Túrkmenstan
Oraylıq Aziyadaǵı mámleket From Wikipedia, the free encyclopedia
Túrkmenstan (túrkmenshe: Türkmenistan), Túrkmenstan Respublikası (túrkmenshe: Türkmenistan Respublikasy) — Oraylıq Aziyadaǵı suverenli mámleket bolıp, arqa-batısta Qazaqstan, arqa hám shıǵısta Ózbekstan, qubla-shıǵısta Awǵanstan, qubladan Iran, qubla-batısta hám batıstan Kaspiy teńizi menen shegaralas. Ashxabad — mámlekettiń paytaxtı hám eń iri qalası. Mámleket xalqı 6 milliondı quraydı, bul Orta Aziya respublikalarınıń eń tómeni bolıp tabıladı. Túrkmenstan Aziyadaǵı eń kem xalqı bolǵan mámleketlerden biri bolıp esaplanadı. Túrkmenstan puqaraları Túrkmenstanlıqlar dep ataladı. Túrkmenstan ásirler dawamında civilizaciyalar kesilispesinde bolǵan. Orta ásirlerde Marv islam dúnyasınıń ullı qalalarınan biri bolǵan hám Ullı jipek jolındaǵı áhmiyetli toqtaw jayı, XV ásir ortalarına shekem Qıtay menen sawda-satıq ushın paydalanılǵan kárwan jolı edi. 1881-jılda Rossiya imperiyasi tárepinen qosıp alınǵan Túrkmenstan keyinirek Orta Aziyada basqa mámleketler sıyaqlı bolsheviklerge qarsı háreket etti. 1925-jılda Túrkmenstan Sovet Awqamınıń quramlıq respublikası, Túrkmenstan Sovet Socialistlik Respublikası (Túrkmenstan SSR) na aylandı; 1991-jılda Sovet Awqamı bólingeninen keyin ǵárezsizlikke eristi. Túrkmenstan tábiyiy gaz rezervleri boyınsha dúnyada tórtinshi orındı iyeleydi. Mámlekettiń úlken bólimin Qaraqum shólleri qamtıp alǵan. 1993-jıldan 2017-jılǵa shekem puqaralar mámleket tárepinen elektr energiyası, suw hám tábiyiy gazdi biypul alǵan. Suverenli Túrkmenstan mámleketin Prezident S. N 2006-jılda ólimine shekem ómirlik basqarǵan. Onıń balası 2007-jılda prezident etip saylanǵan (ol aldın vice-prezident, keyin prezident wazıypasın orınlawshı bolǵan). 2022-jıl 12-martta ótkerilgen saylawlarda Gurbanguli Berdimuhamedovtıń balası Sárdar Berdimuhamedov 72,97% dawıs jıynap, prezidentlikke saylandı.
Túrkmenstan Respublikası túrkmenshe Türkmenistan Respublikasy
| |
|---|---|
 Bayraq
 Gerb
| |
| Uranı: «Türkmenistan Bitaraplygyň watanydyr» (túrkmenshe)
[1][2] («Túrkmenstan – biytárepliktiń watanıdur») | |
| Gimni: «Garaşsyz Bitarap Türkmenistanyň Döwlet Gimni» (túrkmenshe) («Ǵárezsiz biytárep Túrkmenstannıń mámleketlik gimni») | |
.svg) Túrkmenstannıń jaylasqan ornı | |
| Paytaxtı | Ashxabad 37°58′N 58°20′E |
| Iri qalaları | Ashxabad, Túrkmenabad, Dashoguz, Marı, Balkanabad, Túrkmenbashi, Bayramali |
| Rásmiy tili | túrkmen[3] |
| Etnikalıq quramı (2012)[4] |
|
| Diniy quramı (2020)[5] |
|
| Etnoxoronim | túrkmenstanlı túrkmen[6] |
| Basqarıw forması | avtoritarlıq diktatura jaǵdayındaǵı prezidentlik respublika |
• Prezident | Serdar Berdimuxamedov |
• Xalıq Másláháti Baslıǵı | Gurbangulı Berdimuxamedov |
• Májilis Baslıǵı | Dúnyágózel Gulmanova |
| Nızam shıǵarıwshı organ | Májilis |
| Dúziliw tariyxı | |
• Túrkmen wálayatı (RSFSR) | 30-aprel 1918-jıl |
• Túrkmenstan SSR | 13-may 1925-jıl |
• Ǵárezsizlik (Sovet Awqamınan) | 27-oktyabr 1991-jıl |
| Maydanı | |
• Ulıwma | 491,210[7] km2 (52-orın) |
• Suw (%) | 4.9 |
| Xalıq sanı | |
• Sanaǵı | 7,057,841[8] |
| 14.4 adam/km2 (221-orın) | |
| JIÓ (SAUP) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $126.132 milliard[9] (93-orın) |
• Jan basına | ▲ $19,938[9] (80-orın) |
| JIÓ (nominal) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $81.822 milliard[9] |
• Jan basına | ▲ $12,934[9] |
| Djini (1998) | 40.8 ortasha |
| IRI (2021) | ▲ 0.745[10] joqarı · 91-orın |
| Pul birligi | manat (TMT) |
| Waqıt zonası | UTC+05 |
| Avtomobil háreketi | oń |
| Telefon prefiksi | +993 |
| ISO kodı | TKM |
| XOK kodı | TKM |
| Internet domeni | .tm |
| 39°4′N 60°16′E | |
Túrkmenstan — biytárep mámleket. 1995-jıl 12-dekabr Túrkmenstanǵa biytárepligi kúni. Ámeldegi Konstituciyası 1999-jıl 18-mayda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2022-jıldan Sárdar Berdimuhamedov). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Jıynalıs (parlament), atqarıwshı hákimiyattı Ministrler Mákemesi (húkimet) ámelge asıradı.
Túrkmenstan aymaǵınıń kópshiligi tegislikten ibarat bolıp, derlik 4/5 bólimi Turan tegisligi (Qaraqum shóli) nde jaylasqan. Tek qublasında tóbelikler hám ortasha biyikliktegi tawlar bar. Kaspiy teńiziniń Túrkmenstanǵa qaraslı qubla jaǵaları kem bóleklengen, arqasında Qarabuǵazkól, Krasnovodsk, Túrkmen qoltıqları, Krasnovodsk, Darja, Cheleken yarım atawları hám kum tilleri bar. Teńiz jaǵası tómen, qumlı. Túrkmenstan qublasında Kopetdog' tawları (eń biyik noqatı 2942 m — Rizo shıńı), onnan arqa-batısta Kishi Balxan (777 m ge shekem) hám Úlken Balxan (1881 m ge shekem) tawları jaylasqan. Qubla-shıǵıstaǵı Badxiz qırları (eń biyik noqatı 1267 m) hám Qarabel qırları (eń biyik noqatıı 984 m) ortasınan Murǵab dáryası aǵıp ótedi. Shet qubla-shıǵısta Hisor dizbeginiń Kohitang tarmaǵı (uzınlıǵı 3139 m — Túrkmenstannıń eń biyik noqatı) bar. Túrkmenstannıń batısında Krasnovodsk platosı, arqa-batısında Ústirt platosınıń qubla sheti, onnan qublasında bolsa Arqa Ózboy búrmeli rayonı jatadı. Kaspiy boyı oypatlıǵında Nebitdoǵ (39 m), Boyadoǵ (134 m), Qumdoǵ, Manjuqli (27 m) hám basqa qırlar kóterilip turadı. Kopetdaǵ tegisliginen arqa hám arqa-shıǵısta Qaraqum shóli, Ámiwdárya hám Tajan dáryaları aralıǵında qubla-shıǵıs Qaraqum shóli jaylasqan. Túrkmenstannıń qubla bóliminde tez-tez jer silkiniw bolıp turadı. Áhmiyetli qazılma baylıqları — neft hám gaz; kómir, mirabalit, altınkúkirt, qara hám reńli metall, mıs, alyuminiy, sınap, molibden kánleri anıqlanǵan.
Íqlımı keskin kontinental, qurǵaq ıqlım. Jazı ıssı hám qurǵaq, qısı jumsaq, qar az jawadı. Yanvardıń ortasha temperaturası arqa-shıǵısta —5° tan Atrek dáryası átirapında 4° qa shekem, bazıbir jıllarda Tashawuz wálayatında absolyut minimal temperatura —32° qa shekem. Iyulda arqa-shıǵısta 28°, qublasında 32°, absolyut maksimal temperatura 49,9° qa shekem. Túrkmenstannıń aymaǵınıń 80% inde turaqlı aǵar suw joq; qubla hám shıǵıs aymaqlarda ǵana dáryalar bar. Eń úlken hám suwlı dárya — Ámiwdárya. Bul dáryanıń suwı Qaraqum kanalı arqalı Bahardenga shekem barǵan — 900 km. Kóllerdiń kópshiligi shor. Dushshı suwlı Yasxan kóli Nebitdog qalasın ishimlik suwı menen támiyinleydi. Topıraqları — Ústirt, Krasnovodsk, Orka Unguz platolarında surqońır, taw etekleri, taw janbawırlarınıń tómen bóliminde, taw aldı tegisliklerinde, tawlardıń tómen regionında boz topıraq, joqarıraqta toq boz, taw tóbelerinde tawqońır topıraqlar tarqalǵan. Qaraqum shóliniń kóp bólimin qum iyelegen; awlaq orınlarda taqır, sorlaq, dárya oypatlıqlarında otlaqı boz hám allyuvial otlaqı topıraqlar bar. Túrkmenstan aymaǵınıń shama menen 2% i suwǵarıladı. Túrkmenstannıń ósimlik hám haywanat dúnyası hárqıylı. Qumlı shólde aq hám qara seksewil, qandim, cherkez, qoyansúyek, astragal sıyaqlı putalar, sorlaq jerlerde jıńǵıl, sarısazan, shoxilak hám basqa, dárya oypatlıqlarındaǵı toǵaylarda bachki terektal hám jiydezarlar, Kopetdog aldı shólinde hám qırlarda shuwaq hám hár túrlı efemer ot, tawlardıń 1500 m den joqarı bóliminde arsha aǵashı, Batıs Kopetdog jıralarında jabayı tok, alma, shiye, badam, anar, ǵoza, ánjir, piste terekleri ósedi. Haywanat dúnyası — shólde qoyan, qasqır, túlki, shaǵal, djeyran, tawlarda qaplan, arxar, morxor, Ámiwdárya oypatlıǵında jalǵızaq, kiyik, qırǵawıl hám basqalar jasaydı. Dárya hám suw bazalarında balıq kóp. Túrkmenstan aymaǵında Badxiz, Krasnovodsk, Repetek hám basqa qorıqxanalar bar.
Xalqınıń kópshiligi túrkmenler; sonday-aq, rus, ózbek, qazaq, tatar, ukrain, armanlar da jasaydı. Qala xalqı 45%. Rásmiy tili — túrkmen tili. Dinge sıyınıwshılar tiykarınan, musılmanlar. Iri qalaları: Ashxabad, Túrkmenabad, Tashawuz, Marı, Túrkmenbası.
Túrkmenstan aymaǵı áyyemde Ahamaniyler mámleketi, Iskandar Maqduniy basıp alǵannan keyin payda bolǵan Salavkiyler mámleketi, Parfiya, Grek-Baktriya patshalıǵı, Eftaliyler, Túrk qoqanlıǵı, Arab xalifalıǵı, Tahiriyler mámleketi, Samaniyler, Saljukiyler mámleketi, Xorezmshaxlar mámleketi, Monǵollar mámleketi quramında bolǵan. XIV ásirdiń 70-80-jıllarınan Túrkmenstan aymaǵı Temuriylar ıqtıyarına ótken. XVI ásir aqırı — XVII ásirde Xiywa hám Buxara xanlıqlarına ǵárezli boldı, bir bólimi Iran quramına ótip qaldı. 1869-85-jıllarda Túrkmenstan aymaǵın Rossiya basıp aldı. 1917-jıl noyabr-dekabrda Sovet hákimiyatı ornatıldı, 1918-jıl 30-aprelde Túrkstan avtonomiya sovet socialistlik respublikası dúzilgennen soń, Túrkmenstannıń tiykarǵı bólimi (Kaspiy artı wálayatı) onıń quramına kirdi. 1924-jıl Orta Aziyada «milliy mámleket shegaralanıwı» dep atalǵan bóliniw siyasatı nátiyjesinde 1924-jıl 27-oktyabrde Túrkmenstan SSR dúzildi hám SSSR quramına kirgizildi. Sonnan keyingi jıllarda túrkmen xalqı KPSS nıń awıl xojalıǵın jámáátlestiriw, mámleketti industriyalaw siyasatı hám repressiya azap-aqıretlerin tarttı. 1991-jıl oktyabrde Ǵárezsizlik haqqında deklaraciya qabıl etildi, mámleket Túrkmenstan dep atala basladı. Túrkmenstan — 1992-jıldan BMSh aǵzası, 1993-jıl 7-yanvarda Ózbekstan Respublikası suverenitetti tán alǵan hám diplomatiyalıq múnásibetler ornatqan. Milliy bayramı — 27-oktyabr — Ǵárezsizlik kúni (1991). Siyasiy partiyası: rásmiy túrde 1 partiya dizimge alınǵan: Túrkmenstan demokratiyalıq partiyası (burınǵı Kommunistlik partiya negizinde 1991-jıl dúzilgen).
Túrkmenstan — agrar industrial mámleket. Milliy dáramat quramında sanaattıń úlesi 50%, awıl xojalıǵı 18%, xizmet kórsetiw tarawı 32%. Sanaatınıń jetekshi tarmaqları: gaz hám neft qazıp shıǵarıw, energetika, ximiya, mashinasazlıq, jeńil (awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islew), azıq-awqat (may, vinoshılıq), qurılıs materialları sanaatı. Buzmayin GRES, Túrkmenbası, Nebitdog, Túrkmenabad, Mari, Gugurtdogda ıssılıq elektr stanciyaları júzege kelgen. Jılına ortasha 10,5 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi. Neft qazıp shıǵarıw jáne onı qayta islew Túrkmenstannıń batıs rayonlarında alıp barıladı, Cheleken batısında teńiz túbinen neft qazıp alınadı. Tiykarǵı gaz kánleri: Gazoshaq, Naip, Shatlik, Gugurtdog hám basqa Neftti qayta islew tarmaǵında benzin, kerosin, dizel janılǵısı, mazut, bitum, elektrodlı koks, kir juwıw quralları, ximiya sanaatında natriy sulfat, yod, brom, altınkúkirt, mineral tógin, altınkúkirt kislotası, superfosfat, ftorlı alyuminiy islep shıǵarıladı, mashinasazlıq hám metallsazlıq kárxanalarında teplovoz hám avtomobiller remontlanadı, oraydan qashırma neft nasosları, kultivator, elektr kabeli, gaz plitaları, azıq-awqat sanaatı ushın úskeneler islep shiǵarıladı. Jeńil sanaat paxta, jún, pilleni dáslepki qayta islew, jip gezleme, jún hám jipek gezleme, trikotaj islep shıǵarıw, qarakól teri iylewshilik, pilleshilik, tigiwshilik, káńshilik, ayaq kiyim kárxanalarınan ibarat. Aǵashsazlıq, poligrafiya, shiyshe sanaatı da áhmiyetli orın aladı. Tiykarǵı sanaat orayları: Ashxabad, Tashawuz, Túrkmenabad, Mari, Túrkmenbası, Nebitdog, Bayramali hám basqalar.
Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı — dıyqanshılıq. Onda paxtashılıq tiykarǵı orındı iyeleydi. Oazislerde hám taw janbawırlarında jetistiriledi (tiykarınan, jińishke talshıqlı paxta). Dánli eginlerden biyday, arpa, salı, aq mákke hám mákke, palız eginleri, palız eginlerinen qawın, ǵarbız jetistiriledi. Baǵ hám júzim dalaları bar. Atrek dáryası jáne onıń quyatuǵın dáryaları boyında subtropikalıq eginler (anar, zaytun, ánjir, badamlar) bar. Shárwashılıq awıl xojalıǵınıń áhmiyetli tarmaǵı esaplanadı. Tawlı orınlarda qaramal, qoy, eshki, jılqı baǵıladı, tegisliklerde qarakólshilik hám túyeshilik, Túrkmenabad, Ashxabad, Mari wálayatlarında pilleshilik, suw basseynlerinde balıq xojalıǵı rawajlanǵan.
Transport jolı uzınlıǵı 2,12 mıń km, ulıwma paydalanıwdaǵı avtomobil jolları uzınlıǵı 13,6 mıń km, atap aytqanda, qattı qatlamlı jollar uzınlıǵı 11,6 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı — Túrkmenbası. Túrkmenbası — Baku, Bektash — Baku jónelisi boyınsha temirjolı teńiz paromı bar. Ámiwdárya hám Qaraqum kanalında keme qatnaydı. Truboprovod transportı bar. Neft hám gaz trubaları, atap aytqanda, Vishka — Túrkmenbası, Cheleken — Túrkmenbası neft trubaları bar. Túrkmenstan shetke tábiyiy gaz, neft hám neft ónimleri, paxta, mineral tógin hám basqa ónimlerdi shıǵaradı. Shetten mashina hám úskeneler, qara metallar, transport quralları, kiyim-kenshek, ayaq kiyim, dán, qantsheker aladı. Rossiya, Ukraina, Orta Aziya mámleketleri hám Qazaqstan menen sawda etedi. Túrkmenstannıń Ózbekstan Respublikası menen sırtqı sawda aylanbası 2003-jılda 2002-jılǵa salıstırǵanda 17,3% arttı hám Ózbekstan Respublikasınıń sırtqı sawdasındaǵı úlesiniń 1,3% in quradı. Pul birligi — manat.
Mámleketke qaraslı medicina mákemeleri menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler Ashxabad medicina institutında tayarlanadı. Ataqlı kurortları: Bayramali, Feruza klimatlıq, Archman balneologiya hám Mollaqara ılay menen emlew sanatoriyaları.
Bilimlendiriwi baslanǵısh, tolıq emes orta hám ulıwma orta bilim beriw mekteplerinen ibarat. Orta arnawlı tálim oqıw orınları túrli kásiplerdi úyretedi. Túrkmenstanda bir qansha joqarı oqıw ornı, atap aytqanda, Ashxabadta Túrkmenstan universiteti, politexnika, awıl xojalıǵı, pedagogika, kórkem óner, medicina, xalıq xojalıǵı hám basqa institutlar, Túrkmenabadta pedagogika institutı bar. Institutlar onıń quramındaǵı institutlardan tısqarı Tuberkulyoz kesellikleri institutı, Kóz kesellikleri institutı, Nevrologiya hám fizioterapiya institutı, Radiologiya hám rentgenologiya institutı, Onkologiya institutı, Shárwashılıq hám veterinariya institutı, Topıraqtı úyreniw institutı hám basqa ilimiy mákemelerde alıp barıladı. Túrkmenstanda Túrkmenstan mámleket kitapxanası bir qansha teatr, cirk, 15 mámleket muzeyi, sonday-aq, Ashxabadta Túrkmenstan tariyxı muzeyi, súwretlew kórkem óner muzeyi, «Nisa» tariyxıy mádeniy qorıqxanası hám basqa mádeniy bilimlendiriw mákemeleri bar.
Túrkmenstanda 20 gazeta hám jurnalı, atap aytqanda, rus tilinde «Neytralnoy Turkmenistan» («Biytárep Túrkmenstan»), túrkmen tilinde «Túrkmenstan» gazetaları basıp shıǵarıladı. Túrkmenstan mámleket xabar agentligi (TURKMANPRESS), Túrkmenstan milliy teleradiokompaniyası iskerlik júrgizedi. Túrkmenstanda úzliksiz radioesittiriw 1927-jıldan, televiziyalıq kórsetiwler 1959-jıl noyabrden baslanǵan.
Ádebiyatı xalıq awızeki dóretiwshiliginen baslanǵan. Orta Aziya xalıqlarınıń ortaq shıǵarması bolǵan «Kitobi dadam Qurqut» oǵuz elatı ómirin súwretleydi. «Shahsánem ǵárip», «Sayot hám Hamro», «Góruǵlı», «Layli hám Majnun», «Yusup hám Zuleyha» sıyaqlı dástanlardıń túrkmen variantları keń tarqalǵan. XVIII ásirde túrkmen shayırları poeziya tilin xalıq tiline jaqınlastırdı. Maqtumqulı ádebiyatta jańa jónelisti baslap berdi. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında Durdi Shayır, Saidiy, Zilaliy, Miskinqılısh, Andalib, Shaydaiy, Azadiy, Ǵayibiy, Biz ózimiz túrkmen ádebiyatı rawajlanıwına úlken úles qostı. XIX ásirde jasap dóretiwshilik etken túrkmen shayırları dóretiwshiliginde lirika jetekshi janr boldı. Túp muhabbattıń simvolı «Zuxra hám Taxir» dástanınıń avtorı Mollanápes túrkmen ádebiyatındaǵı lirika janrınıń jaqtı wákili bolıp tabıladı. XX ásir 20-jıllarında kórkem proza rawajlanıp basladı. Shayır hám jazıwshılardan Yaqub Nasirli, B. Kerboboyev, N. Sarixonov, A. Durdiyev, X. Deryayev, dramaturglardan A. Karliyev, B. Omonov hám basqa jazıwshılar gúrriń, qıssa, roman hám pyesalarında xalıq turmısı, quwanısh hám uwayımların shın súwretlewge umtıldı. 1934-jıl Túrkmenstan jazıwshılar awqamı dúzildi. 1928-jıldan jazıwshılardıń aylıq kórkem ádebiyatqa baylanıslı kórkem jurnalı basıp shıǵarıla basladı. Ekinshi jáhán urısı jılları túrkmen jazıwshıları shabıwılshılarǵa qarsı xalıq jerkenishin ańlatıwshı poeziyalıq hám prozalıq dóretpeler jarattı. Atap aytqanda, Yo. Nosirliniń «Leytenanttıń ólimi», P. Nurberdiyevtiń «Patriot shal» dástanları, K. Seytliyevtiń qosıqları, D. Xoldurdidiń «Aq xalatlı qız» dástanı hám basqa dóretpelerde urıs hám túrkmen xalqınıń front arqasındaǵı pidayılıǵı óz kórinisin tapqan. Urıstan keyingi túrkmen ádebiyatında tınıshlıq ushın gúres, adamlar ortasındaǵı múnásibet tiykarǵı tema boldı. 50-jıllarda A. Atajonov, M. Saidov, K. Qurbannapasov, A. Xaydov hám basqalar ádebiyatqa kirip keldi. 60-70-jıllardan iri prozalıq shıǵarmalar ádebiyatta jetekshi orın iyeledi. Qılısh Quliyevtiń «Qara kárwan», Beki Seytoqovtıń «Biradarlar», X. Deryayevtiń «Táǵdir» romanları hám basqalar jaratıldı. B. Kerboboyev, X. Ismoilov, M. Garriyev, K. Tangriquliyev, A. Boymurodovlar balalar kórkem ádebiyatına qızıqlı shıǵarmaları menen úles qostı. XX ásirdiń 2-yarımında iri prozalıq shıǵarmalar ádebiyatta jetekshi orın iyeledi. B. Xudoynazarov, A. Kurbonov, O. Okmamedov, Ya. Mametyev, T. Jumageldiyev hám basqa jazıwshılardıń romanları basılıp shıqtı. A. Murodov, U. Abdullayev, J. Allakov, R. Rajabovlar ádebiyattanıw ilimi hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı sın pikir tarawında nátiyjeli dóretiwshilik etti. Basqa xalıqlar jazıwshıları, atap aytqanda, ózbek jazıwshılarınıń eń jaqsı shıǵarmaların túrkmen tiline awdarmalawǵa úlken itibar berip kelindi.
Túrkmenstan aymaǵında áyyemgi mákan-jaylar (Ashxabad qasındaǵı Jaytun hám Passajiktóbe) qaldıqları saqlanıp qalǵan. Bunnan tısqarı, iri awıllardıń qaldıqların da ushıratıw múmkin (Namazgohtóbe, Ullıtóbe, Altıntóbe). Túrli dáwirlerde bekkem diywallar menen qorshalǵan qalalar (Marvdaǵı Erkqorǵan, Kaushut qasındaǵı Elkentóbe) payda bolǵan. Eramızdıń V-VII ásirlerde shiyki gerbish hám paxsadan qorǵanlar, 2 qabatlı kóshkiler qurıldı. XI-XII ásirlerde qalalarda meshit, medirese, kárwansaray, timlar, maqbaralar, turar jay máhálleleri qurıldı (Abu Said maqbarası, Abulfazl maqbarası hám basqalar). Pisken gerbishten záwlim jaylar qurılıp, tóbesi gúmbez formasında qurılıp basladı. XII ásirde imaratlardı bezewde bir tárepi sırlanǵan gerbish hám kafelden paydalanıw rayem boldı. Maqbaralar ayrıqsha arxitekturalıq formada qurılǵan. Marvdaǵı Sultan Sanjar maqbarası, Góne Urǵenishtegi Najimaddin Kubra maqbarası, Faxriddin Roziy maqbarası, Sultan Takesh maqbarası hám basqa sırlı hám naǵıs oyıw usılında saltanatlı bezetilgen. Marvtan Xorezmge barıw jolındaǵı Aqshaqala, Choshqala, Dayaxatun kárwansarayı ishki háwlisiniń 4 tárepi teris aywanlı etip qurılǵan. XIV-XV ásirlerde Temuriyler dáwiri arxitekturasına tán záwlim hám portallı imaratlar qurılıp basladı. XIX ásir 2-yarımında Krasnovodsk, Ashxabad, Chorjay, Bayramali, Qızılarbat sıyaqlı jańa qalalar payda boldı. Biraq kóshpeli qáwimler ele kiyiz otawda jasaytuǵın edi. XX ásirdiń ortalarınan túrkmen arxitektorları úy-jay qurılısında ıssı ıqlım shárayatın esapqa ala baslaǵan bolsa, 1948-jıl Ashxabad jer silkiniwinen keyin qala qurılısınıń Túrkmenstan ushın ayrıqsha usılların islep shıqtı. 60-70-jıllar arxitektorlıǵında ápiwayı sırtqı kórinislerge umtılıw kúsheydi, 70-80-jıllarda arxitekturalıq bezew kórkem ónerin birge qosıp, átiraptaǵı tábiyat kórinisine kelisiw principlerı rawajlanıp basladı (A. Ahmedov hám F. Ahmedov basshılıǵında dóretiwshilik jámáátler joybarlaǵan «Ashxabad» miymanxanası, «Ayna» restoranı, Mámleket banki, Qurılıs banki imaratları). Kórkem ónermentshilikte gúlalshılıq (VIII ásirden qálipli naǵıslanǵan sırsız ılaydan islengen ıdıslar), kórkem toqıw, zergerlik, gilemshilik rawajlanǵan. Ásirese, XVIII-XX ásirlerde geometriyalıq formalı naǵıslar menen bezetilgen qızıl, qońır, teke, salor, yawmıt gilemleri kórkem qımbatı menen ataqlı bolǵan. Zamanagóy súwretlew kórkem óner Túrkmenstanda XIX ásirdiń 2-yarımında payda bola basladı. N. N. Karazin, K. S. Mishin, Názer Yawmutiy túrkmenler turmısınıń social táreplerin sáwlelendiriwge háreket etti. XX ásirdiń 20-jıllarında «Shıǵıs kórkem óneri ılǵallı mektebi» ashılǵannan soń, Túrkmenstanda professional kórkem tálim jolǵa qoyıldı. Sol mektepte oqıǵan B. Nurali, S. N. Beklarov, keyinirek olardıń qatarına qosılǵan Yu. P. Daneshvar, I. Klichev, A. Hajiyev, A. Quliyev, N. Xojamuhamedov, A. hám Ch. Omongeldiyevlar súwretlew kórkem ónerdi rawajlandırıwǵa nátiyjeli úles qostı. XX ásirdiń 2-yarımında túrkmen kórkem kórkem ónerinde grafika, dáske gravyurası, natyurmort, avtoportret, teatr hám kino bezewshilik sıyaqlı janrlar rawajlandı. Ǵárezsizlik jılları Túrkmenstan súwretlew kórkem ónerinde milliylikke itibar kúsheydi. Dáske reńlisúwret, grafika, maxrbatlı músinshilik rawajlandı. Kekse áwlad wákillerinen I. Klichev, A. Almamedov, sonday-aq, Sh. Akmuhammedov, A. Muhammedov, Ya. Bayramov, J. Amandurdiyev, Ch. Amandurdiyev, G. Guseynov, A. Murodaliyev, K. Nurmurodov hám basqalar nátiyjeli dóretiwshilik etip atır. Mısalı, Sh. Akmuhammedov dóretiwshiliginde ótmish penen házirgi kúnniń tıǵız baylanıslılıǵın kórsetiw, milliy estetikalıq principlerdi ańlatıw, Ya. Bayramov dóretiwshiliginde ózine isenimli novatorlıq, qorshaǵan ortalıqtı, ulıwma turmıstı filosofiyalıq aytıwǵa umtılıw bilinedi. 1939-jıl Túrkmenstan súwretshiler awqamı hám 1994-jıl Milliy Kórkem akademiya dúzilgen.
Dástúriy formaları áyyemgi iranlı elatlar muzıka dóretiwshiligi hám de túrk-oǵuz qáwimleriniń muzıka dástúrleri negizinde rawajlanǵan. Parfiya paytaxtı Nisa, Margiyana paytaxtı Marv, Saraxstan tabılǵan arxeologiyalıq estelikleri islamǵa shekem bolǵan muzıka mádeniyatı (muzıka ásbapları) haqqında sawlelendiriledi. Saljukiyler mámleketi dáwiri (XI-XII ásirler) nde túrkmenlerdiń muzıka mádeniyatı gúllendi. Túrkmen xalıq qosıqları arasında diyqan jámáátleri turmısına tán máwsim dástúr qosıqları («Yilan oyını», «Chemche gelin», «Ximmil», «Xeshelle» hám basqalar), sonday-aq, shańaraqqa tiyisli dástúr hám xojalıq («Xoshroy», «Edemekrem», «Óleń», «Azadiy», «Shappat», «Zikir», «Xuvdi», «Agi») qosıqları, bayram hám seyillerde hayallar atqaratuǵın «Lyale», «Mavrike» sıyaqlı janrlar keń orın alǵan. Muzıka ásbapları arasında áyyemgi xizlavuk, juljul, gopuz (shıńqobız) hám de úflep shertiletuǵın tuyduklar, sheńber tárizli deprek, duwtar hám girjekler bar. Ásirese, túrkmen duwtar namaları (Qırıqlar, Saltikdar, Muqamlar) forması quramalılıǵı, namalarǵa baylıǵı menen ajralıp turadı. Milliy professional muzıka jolları túrkmen baqsı hám sazendeler dóretiwshiliginde sáwlelenedi. Baqsılar duwtar (duwtar hám girjek, geyde gargituyduklar) menen birge qaharmanlıq hám muhabbat temasındaǵı («Goruǵlı», «Nejeb uǵlan», «Sayat hám Hamra», «Shahsánem hám Ǵárip» sıyaqlı) dástanlardı uqıp penen, arnawlı jırlaw usıllarınan keń paydalanıp atqaradı. 1929-jıl Ashxabadta kórkem texnikum muzıka bólimi menen birge ashıldı (1935-jıldan muzıka bilim jurtına aylantırılǵan). Dáslepki túrkmen kompozitorları A. Kuliyev, V. Muxatov, D. Ovezovlar jetilisip shıqtı. 1929-jıl simfoniyalıq orkestr, 1934-jıl xor, 1941-jıl Opera hám balet teatrı dúzildi. 1941-45-jıllarda «Zuxra hám Taxir», «Shahsánem hám Ǵárip» operaları, «Aldar kóse» baleti jaratıldı. Kompozitor A. Shaposhnikov penen V. Muxatovtıń «Ózimiz hám qozı» satiralıq operası, M. Ravich penen N. Muxatovtıń «Eriksiz táwip» baleti, A. Quliyev, A. Shaposhnikov, V. Ahmedovtıń orkestr ushın jazǵan koncertleri 50-60-jıllardaǵı túrkmen muzıkasınıń jetiskenligi boldı. 70-80-jıllarda túrkmen muzıkası usılında jańa jıljıw júz berdi. Kompozitorlardan Ch. Nurımov («Garmseldiń ólimi», «Qohitang baxıtsızlıǵı» baletleri, simfoniyalıq koncertleri), N. Xolmamedov (vokal qosıqları), A. Agajikov («Sona» hám «Sheklengen tún» operaları, «Feruza» baleti), R. Allayarov (oratoriya hám simfoniyaları) jańa kórinis usıllarınan paydalandı. Ch. Artıqov, D. Nuriyev sıyaqlı jas kompozitorlar dóretiwshilik ete basladı. Atqarıwshılar arasında dirijyor X. Allanurov, qosıqshılardan A. Annaquliyeva, M. Quliyeva, M. Shaxberdiyeva, ayaq oyınshı er adam hám hayal-qızlardan G. Musayeva, A. Pursiyanovlar ataqlı. Ashxabad hám Tashawuzda muzıkalı drama teatrları, Ashxabadta Milliy konservatoriya, Ashxabad, Mari hám Túrkmenabadta muzıka hám kórkem óner bilim orınları, túrli qalalarda muzıka mektepleri bar.
1918-jıldan háwesker teatr dógerekleri dúzilip basladı. 1926-jıl dáslepki milliy drama studiyası dúzildi. Onda dramaturglar K. Burunov, A. Kaushutov, rejissyor Yu. Alimzoda sabaq berdi, Suray Murodova, A. Qulmamedov, K. Berdiyev, O. Durdiyeva, K. Qulmurodov hám basqa aktyorlar oqıdı. 1929-jıl sol studiya negizinde túrkmen teatrı (házirgi Mollanápes atındaǵı drama teatrı) qurıldı. Onda B. Kerboboyevtıń «Rawajlanıw», A. Karliyevtıń «Ayna» pyesaları hám sırt el dramaturglarınıń dóretpeleri saxnalastırıldı. Mari, Karki, Qızılarbat hám basqa qalalarda jańa teatrlar ashıldı. XX ásirdiń 2-yarımında túrkmen teatrlarında G. Muxtorov, K. Seytliyev, B. Omonov, Q. Quliyev, A. N Ostrovskiy, U. Shekspir pyesaları qoyıldı. Teatr jámáátleri arasında Ashxabadtaǵı jas tamashagóyler teatrı, Maridaǵı «Ózimiz» atlı drama teatrı, Túrkmenabadtaǵı muzıkalı drama teatrı, kórkem óner ǵayratkerlerinen B. Omonov, A. Durdiyev, M. Cherkezov, M. Kirillov, S. Otayeva, T. Ǵafurova, N. Suyunova, M. Aymedovalar ataqlı.
1926-jıl kinofabrika dúzildi, keyinirek ol «Túrkmenfilm» ge aylandırıldı (házirgi A. Karliyev atındaǵı kinostudiya). Bul jerde dáslepki hújjetli filmler — «Aq altın» (1929, rejissyor A. Vladichuk), «Shólde birinshi» (1932, rejissyor M. Bistrickiy), «Úlken waqıya» (1936) jaratıldı. Dáslepki kórkem filmler — «Esten shıǵarıp bolmaydı» (1931, rejissyor D. Poznanskiy), «Jeti júrek» (1935, rejissyor N.I.Tixonov), «Men qaytaman» (1935, rejissyor A. Ledashchev), «Dursun» (1940, rejissyor Ye. IvanovBarkov) ekranǵa shıǵarıldı. 40-50-jıllarda jaratılǵan filmler («Alıstaǵı kelin», «Ǵarrı Ashirdiń hiylesi», «Shańaraq ar-namısı», «Birinshi imtixan») tabısqa erise almadı hám sın pikirge ushıradı. 60-jıllarda erjetken X. Narliyev, K. Yazxonov, M. Qurbanklichev, Ya. Saidov, M. Suyunxonov sıyaqlı jas rejissyorlardıń dóretiwshiligi kinematografiyanı janlandırdı. B.B.Mansurovtıń «Jarıs» filmi (1964) ideyalıq jetikligi, kórinis quralınıń tásirliligi menen ajıralıp turadı. Onda quramalı insaniy máseleler tariyxıy waqıyalar tiykarında sheshilgen bolsa, sol rejissyordıń «Shóldi basıw» filminde (1967) usı máseleler zamanagóy formada sáwlelendirilip berilgen. «Maqtumqulı» (1968) hám «Maqam sırları» (1974) filmleri tariyxıy shaxslarǵa arnalǵan. X. Narliyevtiń «Qaraqum, sayada 45°» (1983) filminde gazshilerdiń turmısı súwretlengen. Jas rejissyor X. Kakaboyevtiń «Ákem qaytsın, kóreseń», X. Narliyevtiń «Jamal teregi» filmleri túrkmen kinematografiyasınıń sońǵı jıllardaǵı tabısları qatarına kiredi.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
