Пномпень

Пномпень (кхмер. ភ្នំពេញ) — Камбоджа елінің астанасы, Тонлесап өзені бойында орналасқан (Меконг өзеніне құяр тұсы).

Қала
Пномпень
Үлгі:Lang-km
Әкімшілігі
Ел	КамбоджаКамбоджа
Мэр	Па Сочеатвонг
Тарихы мен географиясы
Координаттары	11°33′00″ с. е. 104°55′00″ ш. б.11.55000° с. е. 104.91667° ш. б. / 11.55000; 104.91667 (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1372
Жер аумағы	290 км²
Орталығының биiктігі	11,89 м
Уақыт белдеуі	UTC+7
Тұрғындары
Тұрғыны	1 325 681 адам (2008)
Тығыздығы	4571,31 адам/км²
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	855 (023)
phnompenh.gov.kh  (ағыл.) (фран.)Үлгі:Ref-km
Пномпень
Пномпень шекарасы

Ұшақтан қарағандағы қала көрінісі

Пномпеньдегі Ват Пном ғибадатханасының алдындағы Чеди

Халық саны — 1 501 725 адам (соңғы санақ 2012 жыл).

Атауы

1372 жылы пайда болған. Аңыз бойынша, Пень есімді монах әйелмен негізделген, ол Меконг өзенімен ағып бара жатқан лумбанг ағашының діңінің бұтақтарында бірдеңе жылтырап жатқанын көреді. Бұл Будданың 4 қола мүсіні және бір тасты мүсіні болып шығады.  Бәлкім, мүсіндер Лаос ғибадатханаларының бірінен шайылып кеткен.

При содействии Пень рядом с её домом был насыпан большой холм (пном), и установлен алтарь, на котором были размещены изваяния. Впоследствии на этом месте возник монастырь Ват Пном. Пном (Дон) Пень по-кхмерски обозначает холм (матушки) Пень.

Пномпень әуелгіде Кронг Тьактомук (кхмер. ក្រុងចតុម្មុខ) атымен белгілі болды — «Төрт өзеннің құйылыс тұсындағы қала». Қала Меконг, Бассак және Тонлесап өзендерінің құяр тұсында орналасқандықтан, олар бірлесіп  «X» әріпін құрайды.

Тарихы

Алғашқы рет қала елорда ретінде 1431 жылы танылды, сол кезде билеген патша Понъя Ят тай талқандауынан қашып, елорданы Ангкор-Тхом қаласынан Пномпеньге көшірген. 

Пномпень 73 жыл (1432 жылдан 1505 жылға дейін) бойы корольдік астана болып қала берді. Кейін бұл қаланы келесі корольдер таққа тартыс кезінде 360 жылға тастап кеткен. Астана бірнеше рет көшірілді, біресе Срей Сантхор, біресе Поусатқа, Ловек, Удонгаға да көшірілді.

Тек 1866 жылы, патша Нородома I елді билеген кезде Пномпень Камбоджаның тұрақты астанасы мен Хан сарайы салынған мекенге айналды. 1870 жылдан бастап француз отаршылдық биліктері өзендегі ауылды қалаға айналдырды, онда олар қонақ үйлер, мектептер, абақтылар, барақтар, банктер, кеңселер, телеграфтар, соттар мен ауруханалар салды. 1872 жылы қала заманауи пішінге, француздар 300 тасты үйлерді сату мен қытай саудагерлеріне жалға беру үшін салуға Le Faucheur-мен келісімшарт түзгенде ие болды. Пса Тхмей-дің (Жаңа базар) француздармен салынғаны баршамызға мәлім

1920-шы жылдарға Пномпень «Азиалық інжу моншақ» деген атаумен әйгілі болды, сондай-ақ келесі қырық жылда қала тез дами бастады, әсіресе Сиануквильге дейінгі темір жол құрылысы мен халықаралық Почентонг әуежайының салынуымен. Сианук ел билеген кезде Пномпеньнің инфрақұрылымы жаңартуды бастан өткізді.

Вьетнам соғысы барысында Камбоджаның аумағы солтүстік Вьетнам әскері мен Вьетконг майданы үшін база ретінде қолданылды, сондай-ақ елдегі мыңдаған қашқындар Оңтүстік Вьетнам әскері мен оның жақтастары, үкімет әскері мен солтүстік Вьетнам әскерлері арасындағы жауынгерлік әрекеттерден құтылу үшін қалаға ағылды. 1975 жылға қарай қаланың халық саны шамамен 3 миллиондай болды, олардың көпшілігі қашқындар еді. Қызыл кхмерлер қаланы 1975 жылдың 17 сәуірінде басып алды. Тұрғындардың көп бөлігі еңбек лагерьлеріне көшірілді. Туол Сленг жоғарғы мектебі S-21 түрмесіне айналды. Пол Пот мемлекетті аграрлық экономикаға қайтарғысы келді және оның машинасы "қажетсіз" адамдарды — саясат дұшпандарын, Будда монахтарын, тіпті білікті адамдарды да жойды. Көптеген адамдар аграрлық экономика үлгісінің сәтсіздікке ұшырауының әсерінен пайда болған аштықтан қаза тапты, — Камбоджа Қытайға қаруға айырбастау  ретінде күріш сатты. S-21 түрмесі ендігіде зұлмат Туол Сленг мұражайында азаптау қарулары мен құрбандардың суреттері экспонатталды. Құрбандарды Пномпеньнен 15 шақырым жердегі Ченгъэк өлім далаларында өлтіріп, оларды сайларға көміп тастайтын. Енді бұл жер құрбандарға арналған ескерткіш болды.

1979 жылдың 7 қаңтарында Вьетнам әскерлері қызыл кхмерлерді Пномпеньнен толықтай қуып шықты, сонымен адамдар қалаға қайта бастады. Камбоджа тарихында Вьетнаммен қақтығыстар көп болған, сол себептен елдің вьетнамдықтармен азат етілуі камбоджалықтардың күлкісін келтіреді. Қалыптасу кезкңі басталды, үкімет шетелдік инвестицияларды көмекке тарта бастады, бірінші кезекте Франция, Аустралия және Жапония секілді мемлекеттерді.

Географиясы

Пномпень Камбоджаның орталық аймағының оңтүстігінде орналасқан, түгелдей Кандаль шет аймағымен қоршаланған. Елордалық округ Тонлесап, Меконг және Бассак өзендерінің жағалауында қаланған. Бұл өзендер қала үшін тұщы су мен басқа да табиғи ресурстардың қайнар көзі. Пномпень теңіз деңгейінен 11.89 м биіктікте орналасқандықтан, жаңбырлы маусымда өзен арнасынан шығып, қаланың кейбір аудандарын су басуы мүмкін.

Қала аумағы 290 км², ал ауыл шаруашылық алқаптар округтің 33,67 км² (13 миль²) алып жатыр.

Климаты

Пномпеньде құрғақ және жауын-шашынды маусымдар басым тропикалық муссондық климат. Климаты жыл бойы ыстық, шамалы температура ауытқылары бар. Қалада температура 18°-тан 38 °C-ға дейін түрленеді. Мамырдан қазанға дейін Сиам шығанағы жақтан ылғалды муссондар соғады. Солтүстік-шығыс муссондар қарашадан наурызға дейінгі құрғақ маусымдар алып келеді. Ең жоғарғы мөлшердегі жауын-шашын қыркүйек пен қазан айлары аралығында жауады, ал ең құрғақ айлар болып — қаңтар мен ақпан айлары саналады.

Пномпеньге барып қайту үшін ең үздік кезең  — температура мен ылғалдылық басқа айларға қарағанда төменгі кезең, демек қарашадан қаңтарға дейінгі кезең.

Көрікті жерлері

• Ват Пном монастырі
• Сары нарық
• Патша сарайының кешені. Патша сарайы екі рет салынған: 1434 жылы, кейін патшаның отбасысы Пномпеньнің солтүстік маңындағы Удонгқа көшіп кетті. Қазіргі сарай 1866 жылы салынды. Сарай кешені 425 метр болатын қабырғасы бар квадратты құрайды, ол квадрат биік қабырғалармен қоршалған.
• «Күміс ғибадатхана»
• Тәуелсіздік монументі
• Камбоджа ұлттық мұражайы
• Олимпиадалық стадион. Бұл стадионда ешқашан Олимпиадалық ойындар өткізілмеген.

• 
  Ват Пном монастырі
• 
  Патша сарайы кешенінің «Айлы нұр» павильоны
• 
  Патша сарайының тақ залы
• 
  «Күміс ғибадатхана»

Бауырлас қалалар

•  АҚШ, Лонг-Бич
•  АҚШ, Лоуэлл
•  АҚШ, Провиденс
•  Лаос, Саваннакхет провинциясы
•  Мьянма, Мандалай
•  Корея Республикасы, Пусан

Қолданылған әдебиет

• Я познаю мир. Города мира, М,: ООО «Фирма „Издательство АСТ“», ООО «Издательство Астрель», 1999 г.