Almanya
Welatê Ewropayê / From Wikipedia, the free encyclopedia
Almanya yan jî Komara Federal a Almanyayê[lower-alpha 4] (bi almanî: Deutschland, bi fermî: Bundesrepublik Deutschland), welatek li herêma rojavayê Ewropaya Navendî ye ku piştî Rûsyayê welatê herî qerebalix ê Ewropayê ye û welatê herî qerebalix ê Yekîtiya Ewropayê ye. Almanya li bakur di navbera Deryaya Baltîk û Deryaya Bakur de û li başûr di navbera Deryaya Baltîk û Çiyayên Alpan de ye. Li bakur bi Danîmarka, li rojhilat Polonya û Çekya, li başûr Awistirya û Swîsre û li rojava jî bi Fransa, Luksembûrg, Belçîka û bi Holenda yê re sinorê xwe parve dike. Paytexta welat û bajarê herî qerebalix bajarê Berlîn e, navenda aborî ya sereke Almanyayê bajarê Frankfurt e û mezintirîn qada bajarî, bajarê Ruhr e.
Komara Federal a Almanyayê Bundesrepublik Deutschland |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Sirûd: Deutschlandlied (bi kurdî: "Strana Almanyayê") (tenê ayeta sêyem)[lower-alpha 1] |
||||||
Cihê Almanya (keskê tarî) – li Ewropa (kesk & gewrê tarî) |
||||||
Paytext û bajarê mezin | Berlin [a] 52°31′Bk 13°23′Rh | |||||
Zimanên fermî | Almanî[lower-alpha 2] | |||||
Komên etnîkî | ||||||
Demonîm | Alman | |||||
Rêveberî | Komara federaliya parlamenî | |||||
• | Serok | Frank-Walter Steinmeier | ||||
• | Kanslêr | Olaf Scholz | ||||
• | Serokên Bundestag | Bärbel Bas | ||||
• | Serokên Bundesrat | Bodo Ramelow | ||||
• | Serokê Federal Dadgeha Destûra Bingehîn | Stephan Harbarth | ||||
Pêşvebirî | ||||||
• | Meclîsa jorîn | Bundesrat | ||||
• | Meclîsa jêrîn | Bundestag | ||||
Damezrandin | ||||||
• | Împeratoriya Romaya Pîroz | 2ê sibata 962an | ||||
• | Konfederasyona Almanyayê | 8ê hezîrana 1815an | ||||
• | Împeratoriya Almanî | 18ê kanûna paşîn a 1871ê | ||||
• | Komara Weimarê | 11ê tebaxa 1919an | ||||
• | Komara Federal | 23ê gulana 1949an | ||||
• | CAE Bingeh[lower-alpha 3] | 1ê kanûna paşîn a 1958an | ||||
• | Veyekbûn | 3ê çiriya pêşîn a 1990an | ||||
Rûerd | ||||||
• | Giştî | 357,168 km2 (63.) | ||||
Gelhe | ||||||
• | 2021 Texmînkirin | 83.129.285[2] (16.) | ||||
• | Tîrbûn | 232/km2} (58.) | ||||
TBH (PHK) | 2021 texmînkirin | |||||
• | Giştî | $4,743 trîlyon[3] (5.) | ||||
TBH (nomînal) | 2021 texmînkirin | |||||
• | Giştî | $4,319 trîlyon (4.) | ||||
Gini (2019) | ▲ 29,7[4] |
|||||
PPM (2019) | 0,947[5] · 6. |
|||||
Dirav | Euro (€) (EUR) | |||||
Demjimêr | CET (UTC+1) | |||||
• | Havîn (DH) | CEST (UTC+2) | ||||
Hatûçûna ajotinê | rast | |||||
Koda telefonê | +49 | |||||
ISO 3166 | DE | |||||
Înternet TLD | .de û .eu |
Eşîrên cûrbecûr yên almanî ji kevnariya klasîk ve li beşên bakurê Almanyaya nûjen jiyan kirine. Herêmek bi navê Germania beriya 100 salê p.z. hatiye belgekirin. Di sala 962an de, Padîşahiya Almanyayê piraniya Împeratoriya Romayê ya Pîroz ava kiriye. Di sedsala 16an de herêmên bakurê Almanyayê bûne navenda Reformasyona Protestanan. Piştî Şerên Napoleon û hilweşîna Împeratoriya Romayê ya Pîroz di 1806an de, Konfederasyona Almanî di sala 1815an de hatiye damezrandin.
Yekbûna fermî ya Almanya di nav netewedewleta nûjen de di 18ê tebaxa sala 1866an de bi Peymana Konfederasyona Almanyaya Bakur re ku Konfederasyona Almanyaya Bakur bi pêşengiya Prûsya ava kiribû, piştre jî di sala 1871an de vediguhêze Împeratoriya Almanî. Piştî Şerê Cîhanê yê Yekem û Şoreşa Alman a 1918-1919, împeratorî di encamê de veduguhere Komara Weimar a nîv-serokatî. Desthilatdariya Naziyan di sala 1933an de dibe sedema damezrandina dîktatoriyek totalîter û dibe sedema Şerê Cîhanê yê Duyem û Şerê Holokostê. Piştî bidawîhatina Şerê Cîhanê yê Duyem ê li Ewropayê û serdemek dagirkirina hevalbendan a di sala 1949an de, Almanya bi tevahî di du siyasetên cihêreng de bi serweriya sinorkirî hate organîze kirin ku bi serweriyên Komara Federal a Almanyayê ku bi gelemperî wekî Almanyaya Rojava tê zanîn û Komara Demokratîk a Almanyayê ku wekî Almanyaya Rojhilat tê zanîn, hatiye birêvebirin. Dema ku Komara Demokratîk a Almanya dewletek Bloka Rojhilat a komunîst û endamê Pakta Warşovayê bû, Komara Federal a Almanya endamê damezrîner ê Civata Aborî ya Ewropî û Yekîtiya Ewropayê bû. Piştî hilweşîna desthilatdariya komunîst a li Almanyaya Rojhilat, Yekbûna Almanyayê ku eyaletên berê yên Almanyaya Rojhilat e di 3ê cotmeha sala 1990an de beşdarî Komara Federal a Almanyayê dibe û komara parlemanî ya federal tê damezrandin.
Almanya weke hêzeke mezin û xwedî aboriyeke bihêz hatiye binavkirin ku li Ewropayê xwedan aboriya herî mezin e ku ji hêla Dahata Berhemên Kesane ya Neteweyî ve çarem aboriya herî mezin a cîhanê û ji hêla PPP (Îndeksa hêza kirînê) ve aboriya pêncem a herî mezin e. Wekî hêzek cîhanî di sektorên pîşesaziyê, zanistî û teknolojiyê de, sektorên zanistî û teknolojîk de, hem dervefiroşkar (îxrackar) û hem jî derhanîn a herî mezin ê cîhanê ye. Almanya endamê Neteweyên Yekbûyî, Yekîtiya Ewropayê, NATO, Konseya Ewropayê, G7, G20 û OECDê ye. Almanya xwediyê sêyem-zêdetirî hejmarên Mîrateyên Cîhanî yên UNESCOyê ye.