Xirwatistan, bi fermî Komara Xirwatistanê, (bi xirwatî: Hrvatska), welatekî li ser xaçerêya Ewropaya Navendî û li başûrê rojhilatê Ewropayê ye ku peravên deryayî ya welêt bi tevahî li ser Deryaya Adriyatîkê ye. Li bakurê rojava Slovenya, li bakurê rojhilat Mecaristan, li rojhilat bi Serbistan, li başûrê rojhilat bi Bosniya û Herzegovîna û Montenegro re hevsinor e û li rojava û başûrê rojava ve bi Îtalyayê re sinorê deryayî parve dike. Paytext û bajarê herî mezin bajarê Zagreb e ku bi bîst navçeyan yek ji beşên bingehîn ên welêt pêk tîne. Rûerd a Kroatya 56.594 kîlometre çargoşe erd vedigire û nifûsa welêt nêzîkê 3.9 milyon e.
Republic of Croatia  Xirwatistan Republika Hrvatska |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Dirûşm: Full of life |
||||||
| Sirûd: Lijepa naša domovino |
||||||
.png) |
||||||
Xirwatistan li ser nexşeyê | ||||||
| Paytext | 45°15'0.00"Bk, 15°28'0.01"Rh | |||||
| Zimanên fermî | ||||||
| Zimanên tên bikaranîn |
|
|||||
| Rêveberî | komar |
|||||
| • | Serokdewlet | Zoran Milanović (2020–) |
||||
| • | Serokwezîr | Andrej Plenković (2016–) |
||||
| Avakirin | ||||||
| • | Dema avakirinê | 25 hezîran 1991 |
||||
| • | Rûerd | 56.594 kîlometre çargoşe |
||||
| Gelhe | ||||||
| • | Giştî | 3.871.833 (2021) |
||||
| Dirav | ||||||
| Demjimêr | ||||||
| Hatûçûna ajotinê |
|
|||||
| Koda telefonê | +385 | |||||
| Malper http://www.vlada.hr, https://vlada.gov.hr/en |
||||||
Gelê xirwatî di dawiya sedsala 6an de gihîştine Xirwatistana îro ku di wî demê Xirwatistan beşek ji Îlîryaya Romayê bû. Di sedsala 7an de herêm bi du dukayan hatiye organîze kirin. Xirwatistan yekem car di 7ê hezîrana sala 879an de di dema serdestiya Duk Branîmîr (rêveberên xirwatî) de di qada navneteweyî de wekî welatek serbixwe hatiye nas kirin. Tomislav di sala 925an de dibe yekem qiralê Xirwatistanê ku welêt derdixe asta statûya keyaniyê. Di dema krîza peyrewiyê de piştî ku xanedana Trpimirović diqede, Kroatya di sala 1102an de bi Mecaristanê re yekîtiyek ava dike. Di sala 1527an de li hember dagirkeriya osmaniyan, Meclîsa Xirwatistanê Ferdînand I ê awistirî ji bo textê Xirwatistanê hilbijartiye. Di cotmeha sala 1918an de li Zagrebê Dewleta Sloven, Xirwat û Serbên serbixwe ji Awistirya-Mecaristanê veqetiyan û di kanûna pêşîn a sala 1918an de beşdarî Keyaniya Yûgoslavyayê dibin. Piştî dagirkirina Axîs ya Yûgoslavyayê ya di nîsana sala 1941an de, piraniya Xirwatistanê beşdarî dewletek quklaya Dewleta Serbixwe ya Xirwatistanê hatibû kirin ku ji aliyê naziyan ve hatibû avakirin. Tevgereke berxwedanê dibe sedema damezrandina Komara Sosyalîst a Xirwatistanê ku piştî şer dibe endamê damezrîner û pêkhateya Komara Sosyalîst a Federal a Yûgoslavyayê. Di 25ê hezîrana sala 1991an de, Xirwatistan serxwebûna xwe radigihîne ku berê ragihandina serxwebûnê Şerê Serxwebûnê di heyamek çar salan de bi awayek serketî didomîne.
Xirwatistan komar û demokrasiyek lîberal a parlemanî ye. Welat endamê Yekîtiya Ewropayê, Herêma Ewro, Herêma Şengenê, NATO, Neteweyên Yekbûyî, Konseya Ewropa, OSCE, Rêxistina Bazirganiya Cîhanî, yek ji endamên damezrînerê Yekîtiya ji bo Deryaya Navîn e û welêt niha di dema pêvajoya tevlîbûna OECDê de ye. Kroatya ku beşdarek çalakê di parastina aşitiyê ya Neteweyên Yekbûyî de ye ku bi serbazan beşdarî Hêza Alîkariya Ewlekariya Navdewletî bûye û ji bo dagirtina kursiyek nedaîmî di Konseya Ewlekariya Neteweyên Yekbûyî de di serdema 2008-2009 de ji bo yekem car hatiye hilbijartin.
Xirwatistan welatek pêşketî ye ku xwedan aborîyek pêşketî ya dahata bilind e û di Îndeksa Pêşketina Mirovî de di rêza 40em de ye. Li gorî rêjeya Qatjimara Gînî yê welêt di nav 20 welatên cîhanê de cih digire lê newekheviya dahatê kêm e. Ji salên 2000an vir ve hikûmeta Xirwatistanê veberhênanên giran ji bo binesaziyê nemaze ji bo rêyên veguheztinê û tesîsên li ser korîdorên Pan-Ewropî kiriye. Xirwatistan di destpêka sala 2020an de wekî pêşengek enerjiyê ya herêmî pêşketiye û bi navgîniya termînala gaza xwezayî ya şilkirî ya herikîn a li Girava Krkê, pargîdaniya LNG Hrvatska, beşdarî pirrengkirina dabînkirina enerjiyê ya Ewropayê dibe. Xirwatistan ewlehiya civakî, lênihêrîna tenduristiya gerdûnî û perwerdehiya seretayî û navîn a belaş pêk tîne û piştgirî dide saziyên giştî û veberhênanên pargîdaniyên di warê medya û weşanê de.
Navname
Di kurdî de herî zêde peyva “Xirwatistan” û peyvên xirwat/xirwatan tê bikaranîn. Lê hinek kurd û enstîtûyên fermî wek navê dewletê Kroatya[1] û wek navê gel Kroat/kroatan tercîh dikin.[2]
Dîrok
Pêşdîrok
Cihê Xirwatistana îro ji heyama pêşdîrokî vir ve bûye cihwarê mirovî. Fosîlên Neandertal ên ku ji serdema paleolîtîk a navîn e li bakurê Xirwatistan hatine dîtin li cihwarê Krapîna Neanderthalê hatiye dîtin.[3] Li hemû herêmê bermahiyên çandên neolîtîk û kalkolîtîk hatine dîtin. Rêjeya herî mezin a şûnwaran li geliyên bakurê Xirwatistanê ye. Çanda herî girîng çandên Baden, Starçevo û Vučedol in.[4] Herêm di serdema hesinî malavaniya çanda Hallstatt a destpêkê ya Îlîrî û çanda La Tène ya Keltî kiriye.[5]
Serdema kevnare
Dema ku yekem koloniyên yewnanî li giravên Hvar, Korčula û Vis hatin damezrandin, li herêma Xirwatistana îro îlî û lîburî bicih bûne.[6] Di 9ê p.z. de, axa Xirwatistan ya îro bûye beşek ji împeratoriya Romayê. Qeyser Diokletîan li herêmê bû. Piştî ku Diokletîan di sala 305an de teqawît dibe, dev textê berdide berdide, qesrek mezin li Splitê ava dike.[7]
Serdema navîn
Di sedsala 5an de, împeratorê Romaya Rojavayî ya dawî Julius Nepos piştî ku di sala 475an de ji Îtalyayê direve, li herêmek piçûk ji qesrê hikum dike.[8] Serdem bi êrişên Avar û xirwatan ê di dawiya sedsala 6an û nîvê yekem a sedsala 7an de û bi hilweşandina hema hema hemî bajarên Romayê bi dawî dibe. Romayiyên ku ji şer xwe rizgar dikin vedikişin cihên herêmên peravê, girav û çiyayên herêmê. Bajarê Dubrovnîkê ji aliyê kesên bi vî rengî ji Epidaurum rizgar bûne ve hatiye avakirin.[9]
Etnogenesîsa xirwatan ne diyar e. Teoriyeke din, teoriya slavî ye ku koçberiya xirwatan spî ji krowatyaya spî di serdema koçê de pêşniyar dike. Teoriyeke din jî berevajiyê vê teoriyê, teoriya îranî ye ku eslê xirwatan bi eslê xwe îranî pêşniyar dike ku li ser bingeha Tabletên Tanaisê ku nivîsên yewnanî yên kevnar ên bi navên Xορούαθος, Χοροάθος û Χορόαθος (Khoroúathos, Khoroáthos û Khoróathos) û şirovekirina wan wekî antroponîmên gelê krowatî hene.[10]
Li gorî berhema De Administrando ku ji hêla împeratorê Bîzansê Konstantîn VII ve di sedsala 10an de hatiye nivîsandin, xirwat di nîvê yekem a sedsala 7an de piştî ku Avaran têk dibin, gihîştine parêzgeha Romayê ya Dalmatiyayê.[11][12][13] Lêbelê ev îdîa tê nîqaş kirin ku hîpotezên hevrikî ya bûyerê di navbera dawiya sedsalên 6an û destpêka sedsala 7an (serwerî) yan jî derengiya sedsala 8an û destpêka sedsala 9an (dorpêk) de vedibêjin lê daneyên arkeolojîk ên dawî destnîşan kirine ku koç û bicihbûna slav/xirwatan di dawiya sedsala 6an û destpêka sedsala 7an de despêkiriye.[14][15] Di dawiyê de, dukek hatiye damezrandin, wekî ku ji hêla kronîkên Einhard ve di sala 818an de dest pê dike ve hatiye pejirandin, Duka Xirwatistanê ji hêla malbata Borna ve hatiye birêvebirin.[14] Tomarkirinên belgeya yekem a warên xirwatî, dewletên bindest ên firansiyên wê demê nîşan didin. Cîranê wan ên bakur Mîrektiya Pannoniya Jêrîn bû ku di wê demê de ku ji hêla Duke Ljudevit ve hatiye rêvebirin ku li herêmên di navbera Çemê Dravayê û Çemê Savayê de bû ku navenda dukê û kela dukê li Sîsak bû, hikûm dikir. Ev nifûs û herêm di dirêjahiya dîrokê de bi xirwat û Xirwatistanê ve girêdayî bû.[16]
Li gorî Konstantîn VII xirîstiyanibûna xirwatan di sedsala 7an de dest pê kiriye lê ev îdîa tê nîqaş kirin û bi gelemperî, xiristiyanî bûna wan bi sedsala 9an ve girêdayî ye.[17] Tê texmîn kirin ku xirîstiyanibûn di destpêkê de tenê elît û mirovên têkildarên wan vedihewîne.[18] Serweriya frankiyan di dema serdestiya Mislav, yan jî cîgirê wî Trpimir I de bi dawî bûye.[14][18] Xanedaniya qiral a xweliyên xirwatî ji hêla Duke Trpimir I ve di nîvê sedsala 9an de hate damezrandin ku hêzên bîzansî û bulgariyan têk dibin.[19]
Yekem serwerê xwemalî ya xirwatî ku ji hêla papa ve hatiye nas kirin duk Branîmîr bû ku di 7ê hezîrana sala 879an de ji aliyê Papa John VIII pejirandina papatiyê wergirtiye.[14]
Tomislav qralê yekemê Xirwatistanê bû ku di nameya Papa John X de di sala 925an de weha hatiye destnîşan kirin. Tomislav qralek xirwatî ye ku êrîşên Mecaristan û bulgaran têk biriye.[20] Keyaniya Xirwatistanê Navendî di sedsala 11an de di serdema Petar Krešimir IV (1058-1074) û Dmîtar Zvonîmîr (1075-1089) de gihîşt lûtkeya xwe yê herî bilind.[21] Dema ku Stjepan II di sala 1091an de dimire, Xanedana Trpimirović bi dawî dibe, burayê Dmitar Zvonimir, Ladislaus I ê Mecaristanê taca xirwatî dixwaze. Ev jî di sala 1102an de di bin serweriya Koloman de dibe sedema şer û yekîtiya kesane yê bi Mecaristanê re.[22]
Yekîtiyên bi monarşiyên Mecaristan 1102 û Habsburg 1527
.png)
Di çar sedsalên din de, Keyaniya Xirwatistan ji aliyê Sabor (parlamen) û Ban (cîgirê qiral) ve di bin rêveberiya qiralê Kroatyayê ve hate birêvebirin. Di vê serdemê de mezinbûna esilzadeyên bibandor ên wekî malbatên Frankopan û Šubić û di dawiyê de gelek Ban (cigirê qiral) ji her van du malbatan derketin holê.[23] Metirsiyeke zêde ya dagirkirina osmaniyan û têkoşîna li dijî Komara Venedîkê ji bo kontrolkirina herêmên peravê derket holê. Venedikan heta sala 1428an ji xeynî bajar-dewleta Dubrovnikê ku serbixwe bû, piraniya Dalmatiyayê kontrol kirin. Biserketinên osmaniyan di sala 1493an de dibe sedema Şerê Qada Krbava û di sala 1526an dibe sedema Şerê Mohácsê ku herdu jî biserketinên osmanî yên berbiçav bi dawî dibin. Qral Louis II li Mohácsê dimire û di sala 1527an de, Parlamena Xirwatistan li Çetînê civiya û Ferdînand I ê ji Mala Habsburgê wek hikûmdarê nû yê Xirwatistanê bi şertê ku Kroatyayê li hemberê dagirkirinên Împeratoriya Osmanî û mafên siyasî ya welêt biparêze, hilbijart.[24][25]
Di sala 1538an de piştî biserketinên osmaniyan, Xirwatistan di nav herêmên sivîl û leşkerî de hate parçekirin. Herêmên leşkerî wekî Sinorê Leşkerî yê Xirwatî dihat zanîn rasterast di bin kontrola Habsburgê de bûn. Dagirkirina osmaniyanê li Xirwatistanê heya Şerê Sîsakê 1593 ku osmanî di vê şerê de têk diçin, berdewam dike.[25] Di dema Şerê Mezin ê Tirkan de (1683–1698), Slovenya ji nû ve ji osmaniyan hate stendin lê Bosniya rojava ku beriya dagirkirina osmaniyan beşek ji Xirwatistanê bû li derveyî kontrola Xirwatistan dimîne. Sinorê îro yên di navbera her du welatan de bermayiya vê encamê ye. Dalmatya, beşa başûrê sinor ku bi heman rengî ji hêla Şerên Pêncemîn û Heftemîn ên Osmanî-Venetyayê ve hatiye destnîşankirin.[26]
Dagirkirinên osmaniyan guhertinên demografîk li herêman dagirkirî bi xwe re tîne. Di sedsala 16an de, xirwatên ji rojava û bakurê Bosniyayê, Lika, Krbava, devera di navbera çemên Una û Kupa de û nemaze ji rojavayê Slovenya, ber bi Awistiryayê ve koç dibin.[27][28] Ji bo ku li cihê nifûsa ji warên xwe derdikevin, Habsburgan Bosniyayan teşwîq kir ku li ser Sinorê Leşkerî de xizmeta leşkeriyê bikin.
Parlamena Xirwatistanê piştgirî dide Qraliyeta Pragmatîk a Qral Charles III û di sala 1712an de biryara xwe yê pragmatîk îmze dike.[29] Piştre împerator soz dide ku rêzê li hemî îmtiyaz û mafên siyasî yên Keyaniya Xirwatistan bigire û Qralîçe Mariya Theresa di warê perwerdehiya Xirwatistanê de, wekî bikaranîna perwerdehiya mecbûrî, tevkariyên girîng dike.
Di navbera salên 1797 û 1809an de, împeratoriya Fransî ya Yekem bi zêdeyî peravên rojhilata Adriatîk û hundirê wê dagir dike, komarên Venedikî û Ragusan bi dawî kir û parêzgehên Îlîryayê ava kirin. Di bersivê de, Hêza Deryayî ya Qraliyetê Deryaya Adriyatîk dorpêç dike ku di sala 1811an de dibe sedema Şerê Visê.[30] Parêzgehên Îlîrî di sala 1813an de ji hêla Awistiryayê ve hatin destbiserkirin û piştî Kongreya Viyanayê di sala 1815an de ji hêla Împeratoriya Awistiryayê ve hatin desteserkirin. Ev dibe sedema damezrandina Keyaniya Dalmatiya û vegerandina Deryaya Kroatî ji Keyaniya Xirwatistanê re di bin yek tacê de. Di salên 1830 û 1840an de neteweperestiya romantîk ku îlhama Vejîna Neteweyî ya Xirwatistan ku kampanyayek siyasî û çandî ya ku yekitiya Slavên Başûr di nav împeratoriyê de piştgirî dike, nîşan dide.[31] Mebesta wê ya bingehîn damezrandina zimanek standard bû ku wekî dijberiyek li hemberê zimanê mecarî û di heman demê de pêşvebirina edebiyat û çanda xirwatî bû. Di dema Şoreşa Mecaristanê 1848an de, Xirwatistan alîgirê Awistiryayê bû.[32] Ban (rêveberê xirwatî) Josip Jelačić di sala 1849an de alîkariya têk birina mecaran dike û polîtîkaya almanîbûnê dide destpêkirin.[33]
Di salên 1860an de, têkçûna siyasetê derdikeve holê ku rê li ber lihevhatina Awistirya-Mecaristanê ya sala 1867an vedike. Di navbera Împeratoriya Awistiryayê û Keyaniya Mecaristanê de yekitiyek kesane çêdibe. Peymanan statûya Xirwatistanê ji Mecaristanê re dihêle ku ev yek di sala 1868an de bi yekkirina Keyaniya Kroatyayê û Slovenya bi Çareserkirina Xirwatistan-Mecarîstanê re tê çareserkirin.[34] Dema ku Rijeka statûya corpus separatum ku di sala 1779an de hatiye destnîşan kirin tê parastin, Keyaniya Dalmatiyayê di bin kontrola defacto ya Awistiryayê de dimîne.[22]
Piştî ku Împeratoriya Awistirya-Mecaristanê piştî Peymana Berlînê ya 1878an Bosna û Herzegovîna dagir dikin, Sinorê Leşkerî têne rakirin. Xirwat û Slav ên li sinorê di sala 1881an de di bin hukmên çareserkirina Xirwatistan-Mecaristanê de vegeriyan Xirwatistanê.[35][36] Hewldanên nû yên ji bo reforma Awistirya-Mecaristanê, ku federalîzekirina bi Xirwatistan re wekî yekîneyek federal pêk tê, ji hêla Şerê Cîhanê yê Yekem ve hate rawestandin.[37]
Yûgoslavyaya yekem 1918-1941
Di 29ê cotmeha sala 1918an de Parlamena Kroatyayê (Sabor) serxwebûn ragihand û biryar da ku beşdarî Dewleta Sloven, Xirwat û Serban a nû avabûyî bibe ku di encamê de di 4ê kanûna pêşîn a sala 1918an de bi Keyaniya Serbistanê re dikeve nav yekîtiyê ku Keyaniya Serb, Xirwat û Slovenan ava bikin.[38] Parlamena Xirwatistanê ti carî yekîtiya bi Serbistan û Montenegro re nepejirand. Destûra bingehîn a sala 1921an ku welat wekî dewleta unîter pênase dike û rakirina parlamen û dabeşên îdarî yên dîrokî û otonomiya Xirwatistanê bi dawî dike.
Destûra bingehîn a nû ji aliyê partiya siyasî ya neteweyî ya ku herî zêde piştgirî lê dihat kirin, Partiya Gundiyên Kroatî (HSS) ya bi serokatiya Stjepan Radić, dijberê vê destûra bingehîn disekine.[39]
Ji ber ku Radiç di sala 1928an de di Meclîsa Neteweyî de hate kuştin û bû sedem ku Qral Alexander I di çileya sala 1929 de dîktatoriyek saz dike, rewşa siyasî her ku diçe xirabtir dibe.[40] Dema ku qiral makezagonek yekparêztir ferz dike, dîktatorî bi awayekî fermî di sala 1931an de bi dawî dibe.[41] Partiya HSS ku niha ji hêla Vladko Maçek ve tê rêvebirin, parêzvaniya federalîzmê didome ku di encamê de Peymana Cvetković-Maček ya tebaxa sala 1939an û Banovina otonom a Xirwatistanê pêk tê. Dema ku mijarên din ji Parlamena Xirwatistanê û rêveberek ku ji aliyê tacê ve hatibû tayînkirin re hiştin, hikûmeta Yûgoslavyayê kontrola berevanî, ewlekariya navxweyî, karên derve, bazirganî û veguheztinê di dest xwe de girt.[42]
Şerê Cîhanî yê Duyem û Dewleta Serbixwe ya Xirwatistanê
Di nîsana sala 1941an de Yûgoslavya ji aliyê Almanyaya Nazî û Îtalyaya Faşîst ve hate dagirkirin. Piştî dagirkirinê, dewleteke rêberiya Alman-Îtalî ya bi navê Dewleta Serbixwe ya Xirwatistanê (NDH) hate damezrandin. Piraniya Xirwatistan, Bosniya û Herzegovîna û herêma Sirmiya di nav vê dewletê de bûn. Parçeyên Dalmatyayê ji aliyê Îtalyayê ve hatin (îlheq) destbiserkirin û herêmên bakur ên xirwatî yên Baranja û Međimurje jî ji Mecaristanê tê (îlheq) desteserkirin.[42] Rejîma NDH ji aliyê Ante Pavelić û ultra-neteweperest Ustaše ku tevgerek nijadperestê di berê şerê de li Xirwatistanê bû dihate birêvebirin.[43] Bi piştgiriya leşkerî û siyasî ya Almanya û Îtalyayê, rejîmê qanûnên nijadî derxist û dest bi kampanya komkujiya li dijî serb, cihû û romanan kir.[43][42] Gelek kes di kampên komkirinê de hatin girtin; kampa herî mezin kompleksa Jasenovacê bû.[44] Xirwatên antî-faşîst jî ji aliyê rejîmê ve dihatin armancgirtin.[12] Gelek kampên komkirinê (bi taybetî kampên Rab, Gonars û Molat) li herêmên dagirkirî yên Îtalyayê, bi piranî ji bo sloven û xirwatan hatin damezrandin.[45] Di heman demê de, royalîstên Yûgoslavya û neteweperestên serb ên çetnîk li dijî xirwat û Misilmanan bi alîkariya Îtalyayê kampanyayek qirkirinê dane meşandin.[43] Hêzên Almaniya Nazî ji bo tolhildana kiryarên Partîzan, sûc û tolhildan li dijî sivîlan pêk anîn wek mînak li gundên Kamešnica û Lipayê ya ku di sala 1944an pêk hatiye.[46]
Tevgereke berxwedanê derket holê ku di 22 hezîrana sala 1941an de, Yekemîn Yekîneya Partîzan a Sîsak li nêzîkî Sîsak hate damezrandin, yekem yekîneya leşkerî bû ku ji hêla tevgerek berxwedanê ve li Ewropaya dagirkirî hatiye damezrandin.[47] Ev yek destpêka tevgera Partîzan a Yûgoslavyayê, komûnîst, komek berxwedanê ya dijî-faşîst a pir-neteweyî bi serokatiya Josip Broz Tito hate organîzekirin.[48] Di warê etnîkî de, xirwat piştî Serban di tevgera Partîzan de beşdarên herî mezin bûn. Di warê rêjeya zêdebûnê de, xirwat bi rêjeya nifûsa xwe ya li Yûgoslavyayê beşdar tevgera Partîzanê dibin.[49] Di gulana sala 1944an de (li gorî Tîto), Kroatan %30 ji pêkhateya etnîkî ya Partîzan pêk dihat ku %22 ji nifûsa Yûgoslavyayê pêk dihatin. Tevger bi awayekî bilez mezin dibe û di Konferansa Tehranê de di kanûna sala 1943an de, Partîzan yek ji beşdarên hevalbendan hate nas kirin.[50]
Bi piştgiriya hevalbendan di warê lojîstîk, amûr, perwerde û hêza hewayî de û bi alîkariya leşkerên Sovyetê ku beşdarî Êrîşa Belgradê ya slaa 1944an dibin, Partîzan heya gulana sala 1945an kontrola Yûgoslavya û herêmên sinor ên Îtalya û Awistiryayê bi dest dixe. Endamên hêzên çekdar ên NDHê û leşkerên din ên Akserê û bi sivîlan re ber bi Awistiryayê ve vekişiyan. Piştî radestkirina wan, di meşa mirinê ya Yûgoslavyayê ya hevkarên naziyan de gelek kes hatin kuştin.[51] Di salên paşîn de, almanên etnîkî li Yûgoslavyayê rastî zilmê hatin û gelek kes hatin binçavkirin.[12]
Daxwazên siyasî yên tevgera Partîzan di Konseya Dewletê ya Antî-Faşîst a Rizgariya Neteweyî ya Xirwatistanê ku di sala 1943an de wekî hilgirê dewletbûna Krowatyayê pêşdikeve û paşê di sala 1945an de veguhere Meclîsê û AVNOJ-hevtayê wê di asta Yûgoslavyayê de tê dîtin.[52][53]
Li ser bingeha lêkolînên li ser mexdûrên şer û piştî şer ên demograf, Vladîmîr Žerjavić û statîstîknas Bogoljub Kočović, bi giştî 295.000 kes ji axê (herêmên ku piştî şer ji Îtalyayê hatine standin tê de nîne) mirin ku ji %7.3ê nifûsê pêk dihat, di nav wan de 125–137 hezar serb, 118–124 hezar Kroat, 16–17 hezar Cihû û 15 hezar jî Roman bûn.[54] Wekî din qurbaniyên ji herêmên ku piştî şer tevlî Kroatyayê dibin, bi tevahî 32.000 kes dimirin ku ji wan 16.000 kes îtalî û 15.000 kroatî bûn.[55] Nêzîkî 200.000 xirwat ji tevahiya Yûgoslavyayê (Kroatya di nav de) û ji derveyî welat bi tevahî di tevahiya şer û encamên wê yên yekser de hatin kuştin ku bi qasî %5,4 ji nifûsa xirwatan bû.[55]
Yûgoslavyaya Duyem 1945–1991
Piştî Şerê Cîhanê yê Duyem, Kroatya dibe yekîneyek yek-partî ya federal a Sosyalîst a SFR ya Yûgoslavyayê ku ji hêla komunîstan ve hatiye birêvebirin lê di nav federasyonê de xwediyê statuyek otonomî bû. Di sala 1967an de, nivîskar zimanzanasên xirwatî danezana li ser rewş û navê ximanê standardî ya kroatî weşandin û daxwaza wekhevîkirina zimanê xwe kirin.[56]
Deklerasyon beşdarî tevgerek neteweyî bû ku li mafên medenî yên mezintir û ji nû ve dabeşkirina aboriya Yûgoslavyayê digere, bi Bihara Xirwatan ya sala 1971an ku ji aliyê serokatiya Yûgoslavyayê ve tê tepisandin, bi dawî dibe.[57] Dîsa jî, Destûra Bingehîn a Yûgoslavyayê ya sala 1974an otonomiyek zêde dide yekîneyên federal ku di bingeh de armancek Bihara Xirwatan pêk anî û ji bo serxwebûna pêkhateyên federatîf bingehek qanûnî peyda dike.[58]
Piştî mirina Tîto yê di sala 1980an de, rewşa siyasî li Yîgoslavyayê xerabtir dibe. Tengasiya neteweyî ji ber Bîrnameya SANU ya 1986an (muxtira) û derbeyên sala 1989an ve li Vojvodîna, Kosova û Montenegro zêde dike.[25][59] Di çileya sala 1990an de, Partiya Komunîst bi fraksîyona xirwatî daxwaza federasyonek sistkirî dike, li ser xetên neteweyî perçe dibe.[60] Di heman salê de, hilbijartinên yekem ên pir-partî li Xirwatistanê hatin lidarxistin ku di heman demê de bi serketina Franjo Tuđman aloziyên neteweperestî girantir dike.[61] Hinek ji serbên li Xirwatistanê meclîsê terikandin û bi mebesta bidestxistina serxwebûna Kroatyayê, otonomiya Komara Krajinaya Serbî ya nenaskirî ragihandin.[62][63]
Şerê serxwebûna Xirwatistanê
Bi zêdebûna rageşiyê re, Xirwatistan di 25ê hezîrana sala 1991ê de serxwebûna xwe ragihand. Lêbelê pêkanîna tam a danezanê tenê piştî rawestandina sê mehan li ser biryara 8ê cotmeha sala 1991ê dikeve meriyetê.[64][65] Di vê navberê de, dema ku Artêşa Gel a Yûgoslavyayê (JNA) di bin kontrola Serbistanê de bû û komên cuda yên paramîlîter ên Serbî êrîşî Xirwatistanê dikin, alozî ber bi şerekî eşkere ve çû.[66]
Di dawiya sala 1991an de, şerekî dijwar ku li ser eniyek berfereh pêk hatin, kontrola Xirwatistanê li dora ji sê paran axê, daxist du parê axa welêt.[67][68] Komên paramîlîter ên sirbî piştre dest bi kampanyaya kuştin, êrîşên terorî û derxistina xirwatan li herêmên serhildêr kirin ku kuştina bi hezaran sîvîlên xirwat derxistin ku bi qasî 400.000 xirwat û kesên din ên ne-serbî ji malên wan koçber dikin.[69][70] Serbên ku li bajarên Xirwatistanê dijîn, bi taybetî yên li nêzî eniyên şer, rastî cûrbicûrên cudakariyan hatin.[55] Her çiqas di astek sinordar de û bi hêjmarek kêm de bin jî, serbên Xirwatistanê yên li Slovenyaya Rojhilat û Rojava û beşên Krajina neçar dimînin ku birevin yan jî ji hêla hêzên xirwatî ve têne derxistin.[71] Hikûmeta Xirwatistan bi eşkereyî van kiryaran şermezar kir û xwest ku rawestîne û diyarkir ku jiderxistina serban ne beşek ji siyaseta hikûmetê ye.[72]
Di 15 çileya sala 1992an de, Xirwatistan ji hêla Civata Aborî ya Ewropî ve û piştre jî ji hêla Neteweyên Yekbûyî ve hate qebûl kirin.[73][74] Şer bi bandor di tebaxa sala 1995an de biserketineke diyarker a Xirwatistanê bi dawî dibe ku her sal di 5ê tebaxê wekî Roja Serketin û Spasdariya Welat û Roja Parêzvanên xirwatî tê bibîranîn.[75] Piştî biserketina Xirwatistanê, nêzîkî 200.000 serbên ji Komara Serbi-Krajina ya xwenaskirî ji herêmê direvin û bi sedan sîvîlên bi giranî kal û pîr serbî di encama operasyona leşkerî de hatine kuştin.[76] Erdên wan piştre ji aliyê penaberên xirwat ên ji Bosna û Herzegovînayê ve têne cihwar kirin.[77] Herêmên mayî yên dagirkirî piştî Peymana Erdûtê ya Mijdara 1995an, bi mîsyona UNTAESê di çileya sala 1998an de bi dawî dibe û beşdarê erdê Xirwatistanê dibe.[78] Piraniya çavkaniyan hejmara kuştiyên şer nêzî 20.000 kes e.[79][80]
Kroatyaya Serbixwe (1991–aniha)
Piştî bidawîhatina şer, Xirwatistan rûbirûyê kêşeyên nûavakirina piştî şer, vegera penaberan, damezrandina demokrasiyê, parastina mafên mirovan û geşepêdana giştî ya civakî û aborî dimîne.
Serdema salên 2000an bi demokratîkbûnê, mezinbûna aborî, reformên avahî û civakî û pirsgirêkên wekî bêkarî, gendelî û bêserûberiya rêveberiya giştî tê diyar kirin.[81] Di mijdara sala 2000 û adara sala 2001an de, parlamenê Destûra Bingehîn a Xirwatistanê guhert ku cara yekem di 22yê kanûna sala 1990an de hat qebûlkirin ku guhertina awayiya xwe ya du-meclîsî vedigerîne forma xweya yekgirtî ya dîrokî û serdestiya serokatiyê kêm dike.[82][83]
Xirwatistan di 25ê gulana 2000an de tevlî Hevkariya ji bo Aştiyê dibe û di 30yê mijdara sala 2000an de dibe endamê Rêxistina Bazirganiya Cîhanî.[84] Di 29ê cotmeha sala 2001an de,[85] Xirwatistan bi Yekîtiya Ewropayê re Peymana Îstîqrar û Hevgirtinê îmze dike ku di sala 2003an de ji bo endametiya Yekîtiya Ewropayê serlêdaneke fermî ragihand.[86] Di sala 2004an de statuya welatekî berendam ji bo Xirwatistanê hate dayîn û di sala 2005an bi Yekîtiya Ewropayê re danûstandinên endamtiyê tê destpêkirin.[86][87] Tevî ku di destpêka salên 2000î de aboriya Xirwatistanê geşbûnek girîng bidest dixe, krîza darayî di sala 2008an de hikûmet neçar dimîne ku lêçûnên bibire û ev jî bi xwe re nerazîbûnek gelemperî ya gel tîne.[88]
Xirwatistan di salên 2008-2009an de ji bo cara yekem di Konseya Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî de xizmet dike û di kanûna sala 2008an de kursiya ne-daîmî wergirtiye. Di 1ê avrêla sala 2009an de Xirwatistan tevlî NATOyê dibe.[89]
Di sala 2011an de pêleke xwepêşandanên li dijî hikûmetê nerazîbûneke giştî li hember rewşa siyasî û aborî ya heyî nîşan da. Xwepêşandan di bersiva skandalên gendeliyê yên hikûmetê yên vê dawiyê de bîr û baweriyên siyasî yên cihêreng li hev anîn û banga hilbijartinên pêşwext kirin. Di 28ê cotmeha sala 2011an de parlementeran biryara betalkirina parlamenê dabû û protestoyên li kolanan gav bi gav kêm bûn. Serok Ivo Josipović roja duşemê, 31ê çiriya pêşîn ji bo hilweşandina meclîsê (Sabor) razî dibe û hilbijartinên nû ji bo roja yekşemê, 4ê kanûna pêşîn a sala 2011 destnîşan kir.[90][91][92]
Di 30yê hezîrana sala 2011an de, Xirwatistanê danûstandinên endambûna Yekîtiya Ewropayê bi awayekî serketî gihîşte dawiyê.[93] Welat di 9ê kanûna sala 2011an de peymana pevlêbûnê îmze kir û di 22ê çileya sala 2012an de giştpirsiyek (referandûm) pêk anî ku welatiyên xirwatî ji bo endametiya Yekîtiya Ewropayê dengdanên xwe pêk anîn.[94][95] Piştre welêt di 1ê tîrmeha sala 2013an de beşdarê Yekîtiya Ewropayê dibe
Dema ku Mecaristan bi girtina sinorên xwe yê bi Serbistanê girtî dihêle, Xirwatistan ji ber krîza koçberan a 2015an a ewropî bi bandor dibe. Zêdetirî 700.000 penaber û koçber ji bo ku derbasî welatên din ên Yekîtiya Ewropayê bibin berê xwe didin Xirwatistanê.
Di 25 çileya sala 2022an de, Konseya OECDê biryar dide ku danûstandinên tevlêbûnê bi Xirwatistanê re bide despêkirin. Di pêvajoya tevlêbûnê de, Xirwatistan gelek reforman pêk tîne ku dê hemî qadên çalakiyê pêşde bibin ku di nav de ji karûbarên giştî û pergala dadweriyê bigire heya perwerde, veguhastin, darayî, tenduristî û bazirganî hebûn. Li gorî Nexşeya Rêya Tevlêbûna OECDê ji hezîrana sala 2022an ve, Xirwatistanê dê ji hêla 25 komîteyên OECDê ve bi vekolînên teknîkî tê kontrolkirin, heya niha Xirwatistan bi awayekî bilez ji ya ku tê hêvî kirin bi pêş ve diçe. Tê çaverê kirin ku endamtiya temamî di sala 2025an de pêk were. Ev yek armanca dawiya siyaseta derve ya mezinê Xirwatistanê ye ku welêt bigihîjê.[96][97][98]
Di 1ê çileya 2023an de Xirwatistan ewro wek diravê xwe yê fermî pejirand ku ewro cihê konaya (dirava Kroatyayê ya berê) Xirwatistanê digire û hikûmê xirwatî bûye endamê 20emê Herêma Ewroyê. Di heman rojê de Kroatya bûye endamê 27em ê Herêma Şengenê ya bêsinor ku bi vî awayî entegrasyona xwe ya tevahî Yekîtiya Ewropayê destnîşan dike.[93]
Di 19ê cotmeha sala 2016an de, Andrej Plenković wek serokwezîrê niha yê Xirwatistanê dest bi kar kiriye.[99] Hilbijartinên serokatiyê yên herî dawî ku di 5ê çileya sala 2020an de pêk hatiye, Zoran Milanović wek serokê Xirwatistanê hatiye hilbijartin.[100]
Erdnîgarî
Xirwatistan welatekî li Ewropaya Navendî û li başûrê rojhilatê Ewropayê û li peravên Deryaya Adriyatîkê ye. Li bakurê rojhilat Mecaristan, li rojhilat Serbistan, li başûr rojhilat Bosniya û Herzegovîna û li bakur rojava Montenegro û Slovenya cih digirin. Welêt bi piranî di navbera dirêjahiya 42° û 47° bakur û dirêjahiya 13° û 20° rojhilatî de ye. Beşek ji xaka li başûrê giran a derdora Dubrovnikê dergehek pratîkî ye ku ji hêla avên bejahî ve bi parzemîna mayî ve girêdayî ye lê li ser bejahiyê bi xeteke kurt a peravê ya ku girêdayî Bosna û Herzegovîna ye li dora Neumê veqetandî ye.[101] Pira Pelješacê ekslave bi axa Xirwatistanê ve girê dide.
Rûbera Xirwatistanê 56.594 kîlomêtre çargoşe ye ku ji 56.414 kîlomêtre çargoşe bejahî û 128 kîlomêtre çargoşe jî ji rûava avê pêk tê. Ligel rûbera biçûk Xirwatistan 127em welatê herî mezin ê cîhanê ye.[102] Herêmên bilindên welêt ji çiyayên Alpên Dînarîk bi lûtkeya Dinara 1.831 mêtre li nêzî sinorê Bosniya û Herzegovînayê li başûr despêdike heya peravê Deryaya Adriyatîkê dirêj dibe ku tevahiya hidûdê başûrê rojavayê Xirwatistanê pêk tîne. Xirwatistana Girav ji hezaran zêdetir girav û giravên ku bi mezinahiya wan cûda ne pêk tê ku li 48 giravan bi awayekî domdarî mirovan lê jiyan kirine.[102] Giravên herî mezin Girava Cresê û Girava Krkê ye ku her yek ji wan xwedan rûbera dora 405 kîlomêtre çargoşe ye.[102]
Parçeyên bakur ên gir ên Hrvatsko Zagorje û deştên deşt ên Slavonyayên li rojhilat ku beşek ji Baskê Pannoniyayê ye ku çemên mezin ên wekî Danub, Drava, Kupa û Sava di nav herêmê ve derbas dibin. Dunûb, çemê duyemîn ê herî dirêj ê Ewropayê ye ku di nav bajarê Vukovar ê li rojhilatê tund derbas dibe û beşek ji sinorê bi Vojvodînayê re pêk tîne. Herêmên navendî û başûrî yên nêzî peravên adriyatîkê û giravan ji çiyayên nizm û bilindahiyên daristaniyan pêk tên. Çavkaniyên sirûştî yên ku ji bo hilberînê têra xwe girîng têne dîtin, neft, komir, boksît, kana hesinê kêm-pola, kalsiyûm, gips, asfalta xwezayî, sîlîka, mîka, gil, xwê û hîdroenerjî hene. Topografiya karst bi qasî nîvê Kroatyayê pêk tîne ku bi taybetî li Alpên Dînarîk diyar e.[103] Xirwatistan xwedî şikeftên kûr e ku 49 ji wan ji 250 mêtre, 14 ji şikeftan 500 mêtreyê û 3 şikeft jî ji 1000 mêtreyê kûrtir in. Golên herî navdar ên Kroatyayê golên Plitvice ne ku ji pergalek ji 16 golan pêk tê ku rêjgehên (sûlav) golan li ser kevirên dolomît û kevirên kisilîn bi hev re têne girêdan. Gol bi rengên xwe yên cihêreng navdar in ku ji rengê turkuazê bigire heya kesk, gewr yan jî şîn bi reng in.[104]
Avhewa
Piraniya Xirwatistanê xwedan avhewa parzemînek nerm a germ e û bi baran e. Germahiya navînî ya mehane di navbera −3 °C û (di meha çile de) û 18 °C (di tîrmehê de) e. Deverên herî sar ên welêt Lika û Gorski Kotar in ku avhewayek berf e û herêm xwedî herêmeke daristanî ye ku 1200 mêtre ji asta deryayê bilind e. Deverên herî germ jî li peravên Adriyatîkê ne û nemaze li hinterlanda nêzîk ku ji hêla avhewaya Deryaya Navîn ve hatiye bibandor kirin.
Germahiya herî nizm -35,5 °C di 3ê sibata sala 1919an de li Čakovecê pêk hatiye û germahiya herî bilind 42,8 °C di 4ê tebaxa sala 1981an de li Ploçeyê hate tomar kirin.[105][106]
Li gorî herêma erdnîgarî û celebê avhewayê, rêjeya barîna salane di navbera 600 milîmetre (24 înç) û 3500 mîlîmetre (140 înç) de ye. Barîna herî kêm li giravên derve (Biševo, Lastovo, Svetac, Vis) û deverên rojhilatê Slavonyayê tê tomar kirin. Barîna herî zêde yê baranê li çiyayê Dînara û li Gorskî Kotarê dibarin.[105]
Li hundir bayên serdest ji bakurê rojhilat yan jî başûrrojava sivik heta nerm in û li herêma peravê jî bayên serdest ji aliyê taybetmendiyên herêmî ve têne destnîşankirin. Leza bayê bilind bi gelemperî di mehên sartir de li ser peravê têne tomar kirin, bi gelemperî wekî bayê buraya bakurê rojhilatê sar an jî kêm caran wekî bayê jugoya germ a başûr tê. Deverên herî bi tav giravên derve, Hvar û Korçula ne ku salê zêdetirî 2700 demjimêrên tavê têne tomar kirin. Li devera navîn û başûrê Deryaya Adriyatîk bi gelemperî û bakurê peravên Adriyatîkê û peravên Adriyatîkê ya bakur, her sal bi zêdetirî 2000 demjimêrên bi tav têne tomarkirin.[107]
Biyopirrengî
Xirwatistan dikare li ser bingeha avhewa û jeomorfolojiyê li ekoherêman were dabeş kirin. Welat di warê cihêrengiya biyolojîk de yek ji welatên herî dewlemend ên Ewropayê ye.[108][109] Xirwatistan çar cure herêmên biyoerdnîgarî hene - deverên peravên Deryaya Navîn û li nêzîkî deverên peravê, deverên Alpinî, piraniya Lika û Gorski Kotar, deverên Pannonian bi Drava û Danubê re û deverên mayî yên parzemînî. Ya herî girîng jîngehên karst in ku karstê di bin avê de ne, wek kanyonên Zrmanja û Krka û astengên tufa û her weha jîngehên di bin erdê de. Welêt sê ekoherêman dihewîne ku di nav de Çiyayên Dînarîk daristanên tevlihev, daristanên panonî yên tevlihev û daristanên îlîrî hene.[110]
Devera karstê bi qasî 7.000 şikeft û çal vedihewîne ku hinek ji wan jîngeha yekane vertebrayê şikefta avî ya naskirî yê olmê ne. Daristan bi girîngî heye, ji ber ku ew 2.490.000 hektar vedigirin ku %44 ji axa Xirwatistanê pêk têne. Cûreyên din ên jînewaran ev in ku di nav de zozan, çîmen, çol, zozan, jînewarên zozan, jînewarên peravî û jînewarên deryayî hene.[111]
Di warê fîtogeografiyê de, Xirwatistan beşek ji Keyaniya Boreal e û beşek ji parêzgehên îlîrya û Ewropa Navendî yên Herêma Circumborealê û parêzgeha Adriatîk a Herêma Deryaya Navîn e. Fona Cîhanî ya Xwezayê, Kroatyayê di navbera sê ekoherêman de dabeş dike ku di nav de daristanên tevlihev ên Panonî, daristanên tevlihev ên Çiyayên Dînarîk û daristanên pelweşîn ên Îlîrî hene.[112]
Xirwatistan malavaniya 37.000 cureyên nebat û heywanên naskirî ye lê hejmara wan ya rastîn di navbera 50.000 û 100.000 de hatiye texmîn kirin. Zêdetirî hezar cure endemîk in, nemaze li çiyayên Velebit û Biokovo, giravên Adriatîk û çemên karstê ne. Metirsiya herî giran windakirin û hilweşandina jîngehê ye. Pirsgirêkek din ji hêla celebên biyanî yên dagirker, nemaze algayên Caulerpa taxifolia ve tê pêşkêş kirin. Xirwatistan di sala 2018an de xwedan pileyek navînî ya Endeksa Yekbûna Peyzaja Daristanî ya 4.92/10 ye ku di nav 172 welatan de, di rêza 113an de cih girtiye.[112]
.jpg)
Algayên dagirker bi rêkûpêk têne şopandin û rakirin ku jîngeha benthîk bêne parastin. Cureyên nebatên çandinî yên xwemalî û cûreyên heywanên kedî li welêt gelek in. Di nav wan de pênc cureyên hespan, pênc cureyên dewaran, heşt cure pez, du cure beraz û cureyek mirîşk hene. Li Xirwatistanê 444 herêmên parastî hene, ku %9ê welêt vedihewîne. Di nav wan de heşt parkên neteweyî, du rezervên hişk û deh parkên xwezayî hene. Devera herî navdar a parastî û parka neteweyî ya herî kevn a li Kroatya Parka Neteweyî ya Golên Plitvice ye ku cihek Mîrateya Cîhanî ya UNESCOyê ye. Parka Xwezayê Velebit jî beşek ji Bernameya Mirov û Biyosferê ya UNESCOyê ye. Rezervên hişk û taybetî, û her weha parkên neteweyî û xwezayî, ji hêla hikûmeta navendî ve têne birêvebirin û tên parastin. Herêmên din ên parastî ji aliyê wîlayetan ve têne birêvebirin. Di sala 2005an de Tora Ekolojî ya Neteweyî hate damezrandin ku wekî gava yekem ji bo amadekirina endametiya Yekîtiya Ewropayê û tevlêbûna tora Natura 2000an bû.[112]
Rêveberî
Komara Xirwatistan dewletek unîter a destûrî ye ku pergala parlamenteriyê bikar tîne. Desthilatên hikûmetê li Xirwatistan rêberiya qanûnî, rêveberî û dadwerî ye.[113] Serokê komarê (bi xirwatî: Predsjednik Republike) serokê dewletê ye ku rasterast ji bo heyamek pênc-salî tê hilbijartin û ji hêla Destûra Bingehîn ve bi du serdeman tê sinordar kirin. Ji xeynî wezîfeya fermandariya giştî ya hêzên çekdar, erka prosedurî ya serokkomar heye ku serokwezîr bi hevkariya bi parlamenê re tayîn dike û bandorek bi qismî li ser siyaseta derve jî heye.[113]
Hikûmet ji aliyê serokwezîr ve tê birêvebirin ku çar cîgirên serokwezîr û 16 wezîrên di sektorên taybetî de berpirsiyar in hene. Desteya birêvebirinê berpirsê pêşniyarkirina qanûn û budceyê, cîbicîkirina qanûnan û rênîşandana polîtîkayên derve û navxweyî ye. Hikûmet li Banski dvori ya Zagrebê welêt birêve dibe.[113]
Hiqûq û sîstema dadweriyê
Parlamenek yekawan (Sabor) xwediyê hêza qanûndanînê ye. Hejmara endamên Sabor (meclîs) dikare ji 100ê heta 160an biguhere. Endamên meclisê ji bo xizmeta çar salan, bi dengdayîna gel têne hilbijartin. Rûniştinên qanûnî her sal ji 15ê çileyê heta 15ê tîrmehê û ji 15ê îlonê heta 15ê kanûnê berdewam dike.[114] Du partiyên siyasî yên herî mezin ên Xirwatistanê Yekîtiya Demokrat a Xirwatistanê û Partiya Sosyal Demokrat a Xirwatistanê ne.[115]
Xirwatistan xwedan pergalek dadrêsî ya zagona medenî ye ku tê de qanûn di serî de ji qanûnên nivîskî derdikeve, ku dadger wekî cîbicîkarên qanûnê ne. Pêşveçûna qanûnan bi piranî ji hêla pergalên qanûnî yên Almanyayê û Awistiryayê ve hatiye bibandor kirin. Hiqûqa xirwatî li du beşên bingehîn ên wekî hiqûqa taybet û hiqûqa gelemperî têne dabeş kirin. Berî ku danûstandinên endametiya Yekîtiya Ewropayê biqedin, qanûnên Xirwatistanê bi qaîdeyên civatê re bi tevahî lihevhatî bû.[116]
Dadgehên neteweyî yên sereke Dadgeha Destûra Bingehîn e ku çavdêriya binpêkirina Destûra Bingehîn dike û Dadgeha Bilind jî dadgeha herî bilind e ku dikare îtîraz li biryaran bike. Dadgehên Îdarî, Bazirganî, Wîlayet, Ceza û Şaredarî dozan di warên xwe de birêve dibin.[117] Dema ku îtîraz di dadgehên tevlihev ên dadwerên pispor de têne nîqaş kirin, dozên ku di bin daraza dadrêsî de ne di gava yekem de ji hêla dadwerek pispor ve têne biryardan.[118] Dozgeriya Dewletê saziya dadweriyê ye ku ji dozgerên giştî pêk tê û xwedî rayeya destpêkirina darizandina sûcdarên sûcan e.[119]
Dezgehên bicihanîna qanûnê di bin desthilatdariya Wezareta Navxweyî de têne organîze kirin ku ji hêza polîsên neteweyî pêk tên. Servîsa ewlehiyê ya Xirwatistanê Ajansa Ewlekarî û Îstixbaratê (SOA) ye.[120][121]
Aborî û Geştyarî
Xirwatistan ji hêla Banka Cîhanî ve wekî aboriyek bi dahata bilind tê dabeşkirin û li ser Endeksa Pêşkeftina Mirovî di rêza bilind de ye. Xizmet, sektorên pîşesaziyê û çandinî bi rêzê li ser aboriyê serdest in. Tûrîzm ji bo welêt çavkaniyek girîng a dahatiyê ye, ku di nav 20 deverên geştyariyê yên herî populer de cih digire. Dewlet beşeke aboriyê, bi lêçûnên giran ên hikûmetê kontrol dike. Yekîtiya Ewropayê hevkarê herî girîng ê bazirganî yê Xirwatistan ye. Xirwatistan ewlehiya civakî, lênihêrîna tenduristî ya gerdûnî, û perwerdehiya seretayî û navîn a bê xwendin peyda dike dema ku piştgirî dide çandê bi navgîniya saziyên giştî û veberhênanên pargîdanî yên di medya û weşanê de.
Çavkanî
Girêdanên derve
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
