Fînlenda

Fînlenda bi fermî Komara Fînlendayê (bi fînî: Suomi an Suomen tasavalta, bi swêdî: Finland an Republiken Finland), welatekî li bakurê Ewropayê di hêrema Skandînavyayê e. Welat li bakur-rojavayê bi Swêd, li bakur Norwêc, û li rojhilat bi Rûsyayê re, li rojava bi kendava Botniyayê û li başûr jî bi kendava Fînlendayê re, li hemberê Estonyayê, sinor dike. Rûerda Fînlendayê 338,145 kîlometre çargoşe ye,^[1] û nifûsa wê 5,6 mîlyon e.^[1] Helsînkî paytext û bajarê herî mezin e. Fînî û swêdî zimanên fermî ne, ku swêdî zimanê dayikê yê %5,2 ê nifûsê ye.^[2]

Suomen tasavalta  Fînlenda Suomi
Ala Mertal
Dirûşm: I wish I was in Finland
Sirûd: Maamme
Fînlenda li ser nexşeyê
Paytext		Helsînkî (1812–) Turku (1809–1812)  65°Bk, 27°Rh
Zimanên fermî		zimanê fînî zimanê swêdî
Zimanên tên bikaranîn		Finnish Kalo Finland-Swedish Sign Language Skolt Sami Meänkieli Finnish Sign Language
Rêveberî		komara parlamenter
•	Serokdewlet	Alexander Stubb (President of Finland, 2024–)
•	Serokwezîr	Petteri Orpo (2023–)
Avakirin
•	Dema avakirinê	6 kanûna pêşîn 1917
•	Rûerd	338.478,34 kîlometre çargoşe (Derya, 2023)
Gelhe
•	Giştî	5.608.218 (2024)
Dirav		Euro (1 kanûna paşîn 1999)
Demjimêr		UTC+2
Hatûçûna ajotinê		right
Koda telefonê		+358
Malper https://finland.fi/

Fînlenda yekem car li dora sala 9000 BZ piştî Serdema Qeşayê ya paşîn ji mirovan bi cih bû.^[3] Ji dawiya sedsala 13an de, Fînlenda di encama Seferên Xaçperestên Bakur de bû beşek ji Swêdê. Di sala 1809an de, di encama Şerê Fînlendayê de, herêma Fînlenda bû beşek ji Împeratoriya Rûsî wekî Dukata Mezin a Fînlandiyayê ya xweser.^[4] Di vê serdemê de hunera Fînî geş bû û fikra serxwebûnê dest pê kir. Piştî Şorêşa Rûsyayê ya 1917, Fînlenda serxwebûna xwe ji hikûmdarê Rûsî ragihand. Di sala 1918an de neteweya ciwan ji hêla Şerê Navxweyî Fînlendayê ve hate dabeş kirin.^[5][6] Di Şerê Cîhanî yê Duyem de, Fînlenda di Şerê Zivistanê û Şerê Berdewam de li dijî Yekîtiya Sovyetê şer kir, paşê di Şerê Laponyayê de li dijî Almanyaya Nazî şer kir.^[7][8] Di encamê de beşek ji axa xwe winda kir lê serxwebûna xwe parast.

Piştî Şerê Cîhanê yê Duyem, ev zû pîşesazî kir û aboriyek pêşkeftî ava kir, bi dewletek refahê ku li ser modela bakurî (wekî welatên bakurê Ewropayê) hatî çêkirin.^[9] Di dema Şerê Sar de, Fînlenda bi fermî polîtîkaya bêalîbûnê qebûl kir.^[10] Ji hingê ve, ev di sala 1995an de bûye endamê Yekîtiya Ewropayê,^[11] di sala 1999an de bûye endamê Hêrema Ewro û di sala 2023an de bûye endamê NATO.^[12] Fînlenda endamê rêxistinên navneteweyî yên cuda ye, wek Neteweyên Yekbûyî, Konseya Bakur, Herêma Şengenê, Konseya Ewropayê, Rêxistina Bazirganiyê ya Cîhanê, û Rêxistina Hevkariya Aborî û Pêşketinê. Netewe di metrîkên performansa neteweyî de, di nav de perwerdehî, pêşbaziya aborî, azadiyên sivîl, kalîteya jiyanê, û pêşkeftina mirovî bi awayekî pir baş pêk tîne.^{[13][14][15][16]}

Erdnîgarî

Fînlenda wekî welatê hezar golan tê nasîn. Dîmenek ji gola Pielinen, Bakurê Karelyayê^[17].

Nêzî 168,000 golan û 179,000 giravan li Fînlenda hene. Saimaa gol mezintirîn li Fînlenda ye û çarem mezintirîn li Ewropa ye. Pirraniya golê li herêm başûr-rojhilatê hene, ku jê re Gol Fînlenda (fînî: Järvi-Suomi) tê gotîn. Pirraniya giravê li başûr-rojavayê û li Derya Behra giravan, di navbera Fînlendaya parzemînî û girava serekî ya Ålenda de hene.

Herêmên Fînlendayê

Fînlenda 19 herêman pêk dihê^[18]:

https://en.wikipedia.org/wiki/Template:Finnish_Regions Herêmên Fînlendayê

Nav	Nava fermî bi îngilizî[19]	Nav bi fînî	Nav bi swêdî	Paytext	Ajansî rêveberiya herêmê yên dewletê
Laplenda	Lapland	Lappi	Lappland	Rovaniemi	Parêzgeha Laplendayê
Bakûrê Ostrobotnîayê	North Ostrobothnia	Pohjois-Pohjanmaa	Norra Österbotten	Oulu	Bakûrê Fînlendayê
Kainuu	Kainuu	Kainuu	Kajanaland	Kajaani	Bakûrê Fînlendayê
Bakûrê Karelîayê	North Karelia	Pohjois-Karjala	Norra Karelen	Joensuu	Rojhilatê Fînlendayê
Bakûrê Savonîayê	North Savo	Pohjois-Savo	Norra Savolax	Kuopio	Rojhilatê Fînlendayê
Başura Savonîayê	South Savo	Etelä-Savo	Södra Savolax	Mikkeli	Rojhilatê Fînlendayê
Başura Ostrobotnîayê	South Ostrobothnia	Etelä-Pohjanmaa	Södra Österbotten	Seinäjoki	Rojavayê û Navî Fînlendayê
Navî Ostrobotnîayê	Central Ostrobothnia	Keski-Pohjanmaa	Mellersta Österbotten	Kokkola	Rojavayê û Navî Fînlendayê
Ostrobotnîa	Ostrobothnia	Pohjanmaa	Österbotten	Vaasa	Rojavayê û Navî Fînlendayê
Pirkanmaa	Pirkanmaa	Pirkanmaa	Birkaland	Tampere	Rojavayê û Navî Fînlendayê
Navî Fînlendayê	Central Finland	Keski-Suomi	Mellersta Finland	Jyväskylä	Rojavayê û Navî Fînlendayê
Satakûnta	Satakunta	Satakunta	Satakunta	Pori	Başur-rojavaya Fînlendayê
Başur-rojavaya Fînlendayê	Southwest Finland	Varsinais-Suomi	Egentliga Finland	Turku	Başur-rojavaya Fînlendayê
Başura Karelîayê	South Karelia	Etelä-Karjala	Södra Karelen	Lappeenranta	Başûrê Fînlendayê
Päijänne Tavastia	Päijät-Häme	Päijät-Häme	Päijänne-Tavastland	Lahti	Başûrê Fînlendayê
Tavastiaya Rastê	Kanta-Häme	Kanta-Häme	Egentliga Tavastland	Hämeenlinna	Başûrê Fînlendayê
Uusimaa	Uusimaa	Uusimaa	Nyland	Helsinki	Başûrê Fînlendayê
Kymenlaakso	Kymenlaakso	Kymenlaakso	Kymmenedalen	Kouvola and Kotka	Başûrê Fînlendayê
Girav Åland	Åland	Ahvenanmaa	Åland	Mariehamn	Parêzgeha Ålandê

Deh bajaren herî mezin ev in (dem: kanûna pêşîn 2016) û li pey nifûsa wan:^[20]

• Helsinki: 650,058
• Espoo: 284,444
• Tampere : 235,615
• Vantaa: 228,678
• Oulu: 203,750
• Turku: 191,603
• Jyväskylä: 141,374
• Lahti: 120,081
• Kuopio: 118,667
• Kouvola: 83,149

Çavkanî

1. "Finland". The World Factbook (bi îngilîzî). Central Intelligence Agency. 27 îlon 2023.
2. "Språk i Finland - Institutet för de inhemska språken". Kotimaisten kielten keskus (bi swêdî). Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
3. Lamnidis, Thiseas C.; Majander, Kerttu; Jeong, Choongwon; Salmela, Elina; Wessman, Anna; Moiseyev, Vyacheslav; Khartanovich, Valery; Balanovsky, Oleg; Ongyerth, Matthias (27 çiriya paşîn 2018). "Ancient Fennoscandian genomes reveal origin and spread of Siberian ancestry in Europe". Nature Communications. 9: 5018. doi:10.1038/s41467-018-07483-5. ISSN 2041-1723. PMC 6258758. PMID 30479341.
4. "Finland - A country study" (PDF).
5. "Finland - Independence, Sovereignty, Autonomy | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
6. Smith, C. Jay (1955). "Russia and the Origins of the Finnish Civil War of 1918". American Slavic and East European Review. 14 (4): 481–502. doi:10.2307/3001208. ISSN 1049-7544.
7. "Finland - WWII, Occupation, Resistance | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
8. "Finland in World War II". obo (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
9. "Finland - Postwar Economy, Arctic Region, EU Member | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
10. Törnudd, Klaus (2005). "Finnish Neutrality Policy During the Cold War". The SAIS Review of International Affairs. 25 (2): 43–52. ISSN 1945-4716.
11. "Finland – EU member country profile | European Union". european-union.europa.eu (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
12. "Finland's membership in NATO". Ministry for Foreign Affairs (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
13. "Finland: World Audit Democracy Profile". web.archive.org. 30 çiriya pêşîn 2013. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 30 çiriya pêşîn 2013. Roja gihiştinê 30 îlon 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
14. "Tertiary education graduation rates - Education: Key Tables from OECD - OECD iLibrary". web.archive.org. 30 nîsan 2011. Ji orîjînalê di 30 nîsan 2011 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
15. "Her er verdens mest konkurransedyktige land | Næringsliv | Makro og politkk | E24". web.archive.org. 14 çiriya pêşîn 2010. Ji orîjînalê di 14 çiriya pêşîn 2010 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
16. "The 2009 Legatum Prosperity Index". web.archive.org. 29 çiriya pêşîn 2009. Ji orîjînalê di 29 çiriya pêşîn 2009 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
17. "Koli National Park". Nationalparks.fi (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 30 îlon 2023.
18. "Tervetuloa aluehallintoviraston verkkosivuille!" (bi fînî). State Provincial Office. Ji orîjînalê di 15 adar 2012 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 9 hezîran 2012.
19. "Suomen hallintorakenteeseen ja maakuntauudistukseen liittyviä termejä sekä maakuntien ja kuntien nimet fi-sv-en-(ru)" (PDF). vnk.fi. rr. 8–9. Roja gihiştinê 23 tebax 2019.
20. Ennakkoväkiluku 2016^{[girêdan daimî miriye]} Statistics Finland

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Fînlenda de hene.