Ferzende Beg

Ferzende Beg, Bavê Elfesya, Siwarê Eznawir, Ferzendê Emer (jdb sala. 1889/1892 Milazgir - m. sala 1933 di zindanê qasrê qacarî li Tehran, Îran) leşker, fermandar û şoreşvanekî kurd e.

Ferzende Beg
Jidayikbûn	1889/1892 Bakurê Kurdistanê
Mirin	1933 Îran
Sedema mirinê	Jehrkirin
Esil	Kurd
Hevwelatî	Komara Agiriyê
Pîşe	Pêşawa
Serdem	Sedsala 19an û 20an
Bandorbar	Şêx Seîd
Dîn	Îslam
Zarok	Elfesya
Dê û bav	Silêmanê Ehmed (bav) Asya Xanim (dê)
Malbat	Hesenan
biguhêre

Jiyan

Ferzende Beg kurê Silêmanê Ehmed e. Navê diya wî Asya Xanim e. Ji êla Hesenan e. Di dema Osmanîyan de qeymeqamiya Milazgir a Mûşê dikir.^[1] Bi damezrandina Komara Romê (Komara Tirkiyeyê) û dest pê kirina siyaseta qir kirina kurdan ve, dest ji qeymeqamiyê vedikişîne û tevlî serhildanên gelê xwe dibe. Ew yek ji pêşawayên Serhildana Agiriyê ye.

Li Dûtaxê, Panos, Çiyayê Kurtik, Xinûs, Kop, Milazgir û Çewlîgê bi hêza pêşmergeyên xwe ve derbeyên mezin li artêşa Tirkan dixe. Di Serhildana Şêx Seîdê Pîranê de bi tevî eşîra xwe cih digire.

Miroveke nûjen, ciwanmerd û zana bûye. Li yekîtiya eşîran geriyaye, xwestiye tevayiya êlên kurd li dijî zordariya Komara Romê bi rêxistin bike. Piştgiririya xizanan dike, piraniya erd û milkên malbata xwe di nava xizanan de parve dike. Diya wî Asya Xanim ji êla Sipkan, keça Hecî Yûsif Paşa ye.^[2]

Di serhildana Agiriyê de piştî Îhsan Nûrî Paşa û Biroyê Heskî Têlî (Brahîm Paşa), ew tê. Ew bi lehengên wekî Xalis Beg, Nadir Beg û Memo Beg (zarokên Kor Huseyîn Paşa), Keremê Qolaxasî, Reşoyê Silo, Seyîdxan, Elîcan û Zahir Axa re hevaltiyê dike, bi wan re li artêşên Romê (Tirk) û Farisan dixe.

Derbasî rojhilatê Kurdistanê dibin

Pistî şikestina hêza Serhildana Şêx Seîd bi tevî pêşmergeyên xwe yên siwarî tevlî Serhildana Agiriyê dibe. Di bin fermandariya Îhsan Nûrî Paşa de, li Tirkan dixin. Heya Ezirganê seferan dikin û li baregehên didin. Şerê gerîlla dimeşînin.

Bi têkçûna Serhildana Agiriyê ve îcar jî derbasî Îranê dibin ku bi tevî Kurdên Îranê xwe ji nû ve birêxistin bikin. Lê, artêşa Îranê jî, li ser daxwaza Tirkan li benda wê ne. Wekî her carê, dewletên dagirker dîsa alîkariya hevûdu dikirin. Dewleta Îranê jê daxwaza teslîmbûnê dikin ku rûmeta wan bişkîne. Pêşmergeyên Kurd bi tundî viya red dikin.

Di nava hêzên Farisan û pêşmergeyên Kurd de, şerên dijwarî û têr xwînî pêk tên. Bi texmînî hêza artêşa Îranê 6-7 hezar leşker e. Fermandarê wan jî Kelb Elîxan Nexşîwan bûye.

Hejmara peşmergeyan ku Biroyê Heskî Têlî û Keremê Qolaxasî jî di nava wan de ne, li dora 800 kesî ye ku ji wan jî qismekê ne biçek in, sîvîl û birîndar in. Gorî hin çavkaniyan bes 150-200 şervan in, ên din jin-zarokên ji ber komkujiya Tirkan direvin in.

Ji pêşmergeyan bavê Ferzende Beg Silêmanê Ehmed, Kerem Begê Zirkanî, Ebdilbaqî, Şemsedînê Xalid û li dora 150 sîvîl û pêşmergeyên temenciwan şehîd dikevin. Ferzende Beg jî birîndar dibe.

Pêşmergeyên sax dimînin li dijî farisan taktîkên nûjen ên şer diceribînin û ziyanên mezin didin artêşa farisan. Xwe digihînin Simko Axayê Şikakî. Bi texmînî heya ku xwe dispêrin Simko, 700-800 eskerên farisan, gelek sîvîl û 50-60 jî pêşmerge jiyana xwe jidest didin.

"Ferzende tu li kû yî?!"

Ferzende Beg bi du yan sê guleyan birîndar e. Bi şikestina Simko jî tê dîlgirtin. Dewleta Îranê wî davêje zîndanê. Ew li zîndanê jî ji Kurdan re dibe pişt. Bi fermana Şah bi jehrê tê kujtin. Dixwazin bêjin "Ferzende Beg ji qelsiyan jehr xwariye, xwe kujtiye".

Hevjîna wî Besra Xanim çend caran tê dîtina Ferzende Beg lê wê jî qedexe dikin. Bi fermanekê nahêlin Besra Xanim vegere Kurdistana Bakur, nav xizmên xwe. Li Îranê bê pere û bê kes dimîne. Parsê dike û pere ji Ferzende Beg re dişîne zîndanê. Piştre hişê xwe winda dike û tenê gotina "Ferzende tu li kû yî?!" dide ser zimanê xwe.

Aqûbeta Besra Xanimê nayê zanîn. Derbareyê wê û sîvîlên ku xwe ji komkujiyên Tirkan difilitînin û dispêrin Kurdên Îranê de hemî agahî di arşîvên Dewleta Îranê de ne. Mixabin ew jî wekî Dewleta Tirk an wan îmha dikin, an jî dernaxin ronahiyê.

Agahiyên di destên me de hene ji gotin û şahîdiyan, ji nivîsên Îhsan Nûrî Paşa, ji Simko, ji helbestvan Osman Sebrî û stranên dengbêjan in.

Nivîskar: Êlxan Penaber

Strana dengbêjiyê wiha behs dike

Versiyona ku dengbêj Resoyê Gopalan gotiye

Asyayê bi sê denga bang dikir, digot: Lê lê Besrayê, rebenê, sibe ye Şerek li me qewimî Li ber sûr û bedena Selîm Begê Li hewşa kafirê Emirtûman Ji êvara Xwedê de Asyayê digot lê lê Besrayê Agirê Helebê bi derê mala bavê te ketê Tu here li ber çoka Ferzende rûnê Bêje Ferzende, mala te xirab be Mala min jî pê re Te digot, " Ez Ferzende me Ez bavê Elfesya, siyarê Eznawir Xwedanê çapilya piçûk im Li welatê Tirk û Farisan de Mêr li ser min re qet tune ye." Ferzende digot Besê, Bila agirê kulê bi derê te keve Li pêşiya me leşkerê Kelb kurê dêlan e (navê fermandarê Îranê Kelb Elîxan Nexsîwan e) Ecem e bê dîn û bê îman e Li ser serê me gurmîniya topan e Giregira tomotîkên makîneliyan e Nade me molet û ti eman e Ez ê bi cotê gulê vî zalimî birîndar im Eva ne şerê Hesenan e, ne şerê Heyderan e Ne şerê duwanzde bavê eşîran e Ev şer, şerê tev Kurdan e. Ez ê bi gula tomotîka vê kafirî birîndar im Destê min tetika Modoliyê nagire Heyfa min nayê li kuştina mêran û şêran Heyfa min tê li wî heyfî Çar zabitê vî kafirî Li ser me re sekinîne Ji milê Silêmanê Ehmed Bavê Kazim standin Modoliyê De lêxin bavê bavê min o lêxin Sûslemeyan ji stûyên xwe bînin Qûndaxên Martelî û Çapeliyan li erdê xin Em hene ji berê û paş de dijminê Romê Qaçax û fîrarê dewletê ne Berxê mala Emer in Mezin û biçûkên me rabûne ranebûne Mirîd û canfîdayê mala Şêx in (Şêx Seîd) Le belê ji êvara Xwedê ve Li gohê min xweş tê Dengê gula topê li me sil kir Sewtêna mîrata vê boriyê Gule û barûdê vî kafirî Li me dibare dayê mînanî Tevana gelo li ber taviyê Ji êvara Xwedê de teyrê ecelê Li ser serê me Kurdan re digerîne Li welatê ‘ûçincî ordiyê’ de Mêr di ser min re qet tune ne Eva ne şerê Hesenan e Ne şerê Heyderan e Ne şerê Cibiran e Ne şerê Sînikan e Ne şerê duwazdeh bavê eşîran e Eva ecem e ‘bêşincî mezheb’ e Ne dîn e ne îman e Li qarşî şerîeta Muhemmed Li hember me disekine Ji me re dixwîne meydan û ferman e Ji êvara Xwedê ve Cinazê Silêmanê Ehmed Bi tevî komê Hesenan ve Gelo li pêş miqabilî çavê min e Ezê bi sê gulê tometîka vî kafirî Birîndar im Destê min têtikê mîrata modoliyê Modoliyê nagire dayê rebenê Pêçîka min a şahidê li min nagere Heyfa min nayê li kuştina mêran û şêran Heyfa min tê li wê heyfê Çar heb ji tixayê vî kafirî Li ser me re sekinîne Ji milê Silêmanê Ehmed Bavê Kazim digirtin Dixistin tifinga Modoliyê Le Axao wele nabe bîle nabe Îşev sê şev û sê roj e Şer ketiye ser milê Keremê Qolexasî Mêrekî çê tê kuştinê Bi du gula birîndar e Bi sonda mezin sond xwariye Tê kuştinê lo bira jê venabe Erz û eyalê Mala Emer Îşev sê şev û sê roja Li kavila Îranê digere nagere der nabîne Ji xwe re li ser pişta kihêl û malekiyan Lo bira peya nabî Kerem dibê wez Kerem bim Ez Kerem bim Ez firar û qaşqûrê mehkûmê Dewletê bim Berxê Mala Emer bim Ezê bi maleka weka Mistefa Begê re mal bim Bi şêr û pilingên gurxwar re heval bim Evî kafirê li bira qesr û qonaxê me girtine Ji wekî me gurxwaran re Ji maleke wekî mala Emerê Gulîxwur re Dibên tivingên destên xwe daynin Hela binêre li van tixa û qancarên Eceman Li van sêrbaz û bêsinc û papaxgeniyan Li vê Feleka malikmîrat a şaşdêran Ecem bûye mêr û dibêje tifingên xwe daynin Teslîmê çelengên me bin De lêxin bavê bavê min o lêxin Sûslema ji stûyê xwe daynin Qûndaxên Martelî û Modoliyan li erdê xin Em hene ji berê û paş de dijminê Romê Qaçax û fîrarê dewletê ne Berxê mala Emer in Mezin û biçûkên me rabûne ranebûne Mirîd û canfîdayê mala Şêx in (Şêx Seîd)

Malper

• / Nivîsarek li se Ferzende Beg ^{Girêdana arşîvê 2011-07-26 li ser Wayback Machine}

Çavkanî

1. Susan Meiselas, Martin van Bruinessen, Kurdistan: in the shadow of history, Random House, 1997, p. 142. (bi inglîzî)
2. Uğur Mumcu, Kürt Dosyası, Tekin Yayınevi, 1993, p. 140. (bi tirkî)