Орус алфавит

Орус алфавит — орус тилни алфавитиди, бусагъатда 33 харифден къуралады, бусагъатдагъы варианты 1918 джылдан бери барды (официал халда 1942 джылдан бери: аннга дери алфавитде 32 хариф болгъаннга саналгъанды^[1][2][3], Е бла Ё бир харифни эки тюрлюсюне саналгъандыла).^[4]

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	О о	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Алфавитны къуралгъаны

863 джыл тёгерекде Солуниден (Салоники) эки къарнаш Кирилл бла Мефодий византий император III Михаилни буйругъу бла славян тилге джазманы тюзетгендиле. Тамыры урум официал джазмадан келген, кириллица къуралгъандан сора, болгар китабчыланы школлары айныб башлайды. Болгария славян джазманы аралыгъы болады. Былайда биринчи славян китаб школ къуралады — Преславль китаб школ — Кирилл бла Мефодий джазгъан дин китабла джангыдан джазыладыла (Инджил, Псалтирь, Абыстол), урум тилден джангы кёчюрюмле этиледиле, эски славян тилде энчи чыгъармала джазалыдал («О письменехъ Чрьноризца Храбра»). Кечирек эски-славян тил Сербиягъа киреди, X ёмюрню ахырына уа Киев Русну клисасыны тили болады.

Эски-славян тил, Киевь Русда клиса тил болгъанлыкъгъа, буруннгу орус тилни эткисине тюбейди. Алай бла бусагъатдагъы орус алфвит эски-славян тилни кириллицасындан къуралгъанды.

Ол заманнга 43 хариф болгъаннга саналады. Кечирек 4 джангы хариф къошулады, 14 эски хариф а уа талай заманны ичинде тауушла болмагъаны себебли, керек болмай къоратылады. Аллында йотланнган юсла кетедиле (Ѩ, Ѭ), артдан уллу юс (Ѫ), ол XV ёмюрде ызына къайтады, а лай а джангыдан XVII ёмюрде къоратылады, аны ызындан йотланнган Е (Ѥ); къалгъан харифле кеслерини магъаналарын эмда шекеллерин тюрлендириб бюгюннге дери чиркъау славян тилде къалгъанды. XVII ёмюрню экинчи джарымында орфография тюрлениуледен сора бу тизим хариф болгъанды: А, Б, В, Г, Д, Е (джазылгъаны айр Є бла бирге, бир заманда айры харифге саналгъанды, эмда бусагъатдагъы Э харифни орнуна Ѣ ызындан салыннганды), Ж, Ѕ, З, И (эмда аны айры харифге саналгмагъан Й варианты [j] тауушну белгилегенди), І, К, Л, М, Н, О (эки тюрлю шекели болгъанды «тар» эмда «кенг»), П, Р, С, Т, У (эки тюрлю графика шекели болгъанды: ), Ф, Х, Ѡ (эки тюрлю шекели болгъанды «тар» эмда «кенг», эмда «от» лигатурада (Ѿ), кёбюсюне айры харифге саналгъанды), Ц, Ч, Ш, Щ, Ъ, Ы, Ь, Ѣ, Ю, Я (эки тюрлю шекелде: IA эм Ѧ, ала бирбирде айры харифлеге, бир-бирде бир харифге саналгъандыла), Ѯ, Ѱ, Ѳ, Ѵ. Бир-бирде джазмагъа уллу юсну (Ѫ) эм «икни къошхандыла» (бусагъатдагъы «у»), алай а ала тауушлу болмагъандыла эмда бир сёзде да хайырланмагъандыла.

Бу шекелде орус алфавит I Пётрну заманында 1708—1711 джылланы реформаларына дери болггъанды (чиркъау славян азбука бусагъатда да аллайды), ол заманда саф башы белгиле къоратыладыла эмда кёб дублет харифле къоратыладыла.

Артдан къоратылгъан харифлени бир къаууму ызына къайтады, алай дагъыда къоратылады. 1917 джылгъа орус алфавитни къурмаында 35 хариф къалады (кертиси бла уа 37):: А, Б, В, Г, Д, Е, (Ё айры харифге саналмагъанды), Ж, З, И, (Й айры харифге саналмагъанды), І, К, Л, М, Н, О, П, Р, С, Т, У, Ф, Х, Ц, Ч, Ш, Щ, Ъ, Ы, Ь, Ѣ, Э, Ю, Я, Ѳ, Ѵ. (Ахыр хариф алфавитде болгъанлыкъгъа хайырланмагъанды).

Ахыр реформадан сора бусагъатдагъы 33 харифли къурам къуралады.

Джибериуле

• Друговейко-Должанская С. Сколько букв в русской азбуке?

Белгиле

1. Проф. Д. Н. Ушаков. Орфографический словарь. 1934 г.
2. Толковый словарь русского языка: В 4 т. / Под ред. Д. Н. Ушакова. Т. 1. М., 1935, стб. LXXV—LXXVI
3. С. Е. Бархударов, Е. И. Досычева. Грамматика русского языка. Часть первая. Фонетика и морфология. М., Гос. Учебно-педагог. изд-во, 1940
4. Марий йылме алфавит