Welatekî Ewropayê From Wikipedia, the free encyclopedia
Belçîka, bi fermî Keyaniya Belçîkayê (bi holendî: Koninkrijk België; fransî: Royaume de Belgique; almanî: Königreich Belgien) welatekî li bakurê rojavayê Ewropayê ye. Welat li bakur bi Holenda, li rojhilat Almanya, li başûrê rojhilat bi Lûksembûrg, li başûr Fransa û li rojava jî bi Deryaya Bakur re sînordar e. Rûbera wê 30.689 km² ye[1] û nifûsa wê zêdetirî 11,7 milyon[2] e ku welêt dibe 22yem welatê herî qerebalix ê cîhanê û 6em welatê herî qerebalixê Ewropayê. Belçîka beşek e ji herêmek ku bi navê Welatên kêm tê zanîn, ji hêla dîrokî ve herêmek ji koma dewletên Benelux mezintir e, ji ber ku ew di heman demê de beşên bakurê Fransa jî dihewîne. Paytext û herêma metropolê ya herî mezin Bruksel e.
Belçîka
Koninkrijk België  | |
|---|---|
| |
| |
 | |
 Ala  Mertal | |
| 50°38′28″Bk 4°40′05″Rh | |
| Dirûşm: Eendracht maakt macht | |
Sirûd: The Brabançonne | |
| Parzemîn | Ewropa |
| Dewlet | Belçîka |
| Paytext | |
| Ziman | West Flemish, Zimanê limburgî, Flemish Sign Language, French Belgian Sign Language, holendî, Zimanê luksembûrgî, almanî, fransî, Picard, Walloon, şampanyî, Kategorî:Lorrainî, Low Dietsch dialects, Flemish, Belgian Dutch, Belgian French, Brusselian, Zimanê yîdîş, German Sign Language û Sinte Romani |
| Dema avabûnê |
|
| Pêk tê ji |
|
| Birêvebirin | |
| • Awayê birêvebirinê | Padîşahiya destûrî, monarşiya parlamenter |
| • Serokê rêveberiyê | Alexander De Croo (2020–) |
| Rûerd |
|
| Nifûs | 11.584.008 (2022) |
| Saet | |
| Plakaya erebeyê | B |
| Malper | www |
 | |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Belçîka dewletek serwer e û qralîtiyekî destûrî ya federal û bi pergalek parlamenterî ye. Rêxistinbûna wê ya sazûmanî tevlihev e û hem li ser bingehên herêmî hem jî li ser ziman hatiye avakirin. Ew di nav sê herêmên pir xweser de dabeş dibe:[3] Herêma Flaman (Flandra) li bakur, Walonya (Wallonya) li başûr û Herêma Bruksel-Paytext.[4] Bruksel herêma herî biçûk û herî qelebalix e, di heman demê de ji hêla GDPa serê mirovî ve jî herêma herî dewlemend e. Li Belçîkayê jî du civakên zimanî yên sereke hene: Civata flemî, ku ji sedî 60 ê nifûsê pêk tîne, û Civata Fransî, ku ji sedî 40 ê nifûsê pêk tîne. Civateke biçûk a bi almanîaxiv, ku ji sedî yek ji nifûsê pêk tîne, li Kantonên Rojhilat hene. Herêma Bruksel-Paytext bi fermî bi fransî û holendî duzimanî ye,[5] tevî ku fransî zimanê piranî û zimanê bikaranî di bajarê de ye.[6] Pirrengiya zimanî û nakokiyên siyasî yên girêdayî Belçîkayê di pergala wê ya tevlihev a rêveberiyê de, ku ji şeş hikûmetên cihê pêk tê, xuya dike.
Ji Serdema Navîn ve, cîhê navendî yê Belçîkayê tê vê wateyê ku dever bi qasî dewlemend bûye, ji hêla bazirganî û siyasî ve bi cîranên xwe yên mezintir ve girêdayî ye. Welatê ku îro heye piştî Şoreşa Belçîkayê ya sala 1830an hate damezrandin, dema ku ew ji Keyaniya Yekbûyî ya Holendayê veqetiya, ya ku Holendaya Başûr (ku piraniya Belçîkaya îroyîn pêk tîne) piştî Kongreya Viyanayê di sala 1815an de vekiribû. Navê ku ji bo dewleta nû hatiye hilbijartin, ji peyva latînî Belçîka ye, ku di "Şerên Galî" yên Julius Caesar de hatiye bikaranîn, ji bo danasîna herêmeke nêzîk di serdema derdora 55 BZ de.[7] Belçîka di heman demê de bûye qada şer a hêzên Ewropî, ku navdêra "Qada Şerê Ewropayê" bi dest xistiye,[8] navûdengek ku di sedsala 20an de ji hêla her du şerên cîhanî ve hatî bihêz kirin.
Belçîka beşdarî Şoreşa pîşesaziyê bû[9][10] û di dirêjahiya sedsala 20an de, xwediyê hejmarek kolonî bû, nemaze Kongoya Belçîka û Rwanda-Urundi heya sala 1962an.[11] Nîvê duyemîn ê sedsala 20an di navbera holendî û fransîaxivên de alozî zêde bû, ku ji ber cûdahiyên ziman û çandê û pêşkeftina aborî ya newekhev a herêmên Flemî û Walonyayê zêde bû. Ev dijberiya domdar bû sedema çend reformên dewletî yên dûr û dirêj, û di encamê de di navbera 1970 û 1993an de ji yekitî ber bi rêkûpêkek federal ve derbas bû. Tevî reforman, alozî berdewam in: bi taybetî di nav Flemiyan de hestên cudaxwaz ên girîng hene,[12] qanûnên zimanî yên weha ji ber ku şaredariyên xwedî îmkanên ziman bûne çavkaniya gelek nîqaşan û dema avakirina hikûmetê ya piştî hilbijartinên federal ên sala 2010an rekora cîhanê 589 rojan tomar kir.[13] Hejmarên bêkarî di civaka Walonyayê du qat ji ya beşê Flemiyayê e, ku piştî Şerê Cîhanî yê Duyem geş bû.[14]
Belçîka welatek pêşkeftî ye, xwedan aborîyek pêşkeftî ya dahata bilind e. Welat yek ji şeş endamên damezrîner ên Yekîtiya Ewropayê ye, û paytexta wê, Bruksel, paytexta de facto ya Yekîtiya Ewropa bixwe ye, ku mêvandariya kursiyên fermî yên Komîsyona Ewropayê, Encûmena Yekîtiya Ewropayê, û Yekîtiya Ewropayê ye. Encûmen, û herwiha yek ji du kursiyên Parlamenteya Ewropî (ya din li Strasbourgê ye). Belçîka di heman demê de endamê damezrîner ê Herêma Euro, NATO, OECD, û WTO ye û beşek ji Yekîtiya Benelux a sêalî û Herêma Şengenê ye. Di heman demê de Bruksel baregehên gelek rêxistinên navneteweyî yên mezin, wek NATO, jî dihewîne.
Belçîka ji dû gelên sereke pêk tê: ew jî flemen (60%) û walonî (40%) ne. Flemen bi zimanekî (anjî dîalektek) nezîkî holendî û walonî jî bi fransî diaxifin. Li Brukselê 80% ji rûniştvanên bajêr bi fransî û ên din jî bi flemenî diaxifin, eger biyaniyên ku li Brukselê kar dikin li ber çavan neyên girtin. Ji aliyê cografîk ve Bruksel li navenda Belçîkayê dikeve û bajar weke giravekê di nav herêma flemenan de ye. Lê çiqasî bajar dikevê nav herêma flemenan jî, dîsa piraniya niştecihên bajêr ne bi flemenî, lê bi fransî diaxifin. Sedemen vê yeke jî dîrokî ne û bî tesîra zimanê fransî di sedsalên borî de girêdayî ye.
Belçîka di nav wan sînorên kû em îro dibînin di sala 1831ê de hat damezrandin. Di navbera flemenan û waloniyan de hertim raqîbiyet û tengezarî hebûn, lê evyek tucara nebû sebeba şer û bihevçûnên çekdarî, ku hêjayî gotinê bin. Piştî pevajoyek dirêj ku Belçîka di nav de gelek caran bi parçebûne rûbirû ma û munaqeşeyên kûr li ser pirsa Brukselê di salên şêstî de, di sala 1970î de biryar hat girtin ku Belçîka bibê dewletek federal kû ji sê herêman pêk bê: herêma flemenan, herêma waloniyan û bajarê Bruksel. Bruksel ji ber wê yekê kirin herêmek otonom, ji ber ku herdû aliyan nekarîbûn li hev bikin, ka bajar bikêvê nav herêma kijan alî: ji bo flemenan Bruksel bajarekî ji aliyê dirokî ve bajarekî flemenî bû û herweha diket nav herêma flemenan, lê li gor waloniyan Bruksel bajarekî fransî bû û hejmara niştecihên bajêr jî evjek nîşan dida. Û ji aliyê din ve, sedemek herî giring jî ew bû, ku pêwistî bi baytextek ne di bin desthilatdariya yekî ji herdû aliyan de dihat dîtin. Ji bo van sedeman dawiya dawî -çiqasî biryar di sala 70`yî de hatibê stendin jî- di sala 1989 de Bruksel bû herêmek otonom. Ji xeynî herêmên otonom, kû xwedî dezgehen fermî ne, her komek civakê (flemen, walon û alman) jî xwedî statû û dezgehên fermî ne. Yanî li hêlekê parlamena herêma Walonya heye û li aliyê din parlamena gelê walonî jî heye. Wek nimûne parlamena herêma Walonya tenê li ser gelê di nava sînorên herêma xwe da hukumdare, lê parlamena gelê walonî ji bo hemû mirovên walonî berpirsyare, ew li kudera Belçîka bijîn bila bijîn.
Herêmên Belçîkayê deh in. Ji van pênc flemen (holendîaxêv) û pênc jî walon (fransîaxêv) in. Bruksel ne tevî van herêman e.
|
Herêmên flemen:
|
Herêmên walon:
|
 |
.jpg){kind=small}
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
