerîkî û neteweya nû (1763–1849)
Di sala 1774an de Kongreya Yekem a Parzemînê ku li Fîladelfiyayê civiya, Yekitiya Parzemînî pejirand ku boykotek kolonî-berfire ya li dijî malên brîtanî ragihand. Şerê Şoreşa Amerîkî di sala paşîn de, di 19ê avrêla sala 1775an de, di Şerên Lexington û Concord dest pê kir. Koloniyan dîsa li Fîladelfiya di Kongreya Parzemînê ya Duyem de kom bûn, li wir, di hezîrana sala 1775an de, wan George Washington wekî fermandarê Artêşa Parzemînê ku di destpêkê de ji milîsên welatparêz ên amerîkî yên cihêreng ên ku li dijî Artêşa Brîtanî berxwe didan, tayîn kirin. Di hezîrana sala 1776an de, Kongreya Parzemînê ya Duyem komîteyek ji pênc delegeyên xwe John Adams, Benjamin Franklin, Thomas Jefferson, Robert R. Livingston û Roger Sherman bi nivîsandina pêşnûmeya Daxuyaniya Serxwebûnê berpirsiyar kir. Pênc delegeyan, ji Jefferson xwestin ku pêşnûmeya xwe ya yekem binivîsîne. Dema ku Jefferson bi çar delegeyên din re şêwirî, wî bi giranî pêşnûmeya wê ya yekem di nav du hefteyan de ji qata duyem a ku wî li xaniyek li Kolana Marketê ya li Navenda Bajarê Fîladelfiyayê kirê kiribû nivîsand.[36]
Danezana Serxwebûnê di 4ê tîrmeha sala 1776an de ji aliyê Kongreya Duyem a Parzemînê bi awayekî yekdengî hate pejirandin û esasên danezana ku ji aliyê kongreyê ve hatibû pejirandin ev in: "Em van rastiyan bi xwe diyar dikin ku hemî mirov wekhev hatine afirandin ku ew ji hêla afirînerê xwe ve bi hinek mafên ku nayên desteser kirin têne diyar kirin ku di nav van de lêgerîna jiyan, azadî û bextewariyê hene." Pejirandina bi yekdengî ya Danezana Serxwebûnê her sal di 4ê Tîrmehê de li Dewletên Yekbûyî wekî Roja Serxwebûnê tê pîroz kirin. Di sala 1777an de serkevtina amerîkî di Şerê Saratoga de di encama girtina artêşek brîtanî de û bû sedem ku Fransa û hevalbendê wan Spanya beşdarî şerê li dijî wan bibin. Piştî radestkirina Artêşa Duyem a Brîtanî li dorpêçkirina Yorktown di sala 1781ê de, Brîtanya peymaneke aştiyê îmze kir. Serweriya Amerîkî naskirina navneteweyî bi dest xist ku neteweya nû li rojhilatê Çemê Mîsîsîpiyê, ji Kanadaya îro li bakur û Florîda li başûr, li rojhilatê Çemê Mîsîpiyê, xwedan axeke girîng bûn.[37] Tengasiyên bi Brîtanyayê re dewam kir ku di dawiyê de dibe sedema Şerê sala 1812an û bidawî dibe.[38]
Di 1781an de, Bendên Konfederasyon û Yekîtiya Herdem hikûmetek nenavendî ava kir ku heya 1789an di meriyetê de bû.[39] Ji ber ku her ku diçe diyar dibe ku Konfederasyon ji bo rêvebirina welatê nû têrê nake, neteweperestan parêzvanî û rêberiya Peymana Fîladelfiyayê ya sala 1787an kir ku li wir Destûra Dewletên Yekbûyî di 1788an de di peymanên dewletê de hate nivîsandin û pejirandin.[40] Destûra Bingehîn a Dewletên Yekbûyî, destûrnameya neteweyî ya nivîskî û domdar a herî kevn û dirêj e ku di îro de jî di meriyetê de ye. Di sala 1789an de kete meriyetê ku hikûmet ji nû ve hate organîze kirin û federasyonek ku ji hêla sê şaxên (îcrakar, dadwerî û zagonsaz) ve tê rêvebirin, li ser prensîba çêkirina kontrol û hevsengiyên saxlem avakir. George Washington ku di Şerê Şoreşgerî de Artêşa Parzemînê serkevtî dibe û dûv re bi dilxwazî dest ji desthilatdariyê berda, li gorî destûra nû wekî yekem serokê neteweya nû hatiye hilbijartin. Bill a Maf, ku sinorkirina federalî ya azadiyên kesane qedexe dike û rêzek parastinên qanûnî garantî dike, di sala 1791an de hatiye pejirandin.[41]
Di serdema Kolonyaliya Brîtanî de, koletî li koloniyên Amerîkî qanûnî bû ku koletiya qanûnî demek demdirêj di dîroka cîhanê de "zehmetiyên li hember rewabûna koletiyê ya exlaqî kêm bûn". Lêbelê di dema şoreşê de gelek li koloniyan dest bi pirsyarkirina koletiya qanûnî kirin.[42]
Di warê lidij bûna koletiyê de parçebûna herêmî ya li ser koletiyê di dehsalên pêş de zêde bû. Li Bakur çend pêşengên damezrîner ên navdar wekî John Adams, Roger Sherman, Alexander Hamilton, John Jay û Benjamin Franklin piştevaniya doza rakirina koletiyê dikirin û di salên 1810î de hemî dewletên li herêmê koletiyê rakirin ku ev azadî di Cîhana Atlantîkê de bûye yekem azadiya mirovan.[42] Lihevkirina Missouri (1820) Missouri wekî dewletek koledar û Main wekî dewletek azad qebûl kir û polîtîkaya qedexekirina koletiyê li axa mayî ya Louisiana ya li bakurê paralela 36 ° 30' ku hatibû kirîn ragihand. Encamê defacto welat dike du beş ên ku dewletên azad, ku koletî qedexe dikin û dewletên kolevan, ku saziya koletiyê diparastin. Ev bi nakokî bû ku bi gelemperî wekî dabeşkirina welat li ser xetên mezhebî dihate dîtin.[42] Li başûr bi îcadkirina amura pembûyê re çewisandina kolevaniyê pêk hatiye ku ji aliyê elîtên herêmê û rewşenbîran ve her ku çûye sazûmana koletiyê li şûna xirabiyek pêdivî, wekî qenciyek erênî dihate dîtin.[42] Tevî ku hikûmeta federal di sala 1807an de, piştî sala 1820an, beşdarbûna amerîkî di bazirganiya koleyan a Atlantîkê de qedexe kir, bikaranîna keda koleyan û çandiniya berhema pembû ya pir bikêrhatî li başûr biser ket.[43][34][44] Hişyarbûna Mezin a Duyem, bi taybetî di serdema salên 1800 û 1840an de, bi milyonan veguherand Protestanîzma Mizgînî. Protestoyan li bakur hêz da gelek tevgerên reformên civakî ketin tevgerê. Li başûr, Metodîst û Bapdîstan di nav gelên kole de dînên xwe guhertin.[45]
Berfirehbûn, şerê navxweyî û avabûnî (1849-1876)
Di dawiya sedsala 18an de, niştecîhên amerîkî dest pê kir ku ber bi rojava ve berfirehtir bibin, hinek ji wan bi hêsta çarenûsek vekirî beşdarî vê hewldanên berfirehkirinê bûne.[46][47] Bidestxistina Louisiana ya sala 1803an hema hema qada neteweyî du qat zêde kir ku Spanyayê di sala 1819an de Florîda û deverên din ên Berava Kendavê radest kir.[47] Komara Teksasê di sala 1845an de di berfirehbûnê ve hate girêdan û Peymana Oregon a sala 1846an bi Brîtanyayê re bûye sedema kontrolkirina Dewletên Yekbûyî yên Amerîka ya li bakurê rojavayê amerîkî.[48] Dema ku berfireh bûn bêtir berbi axa ku ji hêla xwemaliyên amerîkî ve lê dijîn berfireh dibe hikûmeta federal bi gelemperî polîtîkayên rakirina îndiyan yan jî polîtîkayên asîmîlasyonê bikaranîn.[49][50] Di salên 1830an de Şopa Hêsiran, polîtîkaya rakirina îndiyan ya ku bi darê zorê wan bi cih kirine, nîşan dide. Jicihwarî dibe sedema rêzek dirêj ji Şerên Îndî yên Amerîkî li rojavayê Çemê Mississippi û di dawiyê de dibe sedema pêvçunên bi Meksîkê re.[51] Piraniya van pevçûnan bi desteserkirina xaka xwemaliyên ya amerîkî û girtina wanê li rezervasyonên warên wan bi dawî bûn. Serkevtina di Şerê Meksîkî-Amerîkî de di sala 1848an de bi Desthilatdariya Meksîkî ya Kalîforniyayê û piraniya başûrê rojavayê amerîkî ya îro encam da, digel ku Dewletên Yekbûyî niha parzemînê vedigire.[46][52] Koçbûna ji bo derxistina zêran li Kalîforniyayê ya (1848-1849) koçberiya ber bi peravên Okyanûsa Mezin vekir ku bû sedema jenosîda Kalîforniya û avakirina dewletên rojavayî yên din.[53][54]
Pevçûnek di derbarê koletiyê de di navbera kesên rêş ku bi eslê xwe afrîkî ne dibe sedema bingehîn a Şerê navxweyî yê Amerîkayê.[55] Bi hilbijartina sala 1860an a komarparêz Abraham Lincoln re, kongreyên li yanzdeh dewletên koledar, hemî li Dewletên Yekbûyî yên Başûr, veqetîn ragihandin û Dewletên Konfederal ên amerîkî ava kirin ku di heman demê de hukûmeta federal ku bi navê yekîtiyê tê zanîn, domand ku veqetandin nedestûrî û neqanûnî bû.[56] Di 12ê avrêla sala 1861an de, Konfederasyonê bi bombebarankirina Fort Sumter ku garnîzonek federalê li bendergeha Charleston li Karolînaya Başûr e, pevçûnek leşkerî da destpêkirin.
Şerê Navxweyî yê Amerîkayê, şerê leşkerî yê herî kujer ê di dîroka Amerîkayê de ye ku di navbera salên 1861 û 1865 qewimiye. Di encama şer de nêzî 620 hezar leşker ji her du aliyan û zêdetirî 50 hezar sivîl hatin kuştin ku piraniya wan ji başûr bûn.[57] Di destpêka tîrmeha sala 1863an de, Şerê Navxweyî di berjewendiya Yekîtiyê de dest pê kir û piştî serketina Artêşa Yekîtiyê ya di Şerê Gettysburgê de li cihê ku generalê Artêşa Yekîtiyê George Meade êrişa generalê Artêşa Konfederal Robert E. Lee li bakur hatiye rawestandin. Di nîsana sala 1865an de piştî serkevtina Artêşa Yekîtiyê ya di Şerê Dadgeha Appomattox, Konfederasyon radest bû û bi awayekî bilez hilweşiya.
Piştî têkçûna Konfederasyonan ji nû ve avadanî dest pê kir. Dema ku Serok Lincoln hewl da ku lihevhatina di navbera Yekîtî û Konfederasyona berê de çêbike, kuştina wî di 14ê avrêla sala 1865an de dîsa di navbera bakur û başûr de kêşekî derxist. Komarparêzan di hikûmeta federal de armanca xwe ji bo çavdêrîkirina avakirina başûr û dabînkirina mafên Afrîkî-Amerîkî û bi navê Guherandinên Veavakirinê yên Destûra Bingehîn garantiya rakirina koletiyê, hemwelatîbûna tevahî ji amerîkîyên ku bi eslê xwe afrîkî ne da û mafê dengdanê ji bo kesên reş ragihand. Wan heta Lihevkirina sala 1877an berdewam kir. Spîyên başûrî yên bibandor ku ji xwe re digotin "xilaskar", piştî bidawîbûna Nûavakirinê, kontrola herêmî ya başûr bi dest xistin û têkçûna têkiliyên bi nîjadên amerîkî re hate destpêkirin. Xilaskaran ji sala 1890an heya sala 1910an qanûnên bi navê Jim Crow saz kirin, hema hema hemî kesên reş û hinek kesên spîyên xizan li seranserê herêmê bê maf man. Kesên reç li seranserê welêt, nemaze li başûr bi cudabûna nijadî re rû bi rû man û di bin metirsiya lînçkirin û tûndtûjiyê de jiyan kirin.[58][59]
Pêşveçûna Dewletên Yekbûyî ya nûjen (1876-1914)
Binesaziya neteweyî, tevî telegraf û rêyên hesinî yên transparzemîn, mezinbûna aborî û bicihbûn û pêşkevtina mezin a Rojavayê Kevin a Amerîkî teşwîq kir. Piştî bidawîbûna Şerê Navxweyî yê Amerîkayê di sala 1865an de, rêyên hesinî yên nû yên transparzemîn veguheztina niştecîhan hêsantir kir, bazirganiya navxweyî berfireh kir û nakokiyên bi xwemaliyên amerîkî re zêde kirin.[60] Berfirehbûna axa sereke jî di sala 1867an de bidestxistina Alaskayê ji Rûsyayê bi xwe re anî.[61] Di dala 1893a de, hêmanên pro-amerîkî li Hawaiiyê padîşahiya Hawaî hilweşandin û Komara Hawayiyê ava kirin ku bi vê yekê di sala 1898an de beşdarê Dewletên Yekbûyî dibe. Porto Rîko, Guam û Filîpîn di heman salê de, bi Peymana Parîsê (1898) piştî Şerê Spanî-Amerîkî ji hêla Spanyayê ve hate radestkirin.[62] Porto Rîkayî hem bi Qanûna Foraker (1900) û ne jî bi dozên Insular (1901) hemwelatîbûnê bi dest nexistin. Samoa Amerîkî di sala 1900an de piştî bidawîbûna Şerê Navxweyî yê Duyemîn ê Samoayê ji hêla Dewletên Yekbûyî ve hate bidestxistin. Giravên Vîrjîn ên Dewletên Yekbûyî di sala 1917an de ji Danîmarkayê hatin kirîn.[63]
Ji 1865an heya 1918an pêlek bêhempa û cihêreng a koçberan gihîştin Dewletên Yekbûyî ku bi tevahî nifûsa gihîştiye 27,5 milyon kesan. Bi tevayî, 24,4 milyon (89%) ji Ewropayê hatine, di nav de 2,9 milyon ji Brîtanya Mezin, 2,2 milyon ji Îrlenda, 2,1 milyon ji Skandînavya, 3,8 milyon ji Almanya, 4,1 milyon ji Îtalya, 7,8 milyon ji Rûsya û deverên din ên Navendî û Ewropaya Rojhilat hatine. 1,7 milyonên din jî ji Kanadayê hatine Dewletên Yekbûyî. Piranî bi rêya bendera New York City û di sala 1892an, bi rêya rawestgeha koçberiyê li Girava Ellis hatin lê komên etnîkî yên cihêreng li cihên cuda cuda bi cih bûne. Dema ku gelek alman û ewropiyên navîn koçî rojavayê Navîn dibin, di pîşesazî û madenê de xebat peyda dikin, New York û bajarên din ên mezin ên Berava Rojhilat dibe malavaniya nifûsên mezin ên cihû, îrlendî û îtaliyan dikir. Di heman demê de, nêzîkî milyonek firasiyên kanadayî ji Quebecê koçî New Englandê dibin.
Pêşkevtina aborî ya bilez di dawiya sedsala 19an û di destpêka sedsala 20an de dibe sedema pêşkevtina gelek pîşesazên navdarên Amerîkayê. Karsazên wek Cornelius Vanderbilt, John D. Rockefeller û Andrew Carnegie di pêşveketina neteweyî de di pîşesaziyên rêhesin, neft û polayê de pêşengî kirine. Digel ku J. P. Morgan di vî sektorê de rolek berbiçav dilîze, bankqevanî dibe beşek sereke ya aboriya welat. Dewletên Yekbûyî di destpêka sedsala 20an de jî wekî pêşengek pîşesaziya otomotîvê derketdikeve holê.[64] Bi van guhertinan re di warê newekheviya aborî, koçberî û aloziyên civakî de zêdebûnek girîng hebû ku dibe sedema bilindbûna tevgerên populîst, sosyalîst û anarşîstê.[65] Ev serdem di dawiyê de bi hatina Serdema Pêşverû ya ku bi reformên girîng ve hate xemilandin ku di nav de rêziknameya tenduristî û ewlehiya malên xerîdar, bilindbûna sendîkayên kedê, tedbîrên mezin ên dijberî ji bo misogerkirina pêşbaziyê di navbera karsaziyan de û başkirina şert û mercên karkeran, bi dawî bû. Koçberiya Mezin ku li dora sala 1910an dest pê kir, di encamê de bi milyonan afro-smerîkî ji gundewarên başûr derketin û çûn deverên bajarokiyên li bakur.[66]
Serdemên şerên cîhanê (1914-1945)
Heta ku Dewletên Yekbûyî wekî "hêzek têkildar" li tenişta Hevalbendên Şerê Cîhanê yê Yekem beşdarî şer bû û alîkariya zivirîna rewşê li dijî Hêzên Navendî kir, Dewletên Yekbûyî ji destpêka Şerê Cîhanê yê Yekem ji 1914an de heya 1917an bêalî dimîne. Di sala 1919an de, serok Woodrow Wilson di Konferansa Aştiyê ya Parîsê de rolek sereke ya dîplomatîk werdigire û bi tundî piştgirî da Dewletên Yekbûyî ku beşdarî Cemiyeta Miletan bibin. Lêbelê Dewletên Yekbûyî û Senatoyê piştgiriya vê yekê red kir û Peymana Versayê ya ku di bin navê Cemiyeta Miletan de hatibû damezrandin qebûl nekir. Di sala 1920sn de bi guhertina makezagonê mafê dengdanê ji jinan re hate dayîn.[67]
Di salên 1920an û 1930an de radyoya ji bo ragihandina girseyî û di dawiyê de îcadkirina televizyonên destpêkê ragihandinê li Dewletên Yekbûyî vediguherîne.[68] Serkevtina Bîstên Roaring bi Qezaya Wall Street ya 1929an û destpêka Depresyona Mezin bi dawî bû. Franklin D. Roosevelt di sala 1932an de piştî hilbijartina wî wek serokdewlet, di navbera salên 1933 û 1939an de polîtîkayên xwe yên aborî yên Peymana Nû destnîşan kir ku tê de projeyên karûbarên gelemperî, reformên darayî di nav de ne. Dust Bowl di nîvê sala 1930an de gelek civakên cotkar feqîr kir û pêleke nû ya koçberiya rojava derxist e holê.[69]
Pêşî di dema Şerê Cîhanê yê Duyem de bêalî dimîne û piştre jî Dewletên Yekbûyî di adara sala 1941an de dest bi peydakirina materyalên şer ji bo hevalbendên xwe dike. Bi tevahî 50.1 milyar dolar (di sala 2021an de 719 milyar dolar) nirxê kelûpelan di salên 1941 û 1945an de hate şandin ku ji 17% ji tevahiyê lêçûnên şer ên Dewletên Yekbûyî bû.[70] Di 7ê kanûna pêşîn a sala 1941an de Împeratoriya Japonê êrîşek nişkav li Pearl Harborê da destpêkirin ku ji ber vê êrişê Dewletên Yekbûyî li dijî Hêzên Axisê ji bo alîkariya leşkerî beşdarî hevalbendan dibe û di salên pêş de, bi qasî 120 hezar japonên amerîkî û japoniyan diavêje girtîgehan. Dewletên Yekbûyî polîtîkaya berevaniyê ya "ewropaya yekem" dişopand, digel ku Filîpîn ji hêla Japon ve hatiye dagir kirin û heya ku welat ji hêla hêzên bi pêşengiya Dewletên Yekbûyî ve di 1944-1945 de azad dibe. Di dema şer de, Dewletên Yekbûyî yek ji "Çar Polîsên" bû ku ji bo plansazkirina cîhana piştî şer, ligel Brîtanya, Yekîtiya Sovyetê û Çînê li hev civiyan.[71] Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji şer bêzar derket û bi bandora aborî û leşkerî hîn mezintir bû.
Dewletên Yekbûyî di konferansên Bretton Woods û Yalta de rolek sereke dilîze ku di dema wan de peymanên li ser saziyên nû yên darayî yên navneteweyî û ji nû ve organîzekirina Ewropayê ya piştî şer hatin îmzekirin. Gava ku serkevtinek Hevalbendan li Ewropayê hate bidestxistin, konferansek navneteweyî ya sala 1945an ku li San Fransîsko pêk hat, Peymana Neteweyên Yekbûyî derxist ku piştî şer kete meriyetê.[72] Dewletên Yekbûyî di tebaxa sala 1945an de li bajarên Hîroşîma û Nagazakî li Japonê yekem çekên nukleerî bikaranî; japonî paşê di 2ê îlonê de teslîm dibin û Şerê Cîhanê yê Duyem bi dawî dibe.
Dewletên yekbûyî yên hemdem (1945–aniha)
.jpg)
_-_B6019~11.jpg)
Piştî Şerê Cîhanê yê Duyem, ji bo nûavakirina Ewropayê piştî hilweşandina şer Dewletên Yekbûyî 13 milyar dolar (115 milyar dolar di 2021 de) peyda dike. Di vê serdemê de di heman demê de destpêka Şerê Sar, bi aloziyên jeopolîtîk ên di navbera Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê de û Yekîtiya Sovyetan ji ber cudahiyên îdeolojîk tê meşandin.[73] Her du welatan karûbarên leşkerî yên Ewropayê, bi DYE re birêve dibin û hevalbendên NATOyê li aliyekî û li aliyekî Yekîtiya Sovyetê û dewletên din ên Peymana Warşovayê hene. Dewletên Yekbûyî tevlî operasyonên guhertina rejîmê li dijî çepgirên li ser şer, pevçûnên mîna Şerê Koreyê û Vîetnamê dibe û pêşengiya Pêşbaziya Fezayê dike ku di dawiyê de mirov di sala 1969an de daketin ser rûyê Heyvê.[74][75][76]
Li hundurê Dewletên Yekbûyî piştî Şerê Cîhanê yê Duyem mezinbûna aborî, bajarîbûn û mezinbûna bilez a nifûsê pêk tê. Avakirina Pergalek Rêyên Navdewletî binesaziya veguhestina neteweyê veguherand û Alaska û Hawaii wekî eyaletên Dewletên Yekbûyî hatin pejirandin, sînorên welat hate berfireh kirin.[77][68]
Tevgera mafên sivîl, bi Martin Luther King Jr. di destpêka salên 1960an de dibe rêberek navdarên Dewletên Yekbûyî.[78] Serok Lyndon B. Johnson "Civaka Mezin" da destpêkirin ku polîtîkayên ji bo çareserkirina xizanî û newekheviyên nijadî destnîşan dikir.[79] Tevgera dijberî çandê û tevgera jinan li Dewletên Yekbûyî guhertinên civakî yên girîng bi xwe re anî.[80]
Dewletên Yekbûyî di dema Şerê Yom Kippur de piştgirî da Îsraêlê ku bi vî şerê re krîza neftê ya 1973an derdikeve holê. Di salên 1970an û destpêka salên 1980an de stagflasyon tê dîtin û serok Ronald Reagan bi reformên neolîberal û stratejiyek paşvekêşanê ber bi Yekîtiya Sovyetê ve bersiv da.[81][82][83] Di dawiya salên 1980an û destpêka salên 1990an de hilweşîna Peymana Warşovayê û hilweşîna Yekîtiya Sovyetê ku dawiya Şerê Sar bû û Dewletên Yekbûyî bi hêz dibe û dibe wek yekane hêza super a cîhanê.
Di sedsala 21an de, DYA bi kêşeyên terorê re rû bi rû ma ku bi Erîşên 11ê Îlonê re ku dibe sedema şerê li dijî terorê û operasyonên leşkeriyên li Efxanistan û Iraqê.[84] Krîza darayî ya 2007-2008 û paşveçûna mezin bandorê li aboriya neteweyî dike.[85] Serokatiyên Barack Obama û Donald Trump guhertinên girîng ên polîtîk û polarîzasyonên siyasî bi xwe re tînin.
Remove ads
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji aliyê nijadî û etnîkî ve welatek pir bi cihêreng e. Seş cinsên bingehîn ji hêla Nivîsgeha Serjimêriya Dewletên Yekbûyî ve ji bo armancên statîstîkî bi fermî têne nas kirin. Ev in: Spî, Niştimanî Amerîkî an Alaskanî Niştimanî, Reş an Afrîkî, Niştimanî ya Hawayîdî an Girava Pasîfîk û Mirovên Du nîjad an jî bêtir nijad.[86][87]
| Hêjmara gelhe ya DYA sala 2010 | ||||
|---|---|---|---|---|
| Danasîna nîjadî | Rêjeya nîjadî | |||
| Ewropî | 72.4% | |||
| Afroamerîkî | 12.6% | |||
| Asyayî | 4.8% | |||
| Niştimanî Amerîkî an jî Niştecîhên Alaskanî | 0.9% | |||
| Giravên Pasîfîkê | 0.2% | |||
| Melez | 2.9% | |||
| Nîjadên din | 6.2% | |||
| Tevahî | 100.0% | |||
| Panspanî û Amerîkaya Latînî: 16.3% | ||||
Dîn
Derbarê baweriya dînî ya xelkê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê de 80,5% xiristiyan (51,3% protestanî, 23,9% katolîk û 1,7% mormon) in. 16,1% ateîst in, 1,7% cihû 0,7% budîst, 0,6% misilman û 2,1% hindû.[88]
Remove ads
Dirêjahiya giştî ya sinorê Dewletên 12 043 kîlomêtre ye ku 8 893 kîlomêtre bi Kanadayê re ye (ji vê 2 477 km bi Alaskayê re ye), 3 326 kîlomêtre bi Meksîkê re û 29 kîlomêtre bi Kubayê (sinorê Guantamoyê) re ye. 48 eyaletên hevgirtî û District of Columbia deverek hevparê 8.080.470 km² rûerd werdigire.[89] Ji vê deverê 7.663.940 km² erdek hevgirtî ye ku ji %83,65 ji tevahiya axa Dewletên Yekbûyî pêk tîne. Nêzîkî ji %15 erdên Dewletên Yekbûyî ji hêla Alaskayê ve, li bakurê rojavayê Amerîkaya Bakur erdê mayî jî li Hawaiiyê ku eyalet û arşîpelek (komgirav) li Okyanûsa Mezin a navendî ye û pênc deverên giraviyên niştecîh lê bênavber ên Porto Rîko, Samoa Amerîkî, Guam, Giravên Marîana Bakur û Giravên Vîrjîn ên Dewletên Yekbûyî, tê wergirtin. Dewletên Yekbûyî ji hêla rûerdî ve piştî Rûsya û Çînê ye xwedî sêyem axa herî mezin ê cîhanê ye.[90] Dewletên Yekbûyî ji hêla bejahî û rûbera giştî ve jî piştî Rûsya û Kanadayê sêyem mezintirîn welatê cîhanê ye.[91]
Deşta peravê ya Deryaya Atlantîkê zêdetir rê dide daristanên darên ku pelên xwe diweşînin û girên Piedmontê.[92] Çiyayên Appalaşiyan û girseya Adirondackê deryaya rojhilat ji Golên Mezin û Mêrgên Navendiya Rojava dabeş dike.[93] Çemê Mississippi–Missouri, çaremîn pergala çemê herî dirêj a cîhanê ye ku bi giranî ji bakur-başûr di dilê welêt de derbas dibe. Deşta Great Plains (Deştên Mezin) ber bi rojava ve dirêj dibe ku li başûrê rojhilat ji hêla herêmek bilindahî ve tê qut kirin.[93]
Çiyayên Rocky, li rojavayê Deştên Mezin û li seranserê welêt ji bakur ber bi başûr ve dirêj dibe ku li Koloradoyê bi 4300 mêtre bilind dibe.[94] Li aliyê rojavayê Deştên Mezin zinar û çolên wek Chihuahua, Sonoran û Mojave hene. Rêzeçiyayên Sierra Nevada û Cascade ku nêzîkî peravên Okyanûsa Mezin e, her du rêz jî digihîjin bilindahiyên 4300 mêtreyê. Xalên herî nizm û bilind ên Dewletên Yekbûyî li eyaleta Kalîforniyayê ne û tenê bi qasî 135 km ji hev dûr in.[95][96] Xala herî bilind bi 6190,5 mêtre Çiyayê Denaliyê ya Alaskayê ye ku li welat û li Amerîkaya Bakur lûtkeya herî bilind e. Volkanên çalak li seranserê giravên Aleksander û Aleutî yên Alaskayê berbelavin û Hawaii ji giravên volkanîk pêk tê.[97] Supervolkana ku di binê Parka Neteweyî ya Yellowstone de ye li Rockies cihê volkanîk a herî mezin ê volkanîkî ya parzemînê ye.[98]
Çiyayên volkan ên aktîv ku bi piranî li rojava, li Alaska û li ser giravên Hawaî ne ev in: Çiyayê Rainier (4392 m.), Washington Çiyayê Shasta (4322 m.), Kalîforniya Çiyayê Loa (4171 m.), Hawaî Çiyayê Adams (3743 m.), Washington Çiyayê Hood (3429 m.), Oregon Çiya-cemed Peak (3213 m.), Washington Çiyayê Redoubt (3108 m.), Alaska Çiyayê Saint Helens (2549 m.), Washington.
Çemên herî mezin û dirêj ên Dewleta Yekbûyî ev in: Mîsîsîpî-Mîsûrî : 6 270 km Rio Mezin : 3 060 km Arkansas : 2 348 km Kolorado : 2 317 km Ohio : 2 102 km Columbia : 2 044 km Çemê Snakeyê : 1 670 km. Rûbera Golên Mezin bi timamî 250 000 km² ye. Golên herî herî mezin ên Dewleta Yekbûyî ev in: Gola Mezin, Gola Huron, Gola Michigan, Gola Érié û Gola Ontario. Golên din ên normalên Dewletên Yekbûyî ev in: Gola mezin a Şor, Gola Champlain, Gola Mead, Gola Powell, Gola Utah û Gola Tahoe ye.
Avûhewa
Dewletên Yekbuyî bi mezinahiya xwe ya mezin û cihêrengiya erdnîgarî, xwedî piraniya celebên avhewayê ye. Li rojhilatê merîdyana 100an, avhewa ji parzemîna şil a li bakur heya subtropîkal a nerm li başûr diguhere.[99]
Deştên Mezin ên li rojavayê merîdyana 100an xwedî avhewayeke nîv-ziwa ne. Li gelek deverên çiyayî yên Rojavayê Amerîkayê bandora avhewaya alpinî heye. Avhewaya li Deştên Mezin hişk e lê avhewaya başûrê rojavayê çolê, li peravên Deryaya Navîn a li Kalîforniyayê, peravên Oregon û Washington û başûrê Alaskayê xwedî avhewaya okyanûsî ye. Piraniya Alaskayê xwedî avhewaya subarstîk yan jî polarî ye. Hawaii û başûrê Florîda û herêmên li Deryaya Karîbîk û Okyanûsa Mezin tropîkal in.[100]
Eyaletên ku sinorê wan li Kendava Meksîkê ne, mêldarê bahozan in û piraniya tofanên cîhanê li vê herêmê diqewimin, nemaze li deverên Tornado Alley li Midwest û Başûr.[101] Bi tevayî, li Dewletên Yekbûyî ji her welatekî din ê cîhanê zêdetir bûyerên hewayê yên giranbandor diqewime.[102]
Li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di sedsala 21an de hewaya dijwar pirtir bûye ku sê car zêdetir jimara pêlên germê yên ji salên 1960an de hatine ragihandin. Ji deh salên herî germ ên ku heta niha li 48 eyaletên hevgirtî hatine tomarkirin, di nav heşt salên piştî sala 1998an pêk hatiye. Di salên dawiyê de li Başûrê rojavayê Amerîkayê, zuhabûna berdewam dijwartir bûye.[103]
Pirrengiyabiyo û parastin
Dewletên Yekbûyî yek ji wan 17 welatên megapirrengî ye ku hejmareke mezin ji cureyên endemîk li welat hene. Nêzîkî 17000 cureyên riwekên damarî li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê û Alaskayê pêk tên û zêdetirî 1800 cureyên riwekên kulîlkî li Hawaii têne dîtin ku cureyên wan li bejahiya sereke ya Dewletên Yekbûyî kêm tê dîtin.[104] Li Dewletên Yekbûyî 428 cureyên ajalên bi gihan, 784 cure çivîk, 311 cureyên ajalên marmarok û 295 amfîbî û 91000 cureyên kêzikan li welat dijîn.[105]
Li tevahiya welat 63 parkên neteweyî hene ku ji hêla Karûbarê Parka Neteweyî ve têne birêvebirin û bi sedan park, daristan û deverên çolê yên federal hene ku ji aliyê Karûbarê Parka Neteweyî û saziyên din ve têne birêvebirin. Bi tevahî, nêzîkî ji %28 ji axa welêt axa alenî ye ku bi gelemperî bi federalî tê birêvebirin. Her çend hinek ji bo sondajên neft û gazê, kanên madenê, bi darkirin, yan jî ji bo deverên xwedî kirina dewaran têne kirêkirin û ji sedî yek jê kêmtir ji bo armancên leşkerî tê bikar anîn, piraniya vê axê parastî ye.[106]
Pirsgirêkên jîngehê yên li Dewletên Yekbûyî nîqaşên li ser neft û enerjiya nukleerî, qirêjiya hewa û avê, parastina jîngeha çolê, daristan û daristanan û guherîna avhewayê ye.[107][106] Ajansa Parastina Jîngehê ya Dewletên Yekbûyî (EPA) ku bi fermana serokatiyê di sala 1970an de hatiye damezrandin, saziyeke federal e ku bi sepandin û çareserkirina piraniya pirsgirêkên jîngehê ve eleqedar e.[108] Fikra xwezayî ya kovî ji sala 1964an vir ve, bi Qanûna Çolê, rêveberiya erdên giştî ji nû ve hatiye sererastkirin. Qanûna Cureyên Metirsîdar a sala 1973an armanc dike ku celebên xeternak û di xetereyê de ne jîngehên wan biparêze ku ji hêla Xizmeta Masî û Jiyana Kovî ya Dewletên Yekbûyî ve têne şopandin.[106]
Di sala 2020an de, Dewletên Yekbûyî di nav 180 dewletan de di rêza 24ê Îndeksa Performansa Jîngehê de cih girtiye.[109] Dewletên Yekbûyî di sala 2016an de beşdarî Peymana Parîsê ya li ser guherîna avhewayê bûye ku di nav peymanê de gelek bendên parastina jîngehê hene.[110] Amerîka di sala 2020an de, di dema hikumeta Donald Trump de ji Peymana Parîsê vekişiya lê di sala 2021an de carek dîsa tevlî peymanê dibe.[111]
Remove ads
.jpg)
Dewletên Yekbûyî ji komarek federal e ku ji 50 eyalet, herêmek federal, pênc herêm û ji çend giravên vala pêk tê.[112][113] Rêveberiya Dewletên Yekbûyî federasyona herî kevn a cîhanê ye û li gorî Foruma Aborî ya Cîhanê, demokrasiya herî kevn ê cîhanê ye.[114] Rêveberî demokrasiyek nûnerî ya lîberal e "ku tê de desthilatdariya piraniyê bi mafên hindikahiyên re bi qanûnê têne parastin.[115]
Îndeksên demokrasiya sereke bi yekcarî welat wekî demokrasiya lîberal dabeş dike.[116] Îndeksa Têgihîştina Gendeliyê ya 2022an û Barometreya Gendeliyê ya Gerdûnî Dewletên Yekbûyî wekî ku xwediyê astên nizm ên gendeliya rastîn û têgihîştî ye û di rêzên mafên mirovan de Dewletên Yekbûyî di rêzên bilind de cih digire.[117][118][119]
Hikûmeta federal ji sê şaxan pêk tê ku navenda wan li Washington, DC ye û bi pergalek kontrol û hevsengiyê ku ji aliyê Destûra Bingehîn ve hatiye destnîşankirin, têne birêvebirin.[120]
- Kongreya Dewletên Yekbûyî, qanûndanînek du alî ye ku ji Senato û Meclîsa Nûneran pêk tê ku qanûnên federal çêdike, şer îlan dike, peymanan dipejirîne û xwedî hêza ji wezîfe kirinê ye ku bi vê yekê dikare endamên li ser wezîfeyên hikûmeta federal ji wezîfeyên bixe durxistin.[121]
- Serokê Dewletên Yekbûyî fermandarê giştî yê artêşê ye ku berî ku ew bibin qanûn (bi şertê ku kongreyê bişopîne), dikare pêşnûmeqanûnan veto bike û endamên kabîneyê (li ser pejirandina senatoyê) û karbidestên din destnîşan dike ku qanûn û siyasetên federal bi navgîniya dezgehên xwe ve birêvedibin û bicîh dikin.[122]
- Dadgeha Bilind a Dewletên Yekbûyî û dadgehên jêrîn ên federal ku dadwerên wan ji hêla serok ve bi erêkirina Senatoyê têne tayîn kirin, qanûnan şîrove dikin û yên ku ew nedestûrî dibînin hildiweşînin.[123]
Serok çar sal kar dike û dibe ku ji du caran zêdetir ji bo meqamê were hilbijartin. Serok ne bi dengdana rasterast lê bi pergalek koleja hilbijartinê ya nerasterast ku tê de dengên diyarker ji eyalet û Herêma Kolombiyayê re têne dabeş kirin, tê hilbijartin.[124] Dadgeha Bilind ku ji aliyê serokê dadwerê Dewletên Yekbûyî ve tê rêvebirin ji 9 endamên pêk tê ku heta ku li jiyanê bin, li ser kar dimînin. Dema ku valahiyek çêbibe endamê nû ji hêla serokê dadgehê ve têne tayîn kirin.[125]
Destûra Bingehîn a Dewletên Yekbûyî wekî belgeya qanûnî ya herî bilind a welêt, sazûman û berpirsiyariyên hikûmeta federal û têkiliya wê bi dewletan re saz dike. Destûr Bingehîn a Dewletên Yekbûyî heta 27 caran hatiye guhertin.[126]
Dewletên Yekbûyî her çend partiyên din berendamên xwe destnîşan kirine be jî di piraniya dîroka xwe de di bin pergalek du-partî ya nefermî ya nekodkirî de hatiye birêvebirin.[127] Her du partiyên sereke bi demê re hatiye guhertin ku Komarparêz û Demokrat niha du partiyên sereke ne û welat niha di Sîstema Partiya Pêncem yan Şeşem de ye.[128]
50 eyaletên Dewletên Yekbûyî
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads