Baba Tahirê Uryan

Baba Tahir yan Baba Tahirê Uryan (jdb. 935 Hemedan - m.1010 Hemedan), helbestvan û fîlozofê kurd ê lekî^[1][2] yê sedsala 11an e.^[3] Roja jidayikbûn û mira wî bi temamî ne kifş e, di çavkaniyan de gelek ji hev cuda dîrok nişan didin.

Baba Tahirê Uryan
Navê rastî	باباطاهر
Jidayikbûn	935 an 1000 Hemedan, Îran
Mirin	1010 an 1055 Hemedan
Esil	Lur
Pîşe	Fîlozof û Helbestvan
Bandorbar	Bayezîdê Bestamî, Firdewsî, Camî, Mensûr Xelac
Bandorker	Omer Xeyam, Mewlana Celaledînê Rûmî, Yunus Emre
biguhêre

Aramgeha Baba Tahir, li Hemedanê (Îran)

Nasnavê wî

Nasnavê wî Baba Tahirê Uryan bû yê ku tê wateya Baba Tahirê Ta'zî yê ku cilan li xwe nake yan jî cilên wî xweşik laşê wî nastrîne . Ev nasnav nîşan û pajoya derwêşbûna wî ye.^{[çavkanî hewce ye]} Hundek dibêjin wateya "Uryan =Xwas" lê ev ne raste. Ji ber ku di zimanê erebî de wateya "Uryan =taziye" kesê bê cil yan kesên ku cilên wî laşê wî ne bi awayekî geştî disitirîne. Û xwas wateya wê bi erebî "Hafî, hefyan" yê ku bê pêlav û nig tazî.

Jiyan

Gelek agahdariyên li ser jiyana Baba Tahir negihiştine destê me û em bi ronakî nizanin ku bajarê ku wî di tê de ji dayik bûye kîjane (ango Baba Tahir gelê kîj bajarê Kurdistanê bû). Guman dibe girtûperê (derdorê) 1100 salan berê niha hatbûye cîhan.

Baba Tahir bi salan li Hemedanê de dijî û mala wî ya herî dawî, ango gorgeha wî, di meydanek (bi navê Meydana Baba Tahir) de li bakûrê bajarê Hemedan e.

Helbestvanî

Helbest û honraweyên Baba Tahir bêtir çarîn in û wek stiranan dihatin bikaranîn. Îro rojhilatnas van helbestan girêdidin pehlewiyan. Bedaxewe heta îroj helbestên wî yên bi kurdî wek helbestên bi farisî, lûrî yan têkilek ji farisî, lûrî û kurdî hatine naskirin. Belam bi rastî ev ne rast e çimku heta niha gelek helbestvan û hozanên kurd, azerî, gîlek, mazenî û hwd., bûne ku bi zimanê fars helbestvanî kirine lêbelê heta niha yek helbestvanê Faris jî nebûye ku helbest û honraweyên xwe têkil kurdî bike yan hetan bi kurdî honrawe bibêje.

Heger em ji dîmeneke rasteqîn û resen binêrin em dikarin bi vê rasteqînê ve bigihêjin encamek ku Baba Tahirê Xwas tenê hozaneki kurd bû ku heger dixwast bi farisî honrawe bibêje, honraweyên xwe têkil kurdî dikir!

Hindek ji helbestên Baba Tahirê Uryan

Xûdawenda! kê bûşim ba kê bûşim? Mije pirr eşkê xûnîn ta kê bûşim? Hemem kez der biranin sû te ayim To kem ez der biranî va kê bûşim?!)) Paçve: Xwedê! bi kê bêjim, bi kê bêjim? Mijang pirr hêstirên xwînî, ta kingê bêjim? Demek ku mirov min ji der dixin, ez têm bi warê te Heger tu jî min ji xwe der bixey, ez bi kî gazî bikim û bêjim?! ((Dilim ez derdê te daîm xemîn e Be balîn xiştim û bester zemîn e Hemîn cûrmim kê mû te dost dîrim Zi her ket dost dire hal în e?!)) Paçve Dilê min ji derdê te daîm xemgîn e Ez ji jana evîna te hêjar bûme nivîna min zemîn e Tenê guneha min ev e ku ez ji te hez dikim Ji her kî re ku ji te hez bike wesa dikey bi rewş û hale wî?! ((Meger şîr û pelengî ey dil ey dil? Be mû daîm bicengî ey dil ey dil Eger destim fitî xûnit verîjim Bivînim ta çi rengî ey dil ey dil!)) Paçve: Meger tu şêr û pilingî ey dilo ey dilo? Bi min re daîm bicengî ey dilo ey dilo Eger bikevî destê min, xwîna te verijînim Bibînim ka tu çi rengî ey dilo! ((Hezarit dil be ğaret borde vîşe Hezaranit ciger xûn kerde vîşe Hezaran dax vîş, ez vîşim eşmer Henî neşmerde ez eşmerde vîş e!)) Paçve: Te zêdetir (mişetir) ji hezaran dil be tarran (xaret) birin Ji hezaran jî mişetir ciger te xwîn kirin Hezaran dax zêdetir (mişetir), min zêdetir jî hejmart Hêjî nejmartî ji ejmartî zêdetir in! ((Sîye bextim ke bextim sernigûn bî Tûwe rûjim ke rûjim vajgûn bî Şûdim xar û xesê kûhê mûhebbet Zê destê dil ke ya reb ğerqi xûn bî!)) Paçve: Ez reşbextim ku bextê min vajî bûye Ez hêjarim ku rojgara min vajî bûye Ez bûme poş û pilaxê çîyaya evînê Gazî ji destê dil ku hêvî dikim dil di nav xwîn de bxindike! (Xwedê xenîmê dil bike!) ((Nigarîna dil û cumin te dîrî Heme peyda û penhûnim te dîrî Nedûnim mû ke î derd ez kê dîrim Hemî zûnim ke dermûnim te dîrî)) Paçve: Dilberê! (Nîgarê!), dil û gîyana min bi destên te ne Hemî kar û barên min jî her wesa Ez nizanim ku vî derda evînê ji ku ve hatîye nav min Tenê dizanim ku dermanê vê derdê bi destê te ye ((Dilî nazûk be sane şîşe’em bî Eger ahî kişim endîşe’em bî Sirişkim ger bûwe xûnîn eceb nîst Mû an darim ke der xûn rîşe’em bî!)) Paçve: Dilê min mîna şûşe ye Heger ez gazî bikim û ax bikîşim di nav dilê min de endêş û tirs e Hêstirên min heger bûne xwînawî eceba nîye Ez ew darim ku di nav xwîn de reh rîşe yên xwe hene! ((Ço mû yek sûte dil pervaneî ne Cehan ra hemço mû dîvaneî ne Heme marûn û mûrûn lane dîrin Menê bîçare ra vîraneî ne!)) Paçve: Wek min ti perperikê dil şewitî nîye Di nav cîhan de dînîyekî wek min nîye Hemî maran û moriyan hêlanên xwe hene Lê ji minê hêjar re wêraneyek jî çine![çavkanî hewce ye]

Helbestên tevkurdî

Mamoste Rehmet Mucteba Mînewî li muzeya Qonyeyê de hindek parçe honrawe û çarîne bi zimanekî kevnar peyda kiriye ku yên Baba Tahir in. Ev helbestan bi giştî bi zaravayekî kurdî yê kevnar in ku îroj êdî nemaye.^{[çavkanî hewce ye]} Lê vî zarava bi rastî pirdek e li nav ziman û zaravayên kurdî û em dikarin bêjin ku hewramî, soranî û kirmanckî girê didine yek. Parçeyek ji wan helbestan:

Zaricem dî werayî mûrc edxwerd Mûrcan du destî we Xweda derd Negehan bamed an bazûdarî Zariciş kûşt û mûran zaric edxwerd Dallê ce Elwend kohan kerd perwaz Baziş bikûşt û xûniş pak vaxwerd Bamed neçîrevan derdîn û dayîn Be wekdiş tîr û dall ej kar baderd “Bişe neçîrevan destit û ça dest Çi înet bedkere ej kar baderd” “Be name neşê îne wed ke min kerd Be min her an keran her wed ke min kerd!”)) Paçve: Min kewek dît ku mûrî dixward Mûran du destên xwe da ber Xwedê Bêgav bazek hat Kew kûşt û vêga mûran kew dixward Şahînek (dalek) ji çîyayên Elwend firrî Wî baz kûşt û xwîna wî jî vexward Nêçîrvanê bêpîyare û rehm hat Tîrek ji dal re da û wî kûşt [Mûran got:] “Biçe nêçîrvan, destê te neyje! Çimku te wî bedker kûşt [Nêçîrvan got:] “Ev kar ku min kir nabe nîşana mezinahiya min Bi min jî her we bikin ku min (ji dal re) kir!”[çavkanî hewce ye]

Rûbaiya Baba Tahirê Uryan

Du keziyên te li ber ruwê te ne,
Gul û simbil li cem te bi hev re ne;
Dema tu keziyên xwe belav dikî,
Bi hemû mûyên wan dil bi dar de ne.

🙝🙟

Tu ku qamnazenîn û dilruba yî,
Tu ku bêyî kilê çav bi kila yî;
Tu ku xwedyê du keziyên siya yî
Çer dipirsî ku çima awara yî.

🙝🙟

Eger derdê min yek bûya çi dibû;
Ger xema min hindik bûya çi dibû;
Li kêleka min hebîb yan tebîbek,
Ji herduyan yek hebûya çi dibû.

🙝🙟

Evîndar ew e ku herdem bi bela be;
Mîna Eyûb bi kurman mubtela be;
Weku Hesen binoşe tasa jehrê
Mîna Huseyn şehîdê Kerbela be.

🙝🙟

Min bikujî b’zorê, tê j’kê bitirsî;
Biqewrînî b’xorê, tê j’kê bitirsî;
Ez bi vî nîvdilî j’kesî natirsim,
Ey dilê du alem, tê j’kê bitirsî.

Helsengandina zimanê çarîneyên Baba Tahir ligel kurdî, lûrî û farisî

Wûşeyê Baba Tahir[çavkanî hewce ye]	Kurdiya başûr (kelhûrî, gerrûsî, lekî, soranî)	Kurdiya bakûr (kurmancî)	Lûrî	Farisî
ez, mû	min, mi	ez	mo , mi	men
te	to, tû, tûwe	te	to	to
eşmerdin	eşmardin, jimardin	ejmartin	eşmardin	şêmorden
bûşim	bûşim	bêjim	boim	bêgûyem
dîr-	dîr-, he-, hes-	he-	dar-	dar-
dost dîrî	dost dîrî	hez dike	dust dare	dust dared
verîj-	rij-, riş-	verij-	rêz-	rîz-
vîn-	wîn-, bîn-	bîn-	bîn-	bîn-
sîye	sîye, reş	reş	sê	sîyah
rûj	rûj, roj	roj	rûz	rûz
bîn	bîn	bûn	bîyin	bûden
zûn-	zan-	zan-	dûn-	dan-
bûwe	bûwe, bîye	bûye	bîye	bûde
ed-	e(d)-, di-	di-	(mê-)	mî-
mûran edxwerd	mûran exwerd	mûran dixward	mirûciya eherdin	mûrçêha mîxordend
Xweda	Xweda, Xwa	Xwedê	Xoda	Xoda
dall	dall	şahîn	dal	oqab, şahîn
vaxwerd	hellxwerd	vexward	herd	aşamîd
neçîrevan	neçîrewan/-van	nêçîrvan	neçîrvan	şêkarçî
ej, ce	ej, je, le, de	ji, je	di , zi	ez
wed	wa, weha	we, wesa	çino	angûnê
bişe	biço	biçe	rro	boro

Helsengandin ligel hewramî, kirmanckî, lûrî û farisî

Wûşeyê Baba Tahir[çavkanî hewce ye]	Hewramî	Kirmanckî	Lûrî	Farisî
ez, mû	min, ez (kevnar)	mi (min), ez	mo , mi	men
te	tu	to, ti, te	to	to
eşmerdin	eşmerdey	hûmar	eşmardin	şêmorden
zaric	jereç	zaranc	kok	kebk
werayî	werayî	(çîyê) werdişî	herdinî	xorak
ce	ce	ci	di , zi	ez
verîj-	rîj-	riş-	rîz-	rîz-
vîn-	wîn-, vîn-	vîn-	bîn-	bîn-
bişe	lû	şo	rro	boro
îne-ş bikûşt	ey ney kişt	îne-ş kûşt	î kûşt-êş	în ra koşt-eş