2.Географияны объекти - джерни тюрлю-тюрлю затларыны бир-бирине къатылгъаны джорукъларын тинтгенди. География талай кесекге бёлюнеди, къыйын илму болгъаны себебли, барысы бирге география илмуну системасы боладыла. Географияны ичинде физика-географиялы эмда социал-экономикалы илмула айырадыла.
География - эм къарт илмуланы бириди. Географияны кебюсю буруннгу греклени заманларында къуралгъанды. Ол заманда билимлени барысын бирге Клавдий Птолемей атлы грек алим бизни эрагъа дери 1-чи ёмюрде джыйгъанды.
Кюнбатышда географияны заманы Возрождение ёмюрде башланнганды. Ол заманда греклени билимлерин бир джерге джыйгъандыла, тинтгендиле, эмда илмугъа санагъандыла ол заманны белгили алими Герхарда Меркатор.
Бусагъатдагъы заманны географиясы XIX ёмюрню 1-чи джартысында Александр Гумбольдт бла Карл Риттер салгъандыла.
Географияны тарихи.
Географий-тунемше-влакын Мланде нерген комплекснын представленийым ончыктышо ик школ представленийым еҥ-влак нерген Мландын планетысе йӧн дене палдарыше да нуным сайын палыше пӱртӱс ден социал-экономике процесс шотышто палыше ойыртеман йӧн дене палдарыше.[1]
Буруннгу Востокда география
Птолемей къурагъан Джерни картасы
2 минг джыл бизни заманнга дери Буруннгу Египетден Африка, Кызыл тенгиз, эмда Джерарасы тенгиз таба экспедицияла къуралыб тургъандыла. Миллетлени кечгени, къазауатла, сатыу-алыу, барысы да адам телюню билимин кенгертиб баргъанды. Кюн, Ай, джулдузла бла джол табар билим андан чыкъгъанды. Миллетлени мал кютюулери, джер бла кюрешиулери сууланы къобханларына эмда башха табигъат тюрлениулеге бойсуннганды. Бу болум а уа, календарны джаратылыууна джарагъанды.
2-3 минг джыл бизни заманнга дери Харрап миллет (бусагъатдагъы Пакистанны джери) муссон джеллени ачхандыла. Географияны юсюнден буруннгу индийлени сыйлы китабларында да джазылгъанды: "Ведалада" космологияны юсюнден китаб баш барды, "Махабхаратада" уа теннгизлени, сууланы, тауланы, джерлени атларын табаргъа боллукъду.IX—VIII ёмюрледе бизни заманнга дери, Буруннгу Къытайда къала ишлер джерлерини картасы этилгенди. III ёмюрде б. з. д. къуру географиягъа аталгъан китабла чыгъадыла Къытайда, къыбламаны къурайдыла, узунлукъну ёлчелеучю приборну къурайдыла, Къытайны атласын джарашдырадыла.
Античность ёмюрню географиясы
Сократ алимни заманына дери да, географияны къурагъан иш башланыб эди. Анаксимандр Джер юсю цилиндр маталлы болургъа керекди деген эди, "цилидрни" башха джанында адамла джашай болурдула деб да айтханды. Географияны юсюнден талай зат да джазгъанды.
IV — V ёмюрледе б. з. д. алимле тёгерекде табигъатны къуралгъаныны юсюнден теорияны чыгъарыб кюрешгендиле. Ол кюрешни ахырында джер тоб кибик болгъанын ангылагъандыла, картала бла планланы къурагъандыла, геограиялы координатланы, параллелле бла меридианланы магъаналарын ангылатгъандыла. Маллдан Кратет, философ-стоик, Джер тобну ишленнгенин тинтгенди, шимал бла къыбланы табигъаты бирер тюрлю боллугъуну юсюнден тинтиу этгенди.
Клавдий Птолемейни 8 китаблы "Географиясы" 8000 географиялы атны эмда 400 джерни юсюнден хапар береди. Киренден Эратосфен биринчи алимледен меридианны дугасын ёлчелегенди, Джерни ёлчелегенди. "География" деген сёзню (джерни юсюунден джазыу) да ол чыгъаргъанды. Страбон къралланы, миллетлени, джерни не тюрлюсюню юсюнден илмууланы алнын башлагъанды. Аристотель сууланы, кюнню, хауаны, теннизлени юсюнден илмууланы башлайды, географияны белюмлеге бёледи
Орта Ёмюрлени Географиясы
XV емюрню ортасына дери греклени Джерни юсюнден билимлери джокъ болуб, «география илмууну уясы» Восток таба кёчген эди. Географиялы джаннгы билимлени араб алимле ача эдиле. Ол алимле эмда джолоучула эдиле – Ибн Сина, Бируни, Идриси, Ибн Баттута. Исландия айрымканда, Гренландияда, Шимал Америкада норманнла кеб затны ачыкълагъан эдиле. Новгородчула уа Шпицбереннге, Обь суугъа дери джетген эдиле.
Марко Поло
Венециячы сатыучу Марко Поло Азияны восток джанын ачхан эди. Афанасий Никитин а уа – Каспий теннгизде джюзгенди, Къара Тенниг бла Араб теннгиз юслери бла ётюб Индиягъа дери баргъанды, бу сейир къралны хауасыны, джерини юсюнден кёб зат джазгъанды.
Уллу географиялы ачылыуланы Ёмюрю
XV—XVII ёмюрле географияны заманы болгъанды. Бютеу да культура эмда илмуу ёсген заманда георграия эм керек илмууланы бири болгъанды. Джерни хауасы, миллетлери, аланы джашагъан джерлерини юсюнден кеб зат ангыланнганды. Меркатор алимни картасында джерни материклерини керти сыфатлары ачыкъланнганды. Леонардо да Винчини картасыда уа энтда ачылмагъан Къыбла материк болгъанды. Ересейде 1627 джыл «Большой чертеж» деб къралны картасы къуралгъанды
Меркаторну Европаны Картасы, 1554
Экспедицияланы Ёмюрю
XVII—XVIII ёмюрледе джаннгы джерлени, джаннгы джолланы тинтиую бек дженнгил баргъанды. Карта къурауу, табылгъан билимлени джарашдырыуу бек уллу магъанасы болгъанды. Къыбла материкни излеу а уа Австралияны эмда Океанияны ачыуу бла бошалгъанды. Джеймс Кукну юч джерни тёгерек ауулау экспедициясы уа Гавай айрымканланы эмда Уллу Барьер Рифни ачхандыла. Ересей да Сибир бла Узакъ Востокну таба атланнганды.
1739 джыл М. В. Ломоносов География департаментни къурагъанды, Екатерина II заманында уа джер хайрланнган биринчи кадастр джарашыннганды. Андан сора уа, М. В. Ломоносов Джерни бети тюрлениб баргъанны юсюнден джазгъанды, Джерни къабугъу ишленнени юсюнден, джел бла суу Джер башын тюрлендиргенни юсюнден теорияны чыгъаргъанды.
XIX —XX ёмюрлени экспедициялары
Бу заманлада география бек кёб тюрлениу тёзгенди. Теорияны бирлешдириб, илмууну джорукъларын ачхандыла Гумбольдт, Риттер, Реклю, Тюнен алимле. Алимлени география бирлениулери да къураладыла.
Ересейде къуралгъанла: Орус география общество, географиялы школала, алану сохталары (Ф. П. Литке,П. П. Семенов-Тян-Шанский, Н. М. Пржевальский, П. А. Кропоткин, Н. Н. Миклухо-Маклай, А. И. Воейков, В. В. Докучаев,К. И. Арсеньев) бек кеб зат къошгъандыла Евразияны эмда башха джерлени юсюнден география билимге.
1884 джыл Московский университетде Д. Н. Анучин география кафедраны къурагъанды.
