Lorentya
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Lorentya yan jî Kratona Amerîkaya Bakur (bi îngilîzî: Laurentia), kratonek parzemînî ya mezin e ku bingeha jeolojîk (erdnasî) a kevnar a Amerîkaya Bakur pêk tîne. Her çiqas di eslê xwe de kraton deverên kratonîkî yên Gronland û her wiha beşa bakurê rojavayê Skotlendê jî vedihewîne ku wekî Terana Hebridean bê zanîn jî, gelek caran di paşeroja xwe de Lorentya parzemînek cuda bûye wekî ku niha di forma Amerîkaya Bakur de ye. Di demên din ên rabirdûya xwe de, Lorentya bûye beşek ji parzemîn û parzemînên mezin û bi xwe jî ji gelek deverên piçûktir ên ku li ser tevnek kemberên orjenîkî yên Pêşîn ên Proterozoîk hatine berhev kirin, pêk tê. Mîkro parzemînên piçûk û giravên okyanûsê bi Lorentyayê re ku her ku diçe mezin dibe re li hev ketin û bi hev re Kratona Prekambriyan a stabîl ku îro tê dîtin ava kirine.[1][2]
 | Ev gotar sêwî ye. Ti girêdanên li ser vê gotarê tine. (çiriya pêşîn 2024) |
Karton navê xwe ji Mertalê Lorentya ku di nav Çiyayên Lorentya de ye ku navê xwe ji çemê Saint Lawrence ku bi navê Lawrence yê Romayê tê zanîn, wergirtiye.
Li rojhilat û navendî ya Kanadayê, piraniya kratonên bi îstîqrar li ser rûyê erdê wekî Mertalê Kanadî, deverek ji kevirê Prekambriyan ku zêdetirî milyon mîl çargoşe vedihewîne, derdikeve holê. Di nav de hinek kevirên herî kevn ên li ser rûyê erdê, wek kevirê archean ê Acasta Gneiss ya Kanadayê ku 4,04 milyar sal kevn e û Kompleksa Istaq Gneiss ya Gronlandê ku dîroka kompleksê digihîje 3,8 milyar salê. Dema ku pêkhateyên binê erdê têne fikir kirin, peyva berfirehtir Mertalê Lorentya gelemperî ye, ne bi kêmanî ji ber ku beşên mezin ên awahiyê li derveyî Kanadayê dirêj dibin. Li Dewletên Yekbûyî, kevirê kratonê li ser platforma hindurîn a fireh li herêmên Midwest û Great Plains bi kevirên tortî ve hatiye nixumandin û ev kevir tenê li bakurê Minnesota, Wisconsin, New York Adirondacks û Nîvgirava Jorîn a Michigan derdikevin holê. Qalindahiya rêzeyên zinarên tortî bi qalindahiya li dor 1000 mêtre heya 6100 mêtreyê diguhere. Kevirên kratonîk metamorfîk an jî şewatî (magmatîk) ne ku bi tebeqeyên kevirên tortî yên sergirtî yên ku bi piranî ji kevirên kisilîn, kevirên qûmê û ji kevirên şêlan (bi en:Shale) pêk tên. Ev kevirên tortî bi giranî ji 650 heta 290 milyon sal berê zuwa bûne û veguherîne kevirê.[3]
Kevirê herî kevnê sereke ku li kratonên wekî Archean Slave, Rae, Hearne, Wyoming, Superior û Nain vedigirin li aliyê bakurê ji sisê, diduyên Lorentyayê werdigire. Di Serdema Proterozoyika Destpêkê de kevir bi tortan hatinbûn nixumandin ku piraniya tortan niha ji holê rabûne.
Gronland beşek ji Lorentyayê ye ku girav niha ji hêla Tengava Mareşal ve ji parzemîna Amerîkaya Bakur tê veqetandin ku ev taybetmendiyek erozyona Pleyistosenê ye.[4][5] Tengava ku bi qalikê parzemînî hatiye girtin û ti nîşaneyên bûyereke termal yan jî tektonîzmaya deryayî nîşan nade. Gronlanda bi piranî ji qalikê di serdema Archean heya Proterozoyîk pêk tê ku avabûnên refikên Paleyosenê yên jêrîn li peravên wê yên bakur û avabûnên Devonian heta Paleyojenê li peravên wê yên rojavayî û rojhilatî çêbûne. Peravên rojhilat û bakur di dema orjeniya Kaledonyayê de bi giranî deforme bûne.[6][4]
Kembera Isua Greenstone ya rojavayê Gronlanda qalikê okyanûsê ya ku tê de Kompleksên dike yê hene diparêze. Ev yek delîlan ji erdnasan re peyda dikin ku 3,8 Gya girêkên navîna okyanûsê hebûn. Kembera zêr a Abitibi li parêzgeha Superiorê kembera kesk a herî mezin a Mertalê Kanada ye.[7]
Gelek bûyerên avhewayê di serdema Fenerozoyîk de li Lorentyayê diqewimin. Ji dema Kambriyena dereng haya Serdema Ordovîsîyan asta deryayê bi helîna qeşayê re diguherî. Neh guheztinên bi pîvana makro ya "Hîpergermbûna gerdûnî", an şert û mercên gaza serayê ya bi tundî, pêk hatiye. Ji ber guheztina asta deryayê, van navberan rê li ber kombûna kevirên herî yên li ser Lorentyayê vedike ku wekî tomarkirina bûyeran tê dîtin. Serdema Ordovîsîyan serdemek sarbûnê anî ku asta vê sarbûnê hê jî tê nîqaş kirin. Zêdetirî 100 milyon sal şûnda, di Serdema Permiyan de, meyla germbûna giştî diqewime. Wekî ku ji aliyê bêwertebreyên fosîlî ve hatine destnîşan kirin, perava rojavayî ya Lorentyayê ji hêla herikîna sar a domdar a ku ber bi başûr ve girêdayî ye bibandor bûye. Ev herikîn bi germbûna avên li herêma Teksasê re berevajî dibe. Ev dijberî pêşniyar dike ku di dema germbûna gerdûnî ya Permiyan de, bakur û bakurê rojavayê Pangea (rojavayê Lorentyayê) bi hewayek sar maye.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
