Gvatemala

Gvatemala (ispansha Guatemala, rásmiy atı Gvatemala Respublikası (ispansha República de Guatemala) — Oraylıq Amerikada jaylasqan mámleket. Qubla-shıǵısta Salvador, shıǵısta Gonduras, arqa-shıǵısta Beliz hám de arqa menen batısta Meksika mámleketleri menen shegaralasadı. Gvatemalanıń shıǵıs jaǵısı Karib teńizi menen, al batıs jaǵısı Tınısh okeanı menen ushlasadı.

Gvatemala Respublikası

Gvatemala bayraǵı Gvatemala gerbi
Gvatemala dúnya kartasında
Paytaxtı	Gvatemala
Prezidenti	Alexandro Djammattei
Rásmiy til(ler)i	Ispan tili
Gimni	Guatemala Feliz
Jer maydanı	108 889 km²
Xalqınıń sanı  – adam/km²	18,697,234  171,7/km²
Ǵáresizlik kúni	15-Sentyabr 1821-jıl
Pul birligi	ketcal
Waqıt poyası	-6…
Telefon kodı	+502
Internet domeni	.gt

Oraylıq Amerika respublikaları arasında xalqı boyınsha eń úlken mámleket.

Paytaxtı - Gvatemala qalası. Rásmiy tili - ispan tili bolıp tabıladı.^[1].

Etimologiya

"Gvatemala" ataması astek tilindegi Cuauhtēmallān, sózinen kelip shıqqan bolıp, "kóp terekler mákánı" degen mánisti ańlatadı^[2] . Bul atama aymaqqa Ispaniya basqınshılıǵı waqtında Pedro de Alvaradoǵa joldas bolǵan Tlaskala áskerleri tárepinen berilgen.

Geografiyası

Shegaraları: Gvatemala Beliz, Salvador, Gonduras hám Meksika menen shegaralasadı.

Jaǵısı: Mámleketti eki okean suwları juwıp turadı: Tınısh okeanı (Kecal hám San-Xose portları) hám Atlantika okeanı (Karib teńizi, Puerto-Barrios hám Santo-Tomas-de-Kastilya portları). Mámlekettiń eń ataqlı plyajları hám kurort aymaqları (Monterriko, San-Xose, Retaluleu) Tınısh okeanı jaǵasında jaylasqan bolıp, ol jerde bálent tolqınlar sebepli sayaxatshılar arasında eń ataqlı nárse vindserfing (samal serfingi) bolıp tabıladı. Karib teńizi jaǵasındaǵı Punta-de-Palma hám Livingston plyajları tolqınlardıń joq ekenligi hám qırǵaqqa jaqın jerdegi suwdıń sayızlıǵı sebepli balalı shańaraqlar ushın júdá qolaylı.

Aymaǵı: Gvatemala aymaǵınıń yarımınan kóbi Kordilyer tawlı poyasına tiyisli. Bul poyas Oraylıq Amerikanıń eń bálent shıńı - Taxumulko vulkanın (4220 m), arqada siyrek tóbeshikli Peten platosına qaray túsken karstlanǵan páskeltek Alta-Verapas oypatlıqlarına jalǵanatuǵın Syerra-de-los-Kuchumatanes, Syerra-de-las-Minas qırları menen belgili bolǵan qatparlı-boklı taw dizbeklerin óz ishine alatuǵın Syerra-Madre vulkanlı taw dizbeklerinen ibarat. Beliz tárepten Gvatemalaǵa páskeltek Mayya tawları kirip keledi. Tınısh okeanı jaǵasın allyuviallıq pástegislik iyelegen.

2006-jılǵı maǵlıwmatlarǵa qarasaq ormanlar mámlekettiń derlik 83 %in iyeleydi, sonıń menen birge ormanlardı kesiw dárejesi joqarı kórsetkishke iye (jılına 1,7%).

Vulkanları: Mámlekette 33 vulkan bar bolıp, olardan 3 danası elege shekem qáwipli esaplanadı. 1541-jılda eń belgili bolǵan Agua vulkanınan qaynaǵan suw hámde ılay aǵımları atılıp shıǵıp, Gvatemalanıń birinshi paytaxtın wayran etti. Sonıń menen birge aqırǵı márte 1965-jılda kúshli atılǵan Pakaya vulkanı da kópshilkke málim.

Íqlımı: Gvatemalanıń ıqlımı tropikalıq bolıp, jaǵısta hám tegislikte ortasha jıllıq temperatura 23—27 °C, platoda 15—20 °C. Jazǵı yamasa qurǵaq máwsim (noyabr-aprel) hám qısqı yamasa jamǵırlı máwsim (maydan oktyabrge shekem) tek jawın muǵdarı hám túngi temperatura menen parıqlanadı, dekabr-yanvarda temperatura tawlarda -10 °Cqa shekem, platoda bolsa 0 °Cqa shekem túsedi^[3]. Basqasha aytqanda bul aymaq ushın "jaz" hám "qıs" túsinikleri shártli túrde qollanıladı hám uyqas túrde qurǵaq hám jamǵırlı máwsimlerdi ańlatadı^[4]. Eń ıssı aylar fevral-may bolıp esaplanadı. Qısta (maydan baslap oktyabrge shekem) kúshli jawınlar sebepli dúbeleyler hám suw tasqınları kelip shıǵadı. Solardan eń kúshlileri 1998-jılda (Mitch dúbeleyi) hám 2005-jılda (Stan) júz berip, olar nátiyjesinde mámlekettiń úlken bólegi suw tasqını hám kúshli samallardan zálel kórgen. Ortasha jılına 1300 mm jamǵır jawadı.

Jer silkiniwler: Bul tábiyat qubılısları vulkanlar hám Tınısh okeanı túbiniń dúzilisi sebepli mámlekette júdá keń tarqalǵan. Eń kúshli jer silkiniw 1976-jıl 4-fevralda bolıp ótip, ol paytaxt hám basqa iri qalalardıń 90 %in wayran etti (sol waqıtta 20 mıńnan aslam adam qaytıs boldı hám millionnan artıq adam úysiz qaldı).

Gvatemalanıń topografiyalıq kartası

Tariyxı

Siyasiy sisteması

Hákimshilik-aymaqlıq dúzilisi

Fayl:Гватемала АТД.png

Департаменты Гватемалы

№	Департамент	Адм. центр	Площадь, км²	Население, (2002) чел.	Плотность, чел./км²
1.	Альта-Верапас	Кобан	8 686	776 246	89,37
2.	Баха-Верапас	Салама	3 124	215 915	69,11
3.	Чимальтенанго	Чимальтенанго	1 979	446 133	225,43
4.	Чикимула	Чикимула	2 376	302 485	127,31
5.	Петен	Флорес	35 854	366 735	10,23
6.	Эль-Прогресо	Гуастатоя	1 922	139 490	72,58
7.	Киче	Санта-Крус-дель-Киче	8 378	655 510	78,24
8.	Эскуинтла	Эскуинтла	4 384	538 746	122,89
9.	Гватемала	Гватемала	2 126	2 541 581	1195,48
10.	Уэуэтенанго	Уэуэтенанго	7 401	846 544	114,38
11.	Исабаль	Пуэрто-Барриос	9 038	314 306	34,78
12.	Халапа	Халапа	2 063	242 926	117,75
13.	Хутьяпа	Хутьяпа	3 219	389 085	120,87
14.	Кесальтенанго	Кесальтенанго	1 951	624 716	320,20
15.	Реталулеу	Реталулеу	1 856	241 411	130,07
16.	Сакатепекес	Антигуа-Гуатемала	465	248 019	533,37
17.	Сан-Маркос	Сан-Маркос	3 791	794 951	209,69
18.	Санта-Роса	Куилапа	2 955	301 370	101,99
19.	Солола	Солола	1 061	307 661	289,98
20.	Сучитепекес	Масатенанго	2 510	403 945	160,93
21.	Тотоникапан	Тотоникапан	1 061	339 254	319,75
22.	Сакапа	Сакапа	2 690	200 167	74,41
	Всего		108 890	11 237 196	103,20

Возрастно-половая пирамида населения Гватемалы на 2020 год

Собор святого Иосифа, город Гватемала, Гватемала