From Wikipedia, the free encyclopedia
Washington, D.C. bi fermî District of Columbia ku bi gelemperî wek Washington, D.C. tê binavkirin, paytexta Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ye ku bi biryara qanunek taybet li ser peravê Çemê Potomakê hatiye avakirin. Washington, D.C. li rojhilata peravê Çemê Potomekê bi qanunek taybet hatiye avakirin ku sinorê başûrê rojavayê Vîrjînya pêk tîne û li aliyê bakur û rojhilatê ve jî bi Maryland re sinor e. Navê Washingtonê ji navê George Washington ku bavê damezrîner, fermandarê giştî yê Artêşa Parzemînê ya di Şerê Şoreşgerî ya Amerîkîz ku yekem serokê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ye, hatiye wergirtin.[1]
Washington, District of Columbia
Washington  | |
|---|---|
| |
 | |
 Ala  Nîşan Coat of arms | |
| Dirûşm: Justitia Omnibus (Justice for All, 1871–) | |
Washington, District of Columbia li ser nexşeyê | |
  Washington, District of Columbia | |
| Koordînat: 38°53′42″Bk 77°2′12″Ra | |
| Parzemîn | Amerîkaya Bakur |
| Dewlet | Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê |
| Li beşa îdarî |
|
| Paytexta |
|
| Dema avabûnê | 16 tîrmeh 1790 |
| Îdarî | |
| • Şaredar | Muriel Bowser (2014 Washington, D.C. mayoral election, 2018 Washington, D.C. mayoral election, 8, Partiya Demokrat a DYAyê, 2015–) |
| Qada rûerdê | |
| • Giştî | 177 km2 (68 sq mi) |
| Bilindahî | 72 m (236 ft) |
| Nifûs | 689.545 (2020) |
| Dem | |
| Koda telefonê | 202 |
| Malper | dc |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Ji ber ku bajêr navenda hikûmeta federal a Dewletên Yekbûyî ye û gelek rêxistinên navneteweyî li bajêr e Washington, D.C bûye paytextek girîng a siyasî ya cîhanê.[2] Bajêr li Dewletên Yekbûyî bajarê heştemîne ku herî zêde geştiyar serlêdana bajêr dikin û ji sala 2019an vir ve zêdetirî 2 milyon kes serlêdana bajêr kirine.[3]
Destûra bingehîn Dewletên Yekbûyî bajêr wek navçeyek federal di bin dadrêsiya taybetî ya Kongreya Dewletên Yekbûyî de destnîşan dike. Washington, D.C. ne beşek ji parêzgehên Dewletên Yekbûyî ye. Qanûna Niştecihiyê ku di 16ê tîrmeha sala 1790an de hatiye pejirandin, avakirina navendek paytext li ser Çemê Potomakê dipejirîne. Bajar di sala 1791 de hate avakirin û Kongre di sala 1800an de rûniştina xwe ya yekem li bajêr pêk aniye.[4]
Di sala 1801an de axa berê ku beşek ji Maryland û Virginia û tevî niştecihên Georgetown û Alexandria bû, bi fermî wekî navendek federal hate nas kirin. Di sala 1846an de Kongreyê axa ku ji hêla Vîrjînya ve hatiye vegerandin, tevî bajarê Alexandria paşve vegerand. Di sala 1871an de, Kongreyê ji bo beşa mayî ya navendê ku tenê sê salan domand, ji ber sedemên cûrbecûr, tevî astengiyên lêçûnê, hikûmetek şaredarî ya yekane ava kir.[5] Ji salên 1880an vir ve gelek hewlên neserkeftî çêbûn ku bajar bibe parêzgeh. Qanûnek jibo ku bajêr bibe yek ji parêzgehên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di sala 2021an de ji Meclîsa Nûneran derbas bû lê ji hêla Senatoya Dewletên Yekbûyî ve nehatiye pejirandin.[6]
Dema ku ewropî hatin û di destpêka sedsala 17an de herêm dagir kirin, Eşîrên cihêreng ên gelê Piskatawayîaxiv Algonkuyiyan ku wekî Konoyî jî tê zanîn, li erdên derdora Çemê Potomakê dijiyan. Nacotchtank ku ji hêla mîsyonerên katolîk ve Nakistîs jî tê gotin, li derdora Çemê Anakostiya li Washingtona D.C. ya îro pevçûnên bi kolonîstên ewropî û eşîrên cîran re di dawiyê de gelê Piskatawayî neçar hêşt ku koç bibin û hinek ji wan di sala 1699an de li nêzî Poînt a Roks, Maryland, ji xwe re niştecîhek nû ava kirin.[7]
Berî damezrandina bajêr wekî paytexta neteweyî ya di sala 1800an de, paytexta netewe bajarê Philadelphia bû ku di dema Şoreşa Amerîkî de û encamên wê ji gulana ssals 1775an heta tîrmeh sala 1776an kanûna sala 1776an heta sibat 1777an, adara sala 1777an heta îlona sala 1777an, tîrmeh sala 1778an, tîrmeh sala 1778an heta adar sala 1781an û ji adara sala 1783am heta 17ê hezîranê bajêr li ser pênc bûyerên cihêreng wekî paytext xizmet kiriye. Kongreya Parzemînê li pênc cihên din ên ku hatiye lidarxistin ev in: York, Pennsylvania di îlona 1777 de, Princeton, New Jersey di sala 1783an de, Annapolis, Maryland ji mijdar sala 1783an heta tebaxa sala 1784an, Trenton, New Jersey ji mijdarê heya kanûna sala 1784n û New York City ji çileya sala 1785an heta adara sala 1789an.
Di 6ê cotmeha sala 1783an de, piştî ku paytext ji hêla Serhildana Pensîlvanya ya 1783an ma bê neçar ku li Princeton, New Jerseyê bi cih bibe, Kongreyê biryar da ku cihek nû ji bo bajêr bifikire. Dotira rojê, Elbridge Gerry ya Massachusetts destnîşan kir "ku avahiyên ji bo karanîna Kongreyê li peravên Delaware li nêzî Trenton, yan Potomak ku li nêzîkî Georgetownê werin çêkirin, bi şertê ku navçeyek guncan li ser yek ji çeman wekî ku li jor ji bo bajarek federal hatiye destnîşan kirin were peyda kirin."[8]
Di jimareya 43 ya Federalî de ku 23ê çileya sala 1788 hate weşandin, James Madison argû kir ku hikûmeta nû ya federal dê hewceyê desthilatdariyê li ser sermiyanek neteweyî bike ku ji bo parastin û ewlehiya xwe peyda bike.[9] Serhildana Pennsylvania ya 1783an tekez kir ku pêdivî ye ku hikûmeta neteweyî ji bo ewlehiya xwe pişta xwe nede parêzgehek.[10]
Gotara Yekem, Beşa Heştê ya Destûra Bingehîn a DYA destûr dide ku damezrandina "Navçeyek (ji deh mile çargoşe zêdetir nebe) wekî ku bi veqetandina parêzgeha taybetî û bi pejirandina Kongreyê ku bibe cihê hikûmeta Dewletên Yekbûyî, lê belê di makezagonê de cihek ji bo paytextê nehatiye diyarkirin.[11] Di Peymana sala 1790an de, Madison, Alexander Hamilton û Thomas Jefferson li hev kirin ku hikumeta federal dê deynên Şerê Şoreşgerî yên mayî yên her parêzgehê bide berdêla avakirina sermayeya neteweyî ya nû yê li Dewletên Yekbûyî yên Başûr.[12]
Di 9ê Tîrmeha 1790an de, Kongreyê Qanûna Niştecîhiyê pejirand ku avakirina sermayek neteweyî li ser Çemê Potomakê pejirand. Li gorî Qanûna Niştecîhbûnê, cîhê rastîn ji hêla serok George Washington ve hate hilbijartin ku di 16ê tîrmeha sala 1790an de pêşnûmeya qanûnê hate îmze kirin. Ji axa ku ji hêla Maryland û Virginia ve hatiye bexşandin, awayê destpêkê yê navçeya federal çargoşeyek bû ku ji her alî ve 16 km bû û bi tevahî 259 km² bû.[12]
Du niştecihên beriya niha di nav axê de bûn ev in: bendera Georgetown ku di 1751an de hatiye damezrandin û bajarê Alexandria, Vîrjînya ku di 1749an de hatiye damezrandin.[13] Di sala 1791 û di sala 1792an de tîmek bi serokatiya Andrew Ellicott, tevî birayên Ellicott Joseph û Benjamin û stêrnasê Afroamerîkî Benjamin Banneker li ser sinorên navçeya federal lêkolîn kirin û kevirên sinor li her xalek mîlê danîn ku gelek ji van keviran hê jî li ber xwe didin.[14][15]
Piştre re bajarek nû ya federal li perava bakur a Çemê Potomakê, li rojhilatê Georgetownê hate avakirin. Di 9ê îlona sala 1791an de sê komîsyonên ku çavdêriya avakirina paytextê dikin, navê bajêr ji bo rûmeta Serok Washington navê Washington li bajêr danîn. Di heman rojê de navçeya federal bi navê Kolombiya hate binavkirin ku forma mê ya Columbus ku ji bo Dewletên Yekbûyî navek helbestî bû ku di wê demê de bi gelemperî dihat bikar anîn.[16] Kongreyê di 17ê çiriya paşîna sala 1800an de li wir rûniştina xwe ya yekem pêk anî.[17]
Kongreyê Qanûna Organîk a Navçeya Kolombiyayê ya sala 1801an pejirand ku bi fermî navçeyê organîze kir û tevahiya axê xist bin kontrola taybetî ya hikûmeta federal. Qada di nav navçeyê de li du wîlayetan hate organîze kirin ku wîlayeta Washington li rojhilat û bakurê Potomakê û wîlayeta Alexandria li rojava û başûr di nav de bû.[18] Piştî derbasbûna qanûnê, welatiyên li navçeyê êdî wekî niştecîhên Maryland yan Vîrjînyayê nehatin hesibandin û vê yekê nûnertiya wan di kongreyê de bi dawî kir.[19]
Di 24ê tebaxa sala 1814an de di dema Şerê sala 1812an de, hêzên brîtanî piştî ku hêzek amerîkî li Bladensburg têk birin, bajar dagir kirin û bajêr şewitandin. Ji bo tolhildana kiryarên wêrankirina leşkerên amerîkî yên li Kanadaya Brîtanî li bajêr agir berdan gelek avahiyên ku di nav de Capitol, Avahiya Xezîneyê û Qesra Spî hebûn. Di şewata Washingtonê de hemû avahiyên hatin şewitandin, lêbelê ji ber bahozek Îngilîz neçar dimînin ku piştî 24 demjimêran bajêr vala bikin.[20] Piştî êrîşa îngîlîzan piraniya avahiyên hikûmetê bi awayekî bilez hatin temîrkirin; Lêbelê Capitol di wê demê de bi piranî di bin çêkirinê de bû ku heya sala 1868an di forma xweya heyî de temam nebû.[21]
Di salên 1830an de, başûrê navçeya Aleksandriyayê ji ber ku ji hêla Kongreyê ve hatibû piştgûh kirin ji hêla aborî ve paşve mabû.[22] Aleksandriya di bazirganiya koleyan a navxweyî de bazarek sereke bû û niştecîhên alîgirê koletiyê ditirsiyan ku bi betalkirina Kongreyê de koletiya li navçeyê biqede û aboriya herêmî bêtir têk bibe. Hemwelatiyên Aleksandriya daxwaz ji Vîrjînyayê kirin ku bi pêvajoyek ku wekî paşveçûn tê zanîn axa ku ji bo avakirina navçeyê bexş kiribû vegerînin.[23]
Civata Giştî ya Vîrjînya di sibata sala 1846an de deng da ku vegerandina Alexandria qebûl bike. Di 9ê tîrmeha sala 1846an de, Kongre pêştir çû, razî bû ku hemî axa ku Vîrjînya di dema damezrandina xwe de ji navçeyê veqetandibû vegerîne. Ev yek dibe sedem ku bi tenê qada navçeyê ji beşa ji hêla Maryland ve hatiye bexşandin bimîne. Lihevhatina sala 1850an ku tirsa Aleksandriyayên alîgirê koletiyê piştrast dike, bazirganiya koleyan li navçeyê qedexe kir.[24]
Destpêka Şerê Navxweyî yê Amerîkî ya sala 1861an de dibe sedema berfirehbûna hikûmeta federal û tevî hatina mezin a koleyên azad, dibe sedema mezinbûna berbiçav a nifûsa bajêr.[25] Neh meh beriya Daxuyaniya Serbestiyê li navçeyê ku li dora 3.100 kole hatine azadkirin, serok Abraham Lincoln di 1862an de Qanûna Serbestberdanê îmze kir ku koletiya li navçeyê bi dawî kir. Di salan 1868an de Kongreyê mafê niştecîhên mêr ên Afroamerîkî yên navçeyê da ku di hilbijartinên şaredariyê de deng bidin.[25]
.jpg)
Di sala 1870an de, nifûsa navendê ji serjimêriya berê ji %75 zêde bû û gihîşt nêzîkî 132.000 kesan.[26] Di gel mezinbûna bajêr, lêbelê li Washingtonê hêj jî rêyên axê hebûn û bajêr di warê paqijiya de gelek paşve mabû. Çend endamên Kongreyê pêşniyar kirin ku paytext ber bi rojava ve bê berfirehkirin lê serok Ulysses S. Grant vê pêşniyarê nepejirand ku careke vê pêşniyarê binirxîne.[14]
Kongreyê Qanûna Organîk a sala 1871an pejirand ku destûrnameyên kesane yên bajarên Washington û Georgetown betal kir, wîlayeta Washington betal kir û hikûmetek herêmî ya nû ji bo tevahiya District of Columbia ava kir ku "bajarê Washington...bi qanûnî ji Navçeya Kolombiyayê nayê cuda kirin."
Piştî vesazkirinê di 1873 de derok Grant Alexander, Robey Shepherd wekî waliyê herêma Kolombiyayê erkdar kir. Shepherd destûr da projeyên mezin ên ku bi projeyan bajar pir nûjen hatiye kirin lê di dawiyê de hikûmeta ji ber vê yekê îflas dike. Di sala 1874an de Kongreyê li hikûmeta herêmê bi desteyek komîseran a sê-endam guhert.[27]
Di sala 1888an de yekem tramvayên motorî yên bajêr dest bi karûbarê kirin. Danasîna wan li deverên herêmên li derveyî sinorên orîjînal ên Bajarê Washingtonê dibe sedema berfirehbûnê ku di nav çend deh salên pêş de rê li ber berfirehbûna herêmê vekir. Tora kolana Georgetown û hûrguliyên îdarî yên din bi fermî di sala 1895an de bi Bajarê Washingtonê re hatin yek kirin.[28] Lêbelê, bajar xwediyê şert û mercên xaniyan ên nebaş û karên gelemperî yên teng bû ku dibe sedem ku bibe yekem bajar di netewe de ku di destpêka sedsala 20an de wekî beşek ji tevgera City Beautiful di nav projeyên nûvekirina bajarî de derbas dibe.[29]
Zêdebûna lêçûnên federal di encama Peymana Nû de di salên 1930an de dibe sedema avakirina avahiyên hikûmetê, bîranîn û muzexaneyên nû li herêmê ku her çend serokê Lijneya Bingehîn a Meclisê ya Berpirsiyarên Navçeyê Ross A. Collins ji Mississippi qutkirina fonên ji bo refah û perwerdehiya niştecihên herêmî rewa kir û got divê "hilbijêrên min dê li hember xerckirina drav li nîgaran bisekinin."[30][31]
Şerê Cîhanê yê Duyem bûye sedema berfirehbûna karmendên federalên li bajêr ku di sala 1950an de nifûsa navçeyê gihîştiye lûtkeya nifûsê ya 802.178 kes an.[32]
.jpg)
Guhertina 23yem a Destûra Bingehîn a Dewletên Yekbûyî ku di sala 1961an de hate pejirandin, dayîna sê dengan li navçeyê ji bo hilbijartina serok û cîgirê serok lê dîsa jî niştecihên bajêr di kongreyê de nûnertiya wan pêk nehat.[33]
Piştî kuştina rêberê mafên sîvîlan Martin Luther King Jr, di 4ê avrêla sala 1968sn de, serhildanek li navçeyê, bi taybetî li kolanên U Street, 14th Street, 7th Street û H Street ku bi giranî deverên nifûs û bazirganî yên reş lê jiyan dikirin, derketin. Serhildanê sê rojan berdewam kir heta ku zêdetirî 13.600 leşkerên federal û Pasdarên Neteweyî yên Artêşa Washington, DCyê ku tundûtûjiya serhildanê rawestand. Gelek firotgeh û avahiyên din hatin şewitandin û ji nû ve avakirina firotgehan heta dawiya salên 1990an temam nebûn.[34]
Di 1973an de Kongreyê Qanûna Rêvebiriya Xanî ya District of Columbia pejirand ku ji bo navçeyê şaredarek bijartî û meclîsek 13-endam peyda dike.[35] Di sala 1975an de Walter Washington dibe yekem şaredarê bijartî ku yekem şaredarê ji kesên reş e.[36]
Ji salên 1980an vir ve, tevgerên parêzgehiyê ya D.C. zêde bûn. Di sala 2016an de, referandûmek li ser eyaleta D.C. encam da ku ji sedî 85 piştgirî di nav dengdêrên navçeyê de da ku Washington bibe 51emîn eyaleta Dewletên Yekbûyî. Di adara sala 2017an de nûnera kongreya D.C. Eleanor Holmes Norton pêşnûmeyek ji bo parêzgeha D.C. yê pêşkêş kir. Di salên 2019 û 2021an de wekî Qanûna Pejirandinê ya Washington, D.C. ji nû ve hate destnîşan kirin ku Meclîsa Nûneran a Dewletên Yekbûyî qanûnê di nîsana sala 2021an de pejirandiye.
Washington, D.C. li herêma Atlantîk a Navendî ya li Deryaya Rojhilatê ya Dewletên Yekbûyî ye. Rûbera bajêr bi giştî 177 km² ye ku ji vê rûberê 158,1 km² erd û 18,9 km² (% 10,67) av e. Herêm li bakurê rojava bi wîlayeta Montgomery, Maryland re sinor e; Wîlayeta Prince George, Maryland, li rojhilat; Arlîngton County, Vîrjînya, li rojava; û Alexandriya, Vîrjînya, li başûrê bajêr e.
Berava başûrê Çemê Potomakê sinorê herêmê bi Vîrjînyayê re çêdike û du beşên serekeyên çem bi navê Çemê Anacostia û Çemê Rock Creek hene. Çemê Tiber Creek, çemek avê ya xwezayî ku demekê di nav park navbenda danûstandina National Mallê re derbas bû, di salên 1870an de bi tevahî di binê erdê de ser çem hate girtin. Çem di heman demê de beşek ji qenala Bajarê Washingtonê ya ku niha dagirtî ye destûr da derbasbûna bajêr berbi Çemê Anakostiyayê ve.
Bilindahiya xwezayî ya herî bilind li herêmê ku 125 mêtre bi ser asta deryayê ve ye, li Parka Fort Reno li aliyê jorîn, li bakurê rojavayê Washington, D.C. ye. Xala herî nîzim a herêmê deverên Çemê Potomakê ye.
.JPG)
.jpg)
.jpg)
Avhewaya Washingtonê şil ê subtropîkal (Köppen: Cfa), yan jî okyanûsî ye. Di mehên zivistanan de bi berf û sar ê cihêreng e û di mehên havînan de jî germ û şil e.
Hewa bi havînan germ û şil e ku germahî bi navînî ya tîrmehê ya rojane 26,6 °C û hewaya rojane ya navînî li dora %66, ku dikare bibe sedema nerehetiya kesane ya nerm. Indeksên germê bi rêkûpêk di bilindahiya havînê de nêzî 38 °C (santîgrat) bilind dibin. Di havîna de kombînasyona (jihevhatin) germ û şilatiye dibin sedema ba û baranên pir carî ku hinek ji wan carinan dibe sedema bahozên li herêmê derdikeve.
Bagera berfê bi navînî her çar û şeş salan carekê bandoran li Washingtonê dike. Bagera herî tund ku wekî nor'easters tê zanîn, pir caran bandorê li herêmên mezin ên Deryaya Rojhilat dike. Ji 27 heta 28ê çileya sala 1922an, Washingtonê li gorî pîvanên fermî 71 sm barîna berfê wergirtiye ku barîna berfê ya herî zêde ye ji sala 1885an vir ve hatiye tomarkirin. Li gorî nîşeyên ku wê demê de hatine tomarkirin, bajar di çileya dala 1772an de ji barînek berfê di navbera 76 û 91 satîmêtre berf bariye.
Bahoz yan bermahiyên bahozan carinan di dawiya havînê û destpêka payîzê de bandoran li herêmê dikin. Lêbelê jiber awayiya bajêr bi gelemperî dema ku bahoz digihîjin Washington qels dibin. Jiber lehiya Çemê Potomakê ku ji ber tevliheviya pêla bilind, bahozê û herikînên ku pêk tê, tê zanîn ku zirarek mezin a diravî li taxa Georgetown a bajêr çêdike. Baranên cûrbecûr li seranserê salê li Washingtonê dibare.
Germahiya herî bilind a tomarkirî bi pîvana 41 °C di 6ê tebaxa sala 1918an de û di 20ê tîrmeha sala 1930an de li Washingtonê hatiye tomarkirin. Germahiya herî nizm a tomarkirî -26 °C di 11ê sibata sala 1899an de, di beriya Bagera Mezin a sala 1899an de li Washingtonê hatiye tomarkirin. Di nav salek gelemperî de li bajar bi navînî 37 rojan li ser 32 °C germahî û 64 şevan li ser nîşana cemedê 0 °C (santîgrat) e yan jî nizmtir e. Bi navînî, roja yekem a herî kêm an di binê sifrê de di 18ê mijdarê de destpêdike û roja dawîn jî 27ê adarê de bi dawî dibe.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
