Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр

Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр (Совет Зэгуэтхэр, РССЗ, урбз. Союз Советских Социалистических Республик, Советский Союз, СССР) — социал къэрал, Урысей империэу щытам и шӀыпӀэ нэхъыбэм къыхэкӀауэ 1922 гъэм щыкӀэдзауэ 1991 нэгъунэ, къэралышхуитӀым я зы (АШЗ-м дэкӀыгъу). Къалэ нэхъышъхьу щытар Мэзкуу.

Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэр урбз. Союз Советских Социалистических Республик социалe федератив къэрал
↓ 30 дыгъэгъазэ 1922 — 26 дыгъэгъазэ 1991 ↓
РССЗ-м и нып РССЗ-и и дэмыгъэ
Гоуидзэ «Къэралу хъуам я пролетарийхэр, фызэгухьэ!»
Къэрал уэрэд Совет Зэгуэтхэм и къэрал уэрэд
РССЗ-м и шӀыпӀэтхыпхъэ 1945 гъэм еуэ.
Къалэнэхъышъхьэ	Мэзкуу
Къалэ нэхъ инхэр	Мэзкуу, Ленинград, Киеу, Ташкент, Баку, Харкоу, Минск, Горкэ, Новосибирск, Свердловск
Бзэ(хэр)	урысыбзэ (де-факто)[1]
Ахъчэ зекӀуар	совет рубл
И шӀыпӀэр	22 402 200 км²[2]
Джылэр	293 047 571 цӀыху.[3]
ӀэнатӀэм и хабзэр	совет республика
Фактическу къэрал тхьэмадэр
- 1922—1924	Владимир Ленин
- 1924—1953	Иосиф Сталин
- 1953—1964	Никита Хрущёв
- 1964—1982	Леонид Брежнев
- 1982—1984	Юрий Андропов
- 1984—1985	Константин Черненко
- 1985—1991	Михаил Горбачёв
Къэрал хэзылъхьэхэр Советхэр зэхэкӀа яуж къэрал хъуахэр[4] РСФСУ РССУ РССУ РСФСКъ Урысей Урысыху Укрэинэ Молдавиэ Курджы Ермэлей Азэрбиджан Къазахъстэн Файл:Flag of Kazakhstan (1992-1996).svg Узбэчстэн Тыркумэнстэн Къыргъызстэн Таджикстэн Эстониэ Литоу Латвиэ
Де-юре РССЗ-м 1990 гъэм нэс къэралыбзэ нэхъышъхьэ иӀакъым. Урысыбзэр лэжьыгъэ-шъэныгъэхэм я бзэуэ щыта мыхъумэ. 1990 гъэм малыжъыхьым и 24 РССЗ-м и хабзэмкӀэ «РССЗ-м и лъэпкъхэм я бзэхэр» унафэ къыдегъэкӀ урысыбзэр РССЗ-м и нэхъышъхьэбзу. ЗэхэкӀыныгъэм идежь 1991 гъэм РССЗ-м и икӀэрей джылэбжыгъэмкӀэ (1989) КъэбжэкӀахэр зэгуэт къэралхэм я хэта къуэдейхэра, иджы ЛъЗ-м хэтхэр. РССЗ-м и лъэужырыт къэралу щытыр Урысей Федерациэ

Тхыдэ

Мазае революциэм яуж 1917 гъэм пэштыхьыгъэр Урысей империэм хэкӀуэда, ӀэнатӀэр зыубыдахэр буржуаз-демократ КӀэх ӀэнатӀашъхьэ, Дунейпсо зауэм къыхэмыкӀа техьэ яуж. А гъэ дыдэм и жэпуэгъуэм Урысейм Жэпуэгъуэ револуциэ къохъур, ӀэнатӀэм инхэр Ӏохьэ Владимир Ленин я шъхьэщыту. Къэралым Джылэ зауэ кӀедзэ, 1922 гъэм нэгъунэ екӀуэкӀа, текӀуахэр а зауэм инхэра.

1922 дыгъэгъазэм и 30 РСФС Урысейм, РСС Урысыхум, РСС Хуэхуэлейм, РСФС КъаукъазщӀыбыгъуэр джоуэ зэгуэтыныгъэ тхылъ кӀатхэ, Республикэ Совет Социал Зэгуэтхэу зэхыхьу.

1924 гъэм, Владимир Ленин дунем ехыжьа яуж къэралым и нэхъышъхьу увыр Иосиф Сталин. РССЗ-м «кӀэ эконом политикэ» (КӀЭП) ирагъэкӀуэкӀ, щэхуэн лэжьыгъэм и пӀалъэр зыубыдыфу щыта, ауэ 1930-хэм КӀЭП-ыр хомхомурэ колликтивизациэ къэрукӀэ иригъэкӀуэкӀын кӀедзэ абым пэмыкӀыуи индустирализациэ.

1937 гъэм репрессиэ куэду йокӀуэкӀ Сталиным пэщытхэм шъхьэкӀэ, апщыгъуэм Дзэ Плъыжьым и командир бжыгъэ хэкӀуэдауэ щыта.

1939 гъэм, Молотов-Риббентропп секрет тхылъ пактымкӀэ РССЗ-м Лэхьыйм и къуэкӀыпӀэ лъэныкъуэр еубыд - Урысыхумрэ Хуэхуэлеймрэ я къуэхьэпӀэ лъэныкъуэхэр. 1939-1940 гъэхэм совет-финн зауэ, текӀуар абым РССЗ-ра, Карелейм и ныкъуэр апщыгъуэми еубыд. 1940 гъэм РССЗ-м балтикэ къэрал - Латвиэ, Литоу, Эстониэ джоуэ еубыд, абым пэмыкӀыу Румыным хэта Бессарабейри еубыд.

Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Къэралыгъуэ зауэшхуэ

1941 бадзэуэгъуэм и 22 Джэрмэн нацист дзэм и къытеуэнымкӀэ Къэралыгъуэ зауэшхуэр кӀедзэ. Джэрманыдзэр псынкӀыу хэкӀт къэралым Мэзкуу бгъэдыхьу, ауэ къагъэувэӀа хъуа. Сталинград зауэмрэ Курск зауэмрэ яуж совет дзэхэр текӀуэн кӀадза, къуэхьэпӀэмкӀэ хэкӀху. 1945 нэкъыгъэм и 9 Къэралыгъуэ зауэшхуэр иуха РССЗ-р текӀуауэ. 1945 и шышъхьэӀум РССЗ-р зауэм хохьэ Японым пэувауэ.

Къэралыгъуэ зауэшхуэм цӀыху бжыгъэ зымыӀэ, мылъку бжыгъэ зымыӀэ хэкӀуэда РССЗ-м. Зауэ нэужым къэралым и зэфӀэувэгъэжьыным пыхьа ису хъуар.

1953 гъэм и гъатхэпэм Сталин дунем йохыжь, ӀэнатӀэ убыдыным шъхьэкӀэ ныкъуэкъуэгъу екӀуэкӀам яуж къэралым и тхьэмаду Никита Хрущов тохьэ. Абы и ӀэнатӀэкӀэ 1956 гъэм XX СЗКП-м иригъэжьа компаниэ «Сталин култым и къэгъэшъэнымрэ» репрессиэ лъэпкъ яшъахэри реабилитациэ ишъыжьа.

1964 гъэм ӀэнатӀэм Ӏухьэр Леонид Брежнев. Брежнев щытета зэманым траӀуар «Стагнациэ лъэхъэнэ». Брежнев дунем ехыжьа яуж къэралым и тхьэмаду Юрий Андропов тохьэ мыкуэду тет а пӀэм (1982-1984) яуж Константин Черненко (1984-1985).

1985 гъэм КЦ СЗКП-м и тхьэмаду техьэр Михаил Горбачов. РССЗ-м «перестройка» (реструктуризациэ) къожьэ.

1991 гъэм дыгъэгъазэм и 25, Беловежиэ мэзым президентхэм Урысейм (Борис Елцин), Урысыхум (Станислав Шушкевич), Хуэхуэлейм (Леонид Кучма) зэгуэтыныгъэ тхылъыр дэнонсиациэ яшъри РССЗ абымкӀэ еух и гъашъэр.

Къэрал-политикэ зэхэтыкӀэр

Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет Зэгуэтхэм я къэрал-политикэ зэхэтыкӀэр

РССЗ-м и тхыдэм контитуциищ иӀа - 1924, 1936, 1977 гъэхэм тхауэ.

1977 гъэм и конституциэмкӀэ, къэралым и ӀэнатӀэр джылэм еуэ къиӀуатэт.

Советхэм я къэрал зэхэтыкӀэм къидэтэкъым ӀэнатӀэ гуэчыныр. ХабзэдэгъэкӀ ӀэнатӀэр (РССЗ-м и Нэхъышъхьэ Хасэ) хабзэгъэзанкӀэмрэ мэхьчэмэ ӀэнатӀэмрэ яшъхьэщытт.

ФоктымкӀэ, къэралым и ӀэнатӀэр зыӀэкӀэлътэр Совет Зэгуэтхэм я Коммунист Партиэм (СЗКП).

Къэралым и ӀэнатӀэ нэхъышъхьэ лэжьыгъу щытар джылэ депутатхэм я Зэхуэс, илъэсищкӀэ хахтэр. Джылэ депутат Зэхуэсыр хэзыхтэр Нэхъышъхьэ Хасэ.

ХабзэгъэзанкӀэ Ӏэнатэр министр 40 зэхэтт.

Къыгуэтхэмрэ автоном республикэхэмрэ езыхэм я партиэ лэжьыгъэхэр яӀэт.

1990-1991 гъэхэм пӀэ Призедент РССЗ джоуэ щыӀа.

АдминистрациэкӀэ гуэшыгъуэр

Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет зэгуэтхэм я администрациэ гуэшыгъуэр

Совет Зэгуэтхэм я шӀыпӀэр республикэ совет социалхэм (РСС) яуэ гуэшауэ щытт. Я бжыгъэм зэрихъуэк ыу щытт 4 къыщыкӀэдзауэ (1924 гъэм, щыхалъхьэм) 16 нэгъунэ (1940 гъэм). Совет Зэгуэтхэм я хэкӀуэдэжьыным идежь хэтар 15 республикэ.

Езы республикхэми кӀуэцӀ гуэшыгъуэ яӀэт: республикэ автоном совет социал (РАСС), овтоном област, автоном край, автоном округ, област, край, къалэ сойузым и къэлъытэгъу джоуэ.

Шыпэтхыпхъэм зэрхэт	Нып	Республикэ	Къалэ нэхъышъхьэ	РССЗ-м и администрациэ гуэшыгъуэр 1991 гъэмкӀэ
1		Азэрбиджан РСС	Баку
2		Ермэлей РСС	Еруан
3		Урысыху РСС	Минск
4		Курджей РСС	Тбилиси
5		Къэзахъ РСС	Алма-Ата
6		Къыргъыз РСС	Фрунзе
7		Латвиэ РСС	Рига
8		Литоу РСС	Вилнус
9		Молдавиэ РСС	Кишинеу
10		Урысей РСФС	Мэзкуу
11		Таджыку РСС	Душанбэ
12		Тыркумэн РСС	Ашхабад
13		Узбэч РСС	Ташкент
14		Хуэхуэлей РСС	Киеу
15		Эстониэ РСС	Таллин

Экономикэр

Совет зэгуэтхэм я ахъшэ - совет рубл 100, 1961 гъэм щыщу

Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет Зэгуэтхэм я Экономикэр

1990 гъэм РССЗ-м и экономикэр дунем и еӀтуанэт (АШЗ-м яуж) дунем и 1/5 лъэжьыгъэр къыдигъэкӀт. Советхэм я экономикэр плану щытт. РССЗ-м и тхыдэмкӀэ «илъэситху» пшъыкӀутӀ иӀэуэ щыта - джылэ лэжьыгъэ илъэситхукӀэ къэӀэтыным и план.

Джылэ лэжьыгъэм и нэхъ зыпылътэр - дуней мылъку (фӀэмыкӀ, пэмыкӀ джоуэ), хьэлъэ индустиэ (жыр, чугун), электроэнегиэ, металургиэ (гъущӀ, метал къуэлэнхэр), петрол лэжьыгъэ (фадэгын, гас), химиэ лъэжьыгъэ, прибор лъэжьыгъэ, машинэ лэжьыгъэ пэмыкӀхэр джоуэ.

Джылэр

Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет Зэгуэтхэм я джылэр

Файл:USSR Ethnic Groups 1974.jpg

РССЗ-м и этно-шӀыпӀэтхыпхъэр, 1974 гъэмкӀэ

1989 гъэмкӀэ РССЗ-м и джылэ бжыгъэр 286 717 млн. цӀыху хъут. Лъэпкъ нэхъ инхэр (милыуаным зы бжыгъэ фӀэкӀ, 1989 гъэ):

1. Урысхэр - 145 155 489 (50,8 %)
2. Украинхэр - 44 186 006 (15,46 %)
3. Узбэчхэр - 16 697 825 (5, 84 %)
4. Урысыхухэр - 10 036 251 (3,51 %)
5. Къэзахъхэр - 8 135 818 (2,85 %)
6. Азэрбиджанхэр - 6 770 403 (2,37 %)
7. Къэзанхэр - 6 648 760 (2,33 %)
8. Ермэлыхэр - 4 623 232 (1,62 %)
9. Таджыкухэр - 4 215 372 (1,48 %)
10. Курджыхэр - 3 981 045 (1,39 %)
11. Молдавхэр - 3 352 352 (1,17 %)
12. Литоухэр - 3 067 390 (1,07 %)
13. Тыркумэнхэр - 2 728 965 (0,96 %)
14. Къыргъызхэр - 2 528 946 (0,89 %)
15. Джэрмэнхэр - 2 038 603 (0,71 %)
16. Чувашхэр - 1 842 347 (0,64 %)
17. Латвийхэр - 1 458 986 (0,51 %)
18. Башкырхэр - 1 449 157 (0, 51 %)
19. Джуртхэр - 1 378 344 (0,48 %)
20. Мордвахэр - 1 153 987 (0,4 %)
21. Полакхэр - 1 126 334 (0,39 %)
22. Эстонхэр - 1 026 649 (0,36 %)

Дзэхэр

Тхыгъэ нэхъышъхьэ: Совет Зэгуэтхэм я Дзэхэр

Танк Т-34-85, ракетэ Р-9-мрэ

КонституциэмкӀэ Дзэ Ӏыгъыныр зтеухуатэр къэрал хъумэным шъхьэкӀэрэ социализм зэфӀэгъувэнымрэ. 1946 гъэм нэгъунэ цӀэуэ зэрихьэр Лэжьыгъэ-ЛъхукъуэлӀ Аримэ Плъыжь (ЛЛъАП), 1946 щыкӀэдзауэ 1991 нэгъунэ Советхэм я Армиэу щыта (СА). СА и бжыгъэр 1991 гъэм зэрыхъутэр 2 800 мин цӀыху. Армиэр щыуэ гуэчт - ЩӀызекӀуэдзэ, Уэгу-зауэдзэ, Хыдзэ джоуэ, абым пэмыӀыуи дзэ лӀэужъыгъуэ гуэрэхэр, къэбжэкӀахэм я хуэмыду икӀи я хэмыхьу.

ТехьэпӀэхэр

• РССЗ-м и конституциэ:
  • 1924 гъ.
  • 1936 гъ.
  • 1977 гъ.
• РССЗ-м тепсэлъыхь сайт — USSR.KM.RU
• Урысеймрэ Совет Зэгуэтхэмрэ я тхьэмадэхэр, биографиэ-хронологиэ щӀэупщӀэгъалъэ
• Совет макъамэхэр
• CCCP TV: Советхэм я ТВ-м и ӀухьэпӀэ — Советхэм я ТВ нэтынхэм я зэхуэхьэсыныгъэ 1952 щыкӀэдзауэ 1991 гъэм нэгъунэ.
• SouzInfo — библиотекэ политикэ тхыгъэхэмрэ аудиодокументхэмрэ

ХъыбарыщӀэ гупшысыгъэхэр

• ТхыдэкӀэр зэрыслъагъумкӀэ
• Юрий Семёнов. «Урысей: ХХ лъэхъэнэм къышъышъар»
• «Хамэ гулъытэгъуэхэр» (Зытхам и цӀэр хэшъэкӀыгъыншэ)
• Боффа, Джузеппе. «РССЗ-м къыщыкӀэдзауэ Урысейм нэгъунэ. Кризис мыухам и тхыдэ. 1964—1994»
• Лорен Грэхэм. «Шъэныгъэрэ философиэрэ цӀыху шэным и шъэныгъэ Совет Зэгуэтхэм»
• Тхылъхэм къахэха тхыгъэхэр сайтым щыщ «Скепсис»
  • РССЗ-м и тхыдэ (1917—1991)
  • Совет Урысейм и тхыдэ 20 гъэхэм.
• RussGUS мыр регион шъэныгъэ зэхэлъхьа, джэрмэныбзэкӀэ къыдагъэкӀа библиографиэ хъыбархэр зыхэлъ, Урысейм, РССЗ-м, Совет лъэужъыгъэм теухуауэ зиӀэ псалъэхэр.
• РССЗ-м и псэукӀэм теухуа напэкӀуэцӀ, мылъку Ӏамэ-псымэхэм я тепсэлъыхь
• РССЗ-р 1920-хэ 1930-хэ гъэхэм
• Совет Зэгуэтхэм и къалэхэм я сурэт, пэмыкӀ къэралхэми я 1940-хэ — 1980-хэ гъэхэм
• РССЗ-м и тхыдэ — www.soviethistory.ru
• Совет зэгуэтхэр: лъэпкъ махуэ носталгием теухуа сайт РССЗ-м и псэукӀэмкӀэ.