Komara Îrlendayê

Komara Îrlendayê (bi îrlendî: Éire [ˈeːɾʲə] û Poblacht na hÉireann) welatekî li bakur-rojavayê Ewropayê ye ku ji 32 wîlayetên girava Îrlendayê ji 26 wîlayetan pêk tê û nifûsa wê 5,3 milyon e.^[1] Paytext û bajarê herî mezin Dublîn e, li aliyê rojhilatê giravê, ku nifûsa wê 1,3 mîlyon e.^[2] Dewleta serdest tenê sînorê xwe yê bejahî bi Îrlendaya Bakur re, ku beşek ji Keyaniya Yekbûyî ye, parve dike. Wekî din ew ji hêla Okyanûsa Atlantîk ve, li başûr bi Deryaya Keltî, li başûr-rojhilat Kanala St-George û li rojhilat jî bi Deryaya Îrlendayê ve tê dorpêç kirin. Îrlenda komareke yekpare û parlementerî ye.^[3][4] Meclîs, Oireachtas, ji meclîsa jêrîn, Dáil Éireann; xaniyek jorîn, Seanad Éireann; û serokek hilbijartî (Uachtarán) ku wekî serokê dewletê bi piranî merasîm, lê bi hin hêz û erkên girîng re kar dike. Serokê hikûmetê Taoiseach e (serokwezîr, wekê: 'serok'), ku ji hêla Dáil ve tê hilbijartin û ji hêla serok ve hatî destnîşankirin, ku wezîrên din ên hikûmetê destnîşan dike.

Komara Îrlendayê Ireland
Dewleta desthilatdar dewleta giravî welat successor state
Ireland
Ala Mertal
53°Bk 8°Ra
Dirûşm: Jump into Ireland
Sirûd: Amhrán na bhFiann
Parzemîn	Ewropa
Dewlet	Komara Îrlendayê
Paytext	Dublîn
Ziman	Inglîzî, inglîzî, Shelta, Zimanê îrlendî û Irish Sign Language
Dema avabûnê	29 kanûna pêşîn 1937
Birêvebirin
• Awayê birêvebirinê	Komar, dewleta yekpare
• Serokê rêveberiyê	Leo Varadkar (2022–)
Rûerd	69.797 km²
Nifûs	5.123.536 (2022)
Saet	UTC+0
Plakaya erebeyê	IRL
Malper	www.gov.ie/
Keyaniya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Îrlendayê
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Dewleta Azad a Îrlendayê di sala 1922an de, piştî Peymana anglo-îrlendî, bi statuya Dominiyon (statûsa xwezer dibin Keyaniya Yekbûyî) hate afirandin. Di sala 1937an de, makezagonek nû hate pejirandin, ku tê de dewlet bi navê "Îrlenda" hate binav kirin û bi bandor bû komar, bi serokek ne-rêveber bijartî. Ew bi fermî di 1949an de komar hate ragihandin, piştî qanûna komara Îrlendayê a sala 1948an. Îrlenda di 1955an de bû endamê Neteweyên Yekbûyî. Ew di sala 1973an de beşdarî Civakên Ewropî (CE) bû, ku pêşiyê Yekîtiya Ewropayê (YE) bû. Dewlet di piraniya sedsala 20an de bi Îrlendaya Bakur re ti têkiliyên fermî nebû, lê di salên 1980 û 1990an de hikûmetên britan û îrlendî bi partiyên Îrlendaya Bakur re dixebitin ji bo çareserkirina nakokiya ku bi navê Tengasiyê dihat zanîn. Ji dema îmzekirina Peymana Îna Baş di sala 1998an de, hikûmeta Îrlenda û hikûmeta Îrlendaya Bakur li ser gelek warên polîtîk di bin Civata Wezîran a Bakur/Başûr de ku ji hêla Peymanê ve hatî çêkirin de hevkarî kirine.

Îrlenda welatek pêşkeftî ye ku bi kalîteya jiyanê ye ku di cîhanê de di rêza herî bilind de ye; piştî verastkirinên ji bo newekheviyê, navnîşa Pêrista Pêşveçûna Mirovî ya 2021an ew di cîhanê de şeşemîn-bilindtirîn rêz kir.^[5] Ew di warê lênihêrîna tenduristî, azadiya aborî û azadiya çapemeniyê de jî di rêza bilind de ye.^[5] Ev endamê Yekîtiya Ewropayê û endamê damezrîner ê Konseya Ewropayê û OECD ye. Hikûmeta Îrlenda ji beriya Şerê Cîhanî yê Duyem ve polîtîkaya bêalîbûna leşkerî bi rêya bêalîbûnê dişopîne û ji ber vê yekê welat ne endamê NATO ye,^[6] her çend ev endamê Hevkariya ji bo Aştiyê û hin aliyên PESCO ye. Aboriya Îrlendayê pêşkeftî ye,^[5] ku yek ji navendên darayî yên mezin ên Ewropayê li ser Dublîn e. Ev di nav pênc welatên herî dewlemend ên cîhanê de hem ji hêla GDP û hem jî ji hêla GNIê ve di serê her kesê de cih digire.^[7][8][9] Piştî tevlêbûna ECê, hikûmeta welêt rêzek polîtîkayên aborî yên lîberal derxist ku di navbera 1995 û 2007an de alîkariya mezinbûna aborî kir, demek ku niha pir caran wekî serdema Pilingên Keltî tê binav kirin. Paşveçûnek di mezinbûnê de dûv re di dema Krîza Mezin de peyda bû, ku ji ber teqandina bilbila milkê îrlendî xirabtir bû.^[10] Kêşeya Mezin heya sala 2014an dom kir, û li dû wê serdemek nû ya mezinbûna aborî ya bihêz hat.^[11]

Nifûs

Nifûs li gorî salan

Sal Nifûs ±% 1960 2.828.600 —     1961 2.824.400 −0,1% 1962 2.836.050 +0,4% 1963 2.852.650 +0,6% 1964 2.866.550 +0,5% 1965 2.877.300 +0,4% 1966 2.888.800 +0,4% 1967 2.902.450 +0,5% 1968 2.915.550 +0,5% 1969 2.932.650 +0,6% 1970 2.957.250 +0,8% 1971 2.992.050 +1,2% 1972 3.036.850 +1,5% 1973 3.085.950 +1,6% 1974 3.137.500 +1,7% 1975 3.189.550 +1,7% 1976 3.238.050 +1,5% 1977 3.282.200 +1,4% 1978 3.329.100 +1,4% 1979 3.373.750 +1,3% 1980 3.412.800 +1,2% 1981 3.453.000 +1,2% 1982 3.485.800 +0,9% 1983 3.510.600 +0,7% 1984 3.532.423 +0,6% 1985 3.538.082 +0,2% 1986 3.539.690 +0,0% 1987 3.540.057 +0,0% 1988 3.524.949 −0,4%

Sal Nifûs ±% 1989 3.511.009 −0,4% 1990 3.513.974 +0,1% 1991 3.534.235 +0,6% 1992 3.558.430 +0,7% 1993 3.576.261 +0,5% 1994 3.590.386 +0,4% 1995 3.608.841 +0,5% 1996 3.637.510 +0,8% 1997 3.674.171 +1,0% 1998 3.712.696 +1,0% 1999 3.754.786 +1,1% 2000 3.805.174 +1,3% 2001 3.866.243 +1,6% 2002 3.931.947 +1,7% 2003 3.996.521 +1,6% 2004 4.070.262 +1,8% 2005 4.159.914 +2,2% 2006 4.273.591 +2,7% 2007 4.398.942 +2,9% 2008 4.489.544 +2,1% 2009 4.535.375 +1,0% 2010 4.560.155 +0,5% 2011 4.576.794 +0,4% 2011 4.588.252 +0,3% 2012 4.586.897 −0,0% 2013 4.597.558 +0,2% 2017 4.813.608 +4,7% 2022 5.123.536 +6,4%

Çavkanî: nîsan hezîran

Çavkanî

1. "Key Findings Population and Migration Estimates, April 2023 - Central Statistics Office". www.cso.ie (bi îngilîzî). 25 îlon 2023. Roja gihiştinê 6 îlon 2024.
2. "Interactive Data Visualisations | CSO Ireland". web.archive.org. 26 îlon 2023. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 26 îlon 2023. Roja gihiştinê 6 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
3. Book (eISB), electronic Irish Statute. "electronic Irish Statute Book (eISB)". www.irishstatutebook.ie (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 6 îlon 2024.
4. "Statement by Minister McGrath on Budget 2023". www.gov.ie (bi îngilîzî). 27 îlon 2022. Roja gihiştinê 6 îlon 2024.
5. "Ireland is world's eighth-most 'inclusive' advanced economy". The Irish Times (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 6 îlon 2024.
6. "NATO - Member countries". web.archive.org. 24 îlon 2011. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 24 îlon 2011. Roja gihiştinê 6 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
7. "'Leprechaun Economics' Earn Ireland Ridicule, $443 Million Bill - Bloomberg". web.archive.org. 14 tîrmeh 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 14 tîrmeh 2016. Roja gihiştinê 6 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
8. "The Missing Profits of Nations | Gabriel Zucman". web.archive.org. 10 hezîran 2018. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 10 hezîran 2018. Roja gihiştinê 6 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
9. "Ireland is the world's biggest corporate 'tax haven', say academics – The Irish Times". web.archive.org. 28 kanûna pêşîn 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 28 kanûna pêşîn 2022. Roja gihiştinê 6 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
10. "Ireland: As the Celtic Tiger roars its last, Ruaridh Nicoll reports on fear of an Exodus from Ireland | World news | The Observer". web.archive.org. 6 îlon 2013. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 6 îlon 2013. Roja gihiştinê 6 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
11. "Doing the maths: how real is Ireland's economic growth?". Irish Independent (bi îngilîzî). 3 kanûna paşîn 2016. Roja gihiştinê 6 îlon 2024.

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Komara Îrlendayê de hene.