From Wikipedia, the free encyclopedia
Эзоп (көне грекше: Αἴσωπος,Эсопос)– б.з.б. 620-560 жылдары өмір сүрген, грек халқының перзенті. Аты аңызға айналған мысалшы. Ол Самостан шыққан Иадмонның басыбайлы құлы болған. Бостандық алған соң Лидия патшасы Крездің сарайында қызмет етеді. Бір мәліметтерде оны ақсақ құл десе, бірде бүкір құл дейді.
.jpg)
Эзоп Ежелгі Грекияда танымалдылығы Гомерден кем болмаған. Оның аңыз әңгімелері ауыздан ауызға берілген, мектептерде өтілген, сахнада көріністер қойылған. Эзоп бірінші болып адамдардың бейнелерін, кемістіктерін жануарлар түрінде көрсеткен. Оның мысқыл, өткір аңыз әңгімелері адамдарды жыларманға жеткізген. Эзоптан тіпті патшалардың өзі аңыз әңгімелерін айтып беруді сұраған.
Эзоптың аңыз әңгімелері өзінде қысқа қызықты желіні үйлестірген.Оның әңгімелері барлығына түсінікті болған және ішінде өз тәжірибесінен алынған ғибрат болған. Халық аузында жүрген Эзоптың әңгімелерін Деметрий Фалерский бәрін біріктіріп бірге жинаған.
Екі аяқтыда өзіне жанашыр жан жоқ, ішкі сырын бөлісер досы да жоқ, тек қорлықпен күнін өткізген басыбайлы құл Эзоп өмірде басына түскен қиындықтарда өзінің ақылдылығы, тапқырлығымен жол тауып отырған. [1] Мәселен, Ксанфтың құлдары інжір жемісін түк қалдырмай жеп қойды деген өтірікке сенген қожайыны ашуға мініп, Эзопты дүрелемекші болғанда, Эзоп пәленің қайдан келгенін бірден түсініп, қожайынның жанында тұрған шөмішті алып, ыстық су әкеліңдер дегендей ишара жасайды. Әкелінген ыстық суды түгел ішіп алады да, саусағын кеңірдегіне тығып жіберіп, бар ішкен суын лақылдатып құсып тастайды. Ішінен судан басқа ештеңе шықпайды. Эзоптың ишарасы бойынша қожайыны інжірді жеп, Эзопты кінәлаған екі құлға да су ішкізеді. Ыстық суды толтырып ішкеннен кейін олардың жүректері айнып, іштерінде онсыз да божып аши бастаған інжірді құсып тастайды. Сөйтіп, жазықсыз байғұсқа жала жауып, қазған орларына өздері түскен құлдарын қожайыны естен кетпестей етіп дүрелейді. [2]
Эзоптың тапқырлығы оның мына бір әрекетінен анық байқалады. Эзопты жаңадан сатып алған қожайыны оны ештеңеге жарамсыз, жүк те көтере алмайды деп ойлағанда, Эзоп өзіне жүк беруін сұрап, жалына бастайды. Сонда құлдар өзара ақылдасып, өзі қалаған жүкті арқалап алуына рұқсат береді. Сонда Эзоп айналасындағы толған сандық, нығарлана зат салынған қанар қаптар, тең, бума, құмыралардың арасынан ішіне нан салынған дәу себетті таңдап алады. Алғашында құлдардың бәрі ең ауыр себетті таңдап алған Эзопты ақымақ жан деп қарайды. Алғашында Эзоп қатты қиналады, тау көтерген алыптай шайқалақтап, әзер жүреді; өрге қарай жүру керек болғанда себетін тісімен, тырнағымен тартып, сүйреп, мықшыңдап зорға шығарады. Бірақ жол бойында құлдар тынығып, тамақтанған сайын Эзоптың жүгі жеңілдеп, ақыр соңында бос себетпен қалады. Сонда жанындағы өзі секілді құлдар Эзоптың түрге жарымағанымен, ақылға жүйрік екенін мойындайды. [3] Әуелгіде тілі жоқ, мылқау болып жаралған Эзопқа өзінің адалдығы, қарапайымдылығы тіпті мейірімділігінің арқасында құдайлардың құдіретімен тіл бітеді. Бір күні Эзоп атыз басында ешкімге көңіл бөлмей, ынты-шынтысымен беріліп жұмыс істеп жатқанда қасына барар жолынан адасып кеткен әйел-құдай Исида келіп жол сұрайды. Сонда тілі жоқ Эзоп оны жеңінен жетелеп, ағаштың саясына әкеледі де, дорбасынан нан, зәйтүн алып тамақтандырып, су ішкізеді. Сосын жолаушыға жолды көрсетіп, бағытын сілтейді де, өзі жұмысын жалғастыра береді. Оның ерекше қайырымдылығына риза болып, мейірімі түскен Исиданың қалауы бойынша Эзопқа тіл бітеді.
Эзоп мысалдарының қаһармандары көбіне жан-жануарлар мен заттар болып келеді. Эзоп мысалдарының өзгешелігі – қысқалығында, қарапайымдылығында. Эзоп мысалдарының сюжеті өмірден алынған. Өзі көріп куәсі болып жүрген адам баласының бойындағы, мінезіндегі түрлі кемшіліктерін Эзоп тура айта алмай, өз қаһармандары – қасқыр, түлкі, қоян, тышқан т.б. сөзі, іс-әрекеті арқылы жеткізеді. Алғашында Эзоп мысалдарының түпкі мәнісін түсінбегендер уақыт өте келе Эзоптан аяқтарын тарта бастады.
Эзоп мысалдарының мәнін кеш түсінген билеушілер оның шығармаларының астарына үңіліп, оның тегеурінді күшін сезінеді. Сондықтан, Эзоптан құтылудың жолын ойластырып, оны «құдайдан безген, дін бұзар» деп танып, биік жартастан лақтырып жібереді. Бір деректерде, өз қызметімен, адалдығымен Крез патшаға жаққан Эзопты патша көптеген сый-сияпаттар беріп, дельфылық абыздарға қызмет етуге жібереді делінеді. Мұнда келген соң Эзоп абыздардың екіжүзділігін, аярлығын көріп, шыдамай, олардың арсыз, қанағатсыздығын өткір де ащы тілімен түйреп, күлкі, әжуа етеді. Бұл дельфылықтардың ашуын тудырып, одан құтылу үшін храмнан ұрланған алтын тостағанды жасырын түрде Эзоптың дорбасына салып қояды. Сөйтіп өздері дабыл қағады. Барлық сыйынушыларды тексергенде тостаған Эзоптан табылады да, оны алаң ортасында таспен ұрып өлтіреді. Көптеген жылдар өткеннен кейін Эзоптың жазықсыз екені белгілі болып, дельфылықтар Иадмон немерелеріне көп мөлшерде құн төлеуге мәжбүр болған. [4]
«Эзоп» атты комедияның авторы комедиограф Алексид (б.з.б. ІVғ. соңы) өз қаһарманы Эзопты Соломонмен кездестіреді. Сөйтіп Эзопты «Жеті дана және Крез патша туралы» аңыздар циклына кірістіреді. Алексидтің замандасы Лисипп та бұл нұсқаны қабылдап, Эзопты жеті дананың ақылдысы ретінде көрсетеді. Сонымен Эзоптың Ксанфтың құлы болуы, оның 7 данамен қатынасы және дельфылық абыздардың жауыздығынан қаза табуы – мұның барлығы Эзоп жайлы аңыз бөлшектері ретінде сақталып қалады. Бұл жөнінде Эзоп мысалдарын қазақ тіліне аударған Өтебай Тұрманжанов: «Эзоп – грек халқының өте ерте заманында өмір сүрген, ертегіге, ел аңызына айналып кеткен ұлы мысалшыл жазушысы» деп жазады. [5]
Кейінірек, Эзоптың өз дәуіріндегі танымал адам болғандығы, оның шығармаларының мектептерде де оқылғандығы Аристофан комедиясындағы бір кейіпкердің: «Сен Эзопты да жаттамаған ақымақ әрі жалқаусың» деген сөздерінен айқын аңғарылады. Қазақ әдебиетінде аударма тарихын тереңнен тарта зерделеген ғалым С.Талжанов «Аударманың арнаулы тарихынан» деп аталатын мақаласында Эзоп жөнінде қызықты мәліметтер келтіреді: «Мысалдар сөз болғанда, біздің ойымызға ең әуелі Эзоп пен Лұқман Хакім түседі. Бұларды грек елінде «Эзоп мысалдары» деп атаса, араб шығысында «Лұқман Хакім мысалдары» деп атайды. Эзоп біздің жыл санауымыздан алты жүз жыл бұрын болыпты, ал Лұқман Хакім атынан айтылып жүрген араб әңгімелерінде ислам дінінің көзқарастары әсіреленеді. Эзоп пен араб дінінің арасы өте алшақ. Ендеше «бұл қалай?» деген сұрақ туады. Бұл сұраққа Рүстем Мырза Әлиев былай жауап береді: «Лұқман дүниеде мың жыл өмір сүрген адам, ол Бауырдың ұлы, ал Бауыр Иовтың баласы екен. Дәуіт пайғамбардың заманына дейін атақты данышпан болып келген. Лұқманның мысалдары да, өзі де Эзопқа ұқсайды. Екеуінің тағдыры да бірдей. Мысалы, Лұқман да, Эзоп та Мысырда (Египетте) құлдықта жүрген. Бұған қосымша Лұқманның баласы Аннам, Эзоптың баласы Аннус. Оның үстіне «есіктен кірмей тұрып қалай шығуыңды ойла (көзде)» дейтін араб мақалы Лұқман Хакім атынан айтылады. Мұны грек елінде Эзопқа айтқызады. Осы ұқсастыққа қарап, Шығыстың біраз ғалымы: «Лұқман Хакім мұсылман дінін өз ойына үйлестіріп, жасап шығарған ежелгі Эзоп болса керек» деседі» дейді. [6]
Сонымен бүгінгі ғылыми тұжырым бойынша қысқаша түйіндейтін болсақ, Эзоп – б.з.б. 620-560 жылдары өмір сүрген, грек халқының перзенті. Аты аңызға айналған мысалшы. Ол Самостан шыққан Иадмонның басыбайлы құлы болған. Бостандық алған соң Лидия патшасы Крездің сарайында қызмет етеді. Бір мәліметтерде оны ақсақ құл десе, бірде бүкір құл дейді. Қалай болғанда да, ақиқат – біреу, Эзоптың шыққан тегі – құл болған. Әрі ол кемтар жан болған. Мұны М.Л.Гаспаровтың «Эзоптың өмірбаяны» атты ғұмырнамалық дүниесінде келтірілген: «Эзоп өте ұсқынсыз, қор жаратылған кемтар жан болды. Барып тұрған сұрықсыздың өзі, қарыны шартиған, басы қазандай, таңқы танау, үсті кір-қожалақ, терісі қара, кемтар, тілі мүкіс, қолдары қысқа, арқасы бүкір, еріндері салпайған» деген жолдар арқылы бекітуге болады. М.Л.Гаспаровтың Эзоп жөніндегі ғұмырнамалық еңбегін Т.Сәукетаев қазақ тіліне көркем тілмен аударып, әсерлі хикая түрінде «Жұлдыз» журналының бірнеше нөмірлерінде «Көне дәуірдің кемеңгерлері» айдары бойынша жариялап отырған. [7] Қазақ оқырмандарына Эзоп жөнінде бірден-бір толыққанды мағлұмат берген еңбектің бірі – осы. Эзоп мысалдарын ағылшын тілінен қазақ тіліне қарасөзбен аударған С.Ақатаев. Оның «Эзоп. Мысалдары» деген еңбегі «Жалын» баспасынан 1976 жылы жарық көрген. [8]
Әдебиеттер:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
